Álgu-kursa Sámi Giellaguovddáš. Buorástahttit. (~ Ipmel addá!) - Mun lean... - Mun orun...s.

Transkript

1 1 Buorástahttit - Buorre beaivi! - Bures! - Giibat don leat? - Mun lean... - Gos don orut? - Mun orun...s. - Ipmel atti! (~ Ipmel addá!) - Bures, bures! - Mun lean... Naba don? - Báze dearvan! - Mana dearvan! - Mun orun...s. Naba don? - Buorre iđit! god morgen! - Buorre eahket! god kveld! - Buorre idja! god natt! - Giitu! takk! - Leage buorre! vær så god! - Ándagassii! unnskyld! - Govt manná? - Bures dat manná. Hvordan går det? Det går bra.

2 2 Sámegiel kurssas čuovvut kurssa álgit vástidit joatkit nohkat heaitit oahpahus sámástit sojahit cealkka hárjehallat hárjehus bargobihttá gulahallat astat njálmmálaš čálalaš loahpahit bistit oahppat oahpahit jearrat følge kurs begynne svare fortsette ta slutt slutte undervisning snakke samisk å bøye setning trene øvelse oppgave kommunisere ha tid til muntlig skriftlig avslutte å vare lære undervise spørre Oahppi dadjá: Eleven sier: Ale nu jođánit. Ále nu johtilit. Daja vel oktii! Mun in ipmir. Bija uvssa gitta! In dieđe. Ikke så fort. Gjenta! Jeg forstår ikke. Lukk døra! Jeg vet ikke. Mii... lea sámegillii? Hva er det på samisk? Sáhtátgo veahkehit mu? Kan du hjelpe meg? Mus ii leat girji mielde. Jeg har ikke boka med. Maid mii bargat odne? Hva skal vi gjøre i dag? Oahpaheaddji dadjá: Dál mii lávlut. Nå synger vi. Dál mii lohkat. Nå leser vi. Sáhtátgo jorgalit? Kan du oversette? Dál mii rahpat girjji. Nå åpner vi boka. Dál mii bidjat girjji gitta. Nå lukker vi boka. Allet geahča teavstta! Ikke se på teksten! Guldal! Lytt! Go mii speallat: Når vi spiller: Dál lea du vuorru! Leago mu vuorru dál? Gean vuorru lea dál? Bálkes birccu! Mun bálkestan birccu. Dus ii leat lohpi dahkat ná! Nå er det din tur! Er det min tur nå? Hvem sin tur er det nå? Kast terningen! Jeg kaster terningen. Du har ikke lov å gjøre slik!

3 3 SÁMI BUSTÁVAT - SAMISKE BOKSTAVER: Aa Áá Bb Cc Čč Dd Đđ Ee Ff Gg Hh Ii Jj Kk Ll Mm Nn Nŋ Oo Pp Rr Ss Šš Tt Ŧŧ Uu Vv Zz Žž SAMISKE ORD HAR ALLTID TRYKK PÅ FØRSTE STAVELSE A - a (kort a) Á - á (lang a) C - c Č - č Đ - đ N - ŋ O - o a som i ran, rand mannat (å dra, å gå sin vei) mellom a og æ mánná (barn) ts som i vits tsj som i sketsj som th i eng. father eng som i trang eller nj å som i våt, vått ciellat (å gjø) áhčči (far) iđit (morgen) maŋŋit (sent) bohten (jeg kom) borrat (å spise) U - u o som i bok, bukk bures (godt, bra) unni (liten) Š - š sj som i sjø širrá (marflue) Ŧ - ŧ som th i eng. think Ruoŧŧa (Sverige) Z - z ds som i adsprede gázzi (følge; husstand) Ž - ž dsje som i eng. gentleman viežžat (å hente) ái uttales áj láibi (brød) ii uttales ij biila (bil) iei uttales iej nieida (jente) uoi uttales oåj buoidda (røyskatt) ea ie oa uo ea (eæ), trykk på e ie åa oå heasta (hest), beana (hund) giella (språk) oahppat (lære) guokte (2) Mellom visse konsonanter kan man høre en meget kort og utydelig vokal som kalles glidevokal. Glidevokalen tar farge av vokalen som følger, og kan derfor ligne en meget kort a, e, i, o eller u. Glidevokaler skrives ikke i vanlig rettskriving, men merkes her med. Den høres vanligvis etter đ, l, r som blir etterfulgt av enkeltkonsonant eller av bm, dn, dnj, gŋ - f.eks. geađgi (stein) uttales geađ gi birget (å klare seg) uttales bir get čilget (å forklare) uttales čil get golbma (tre) uttales gol bma girdi (fly) uttales gir di dearvan (frisk, i god behold) uttales dear van

4 4 ddj dj nnj nj llj lj uttales uttales uttales uttales uttales uttales djtj ttj njnj nj ljljlj ljlj áddjá (bestefar, gammel mann) badjin (oppe, ovenfra) munnje (til meg) njunni (nese) viellja (bror) vieljat (brødre) t uttales som ht eller h dat (det) Bures dat manná. (Det går bra.) De mii gearggaimet /gearggajmeht/. (Så blev vi ferdige.) Diftonger Pass på forskjellen mellom diftonger og monoftonger! Dette er viktig for å bli forstått på samisk.oftere enn i norsk er diftongene betydningsbærende. F.eks. guoddit - å bære, goddit - å drepe. uo buorre bra u bures bra oa boaris gammel o borrat spise ea beana hund e hervet dekorere 7 i illu glede ie čieža Dat lea buorre! Bures, bures! Gal dat manná bures! Når man bøyer ordene, eller avleder nye ord, kan det skje diftongforenkling: uo blir u oa blir o ea blir e ie blir i Elle vuoitá. Ellen vinner. Mun vuiten. Jeg vant. Áilu goarru gávtti. Áilu syr kofte. Sii gorrot gávtti. De syr kofte. Mun sirddán beavddi. Jeg flytter bordet. Mun sirddán bevddiid. Jeg flytter bordene. čieža = sju čihččet = sjuende

5 5 Logut okta 1 čieža 7 guokte 2 gávcci 8 golbma 3 ovcci 9 njeallje 4 logi 10 vihtta 5 oktanuppelohkái 11 guhtta 6 guoktenuppelohkái 12 golbmanuppelohkái njealljenuppelohkái vihttanuppelohkái guhttanuppelohkái čiežanuppelohkái gávccenuppelohkái ovccenuppelohkái guoktelogi guoktelogiokta guoktelogiguokte golbmalogi njealljelogi vihttalogi guhttalogi čiežalogi gávccilogi ovccilogi čuohti, čuođi Mun lean guoktenuppelot jagi boaris. (forkortet form foran substantiv) Vuođđohápmi galle okta guokte golbma njeallje vihtta guhtta čieža gávcci ovcci logi logis oktanuppelohkái Čoahkkehápmi gallis vuosttaš ~ vuosttas guovttis golmmas njealjis viđas guđas čiežas gávccis ovccis logát oktanuppelogis Ortnethápmi gallát spørreord nubbi goalmmát njealját viđát guđát čihččet gávccát ovccát oktanuppelogát

6 6 vuođđohápmi Mus leat golbma girjji. Galle girjji dus leat? čoahkkehápmi Odne mii leat gávccis dáppe. Gallis dii lehpet? Kurssas leat logi oahppi. Sii leat logis. ortnethápmi Áilu lea čihččet luohkás skuvllas. Gallát luohkás du nieida lea? Gallát beaivi lea odne? Odne lea ođđajagemánu goalmmát beaivi. - Man boaris don leat? - Man boaris du eadni lea? - Man boaris oahpaheaddji lea? - Mii du telefonnummir lea? Det er viktig å trene på spørreord! Lag spørsmål til hverandre. gii? hvem? geas lea? hvem har? gos? hvor? govt? hvordan? galle? hvor mange? makkár? hva slags? man boaris? hvor gammel? manne? hvorfor? mii? maid? hva? govt ~ mo

7 7 Veahka ~ bearaš vánhemat áhčči eadni mun beana viellja - Gii don leat? - Man boaris don leat? - Gii du áhčči lea? - Man boaris son lea? - Leago dus oabbá? - Leago dus viellja? - Man boaris son lea? - Leago dus beana? oabbá - Mun lean... - Mun lean... jagi boaris. - Son lea... - Son lea... jagi boaris. - Ii leat. - Lea

8 8 Borramušspeallu Siđatgo moni? Vil du ha egg? De siđan. Ja In siđa. Nei Siđatgo láibbi? (brød) Siđatgo vuosttá? (ost) Siđatgo vuoja? (smør) Siđatgo muorjemeasttu? (syltetøy) Siđatgo gáhku? (kake) Gii sihtá vuoja? Mun siđan! Dál lea du vuorru! Leago mu vuorru dál? Bálkes birccu! Mun bálkestan birccu. Hvem vil ha smør? Jeg vil ha! Nå er det din tur! Er det min tur nå? Kast terningen! Jeg kaster terningen. Spørrepartikkelen -go Spørrepartikkelen -go brukes for å lage spørsmål uten spørreord. Partikkelen bør skrives sammen med hovedordet. - Leago duohta? - Ollugo diibmu lea? - Jugatgo gáfe? - Siđatgo deaja? - Er det sant? - Hvor mye er klokka? - Drikker du kaffe? - Vil du ha te? Partikkelen kan legges til forskjellige ord etter hva du vil uttrykke, og da plasseres ordet først i setningen: - Boahtágo áhčči? - Áhččigo boahtá? - Leago dus beana? - Beanago lea dus? - Kommer far? - Er det far som kommer? - Har du en hund? - Er det en hund du har?

9 9 Verb jeg du han/hun jeg du han/hun leahtit å være sihtat (ht-đ) å ville ha mun lean don leat son lea mun siđan don siđat son sihtá boahtit (ht-đ) å komme orrut (rr-r) å bo mun boađán don boađát son boahtá mun orun don orut son orru Hárjehus áigut (ig-igg) å ville juhkat (hk-g) å drikke vuodjit (dj-j) å kjøre mun don son borrat (rr-r) å spise vázzit (zz-cc) å spasere lávlut (vl-vll) å synge mun don son jeg du han/hun jeg du han/hun leahtit å være sihtat (ht-đ) å ville ha mun lean don leat son lea in leat it leat ii leat mun siđan don siđat son sihtá in siđa it siđa ii siđa boahtit (ht-đ) å komme goarrut (rr-r) å sy mun boađán don boađát son boahtá in boađe it boađe ii boađe mun goarun don goarut son goarru in goaro it goaro ii goaro

10 sárgut (rg-rgg) ja 10 å tegne lohkat (hk-g) nei ja å lese čállit (ll-l) å skrive nei ja nei mun don son Hárjehus Sett inn mun, don eller son váccán skuvlla Oslos borrá guoli juohke beaivvi barggat bures čállá reivve boahtá dál leat olgun lean siste máhtán sámegiela manan dál goarru gávtti orut Gáivuonas logat girjji lohká aviissa borrá láibbi ja juhká mielkki boran láibbi ja... jugat mielkki.

11 11 Ja og nei ja - Siđatgo gáfe? - Boahtágo Trine odne? - Leango mun čeahppi? nei - De siđan. - De boahtá. - De leat. - In siđa. - Ii boađe. - It leat. Hárjehus ja nei 1. Leatgo don nieida? Boahtágo Rita? Boađátgo? Orutgo dáppe? Orrugo Jovnna dáppe? Siđatgo gáfe? Sihtágo son gáfe? Juhkágo Niillas bruvssa? Jugatgo deaja? Leago dus beana? Leago dus girji? Leago dus gákti? Áiggutgo vuolgit dál? Áigugo Áilu vuolgit mielde? Siđatgo...? (grunnform/nominativ i parantes) gáfe deaja mielkki lávcca sávtta bruvssa vuollaga sohkarbihtá sohkkariid keavssa gáhku láibbi vaffela (gáffe) (deadja) (mielki) (lákca) (sákta) (bruvsa) (vuola) (sohkarbihttá) (sohkkarat) (keaksa) (gáhkku) (láibi) (vaffel)

12 12 Gáffeboddu - Buorre iđit! - Buorre iđit fal! - Mus lea varas gáffe válmmas. Siđatgo gáfe vai deaja? - Mun siđan gáfe. - Dá lea gohppu! Mun njorren dutnje. - Giitu! Jugatgo don maid gáfe? - Juo, dieđusge. Siđatgo mielkki dahje lávcca? - Mun siđan mielkki. - Naba sohkarbihtá? - Giitu, in siđa. Mus lea... / Mus ii leat... Mus lea mánná. Mus lea áhkku. Mus lea girji. Mus ii leat beana. Mus ii leat biila. Leago dus mánná? De lea. Leago dus biila? De lea. Leago dus girji? De lea. Leago dus biila? Ii leat. Leago dus áddjá? Ii leat. Leatgo dus riššat? Eai leat. Geas lea beana? Ánnes lea beana. Geas lea biila? Ii ovttasge leat.

13 13 Biktasat fiskes ullobáidi čáhppes buvssat rukses gahpir ránes readdju rukses čeabetliidni ruoná suohkut vilges fáhcat alit suohkkobuvssat ruškes skuovat - Makkár biktasat dus leat? - Geas leat rukses báidi, alit buvssat ja čáhppes skuovat? čeabetliidni ~ šearfa readdju ~ jáhkka Fearggat ~ ivnnit Predikativ ruoksat Čeabetliidni lea ruoksat. Attributt rukses rukses čeabetliidni rødt skjerf ruoná Suohkku lea ruoná. ruoná ruoná suohkku grønn sokk alit Albmi lea alit. alit alit albmi blå himmel

14 14 fiskat Beaivváš lea fiskat. fiskes fiskes beaivváš gul sol ruškat Beana lea ruškat. ruškes ruškes beana brun hund ránis ránes Readdju lea ránis. ránes readdju grå jakke vielgat Muohta lea vielgat. vilges vilges muohta hvit snø čáhppat Báidi lea čáhppat. čáhppes čáhppes báidi svart genser Speallu Don áiggut viežžat máná mánáidgárddis. Biktasat leat moivvis. Jeara ná: Leago dus mu alit báidi? De lea. / Ii leat Leat go dus mu alit buvssat? De leat. Eai leat (flertall) beavdi láseliidni stuollu rátnu soffá govva Don áiggut oastit stohpogálvvuid. Jeara ná: Leago dus rukses soffá munnje? De lea. / Ii leat látnja

15 15 Dolastallan árran dolla suovva geađgi muorra gáfegievdni Gii bidjá dola? Geas lea niibi? Gii viežžá čázi? Gii ohcá muoraid? Siđatgo márffi? Siđatgo goikebierggu? Oaččungo deaja? Oaččungo márffi? Attes munnje guvssi! Geiges munnje niibbi! Duoldágo čáhci? Leago gáffe? vuoššanmuorra = goaŋku ákšu gáfeseahkka guksi láibi lávka márfi niibi rišša

16 16 Mun lean... Mun lean Peder ja golbmalogivihtta jagi boaris. Mun orun Áibanáššis, muhto lean Skárfvákkis eret. Mun lean oahpaheaddji Dálošvákki skuvllas. Mu eadni lea jápmán, mu áhčči orru Skárfvákkis velge. Su namma lea Nils. Mus leat guokte vielja ja okta oabbá. Mu viellja, Kristian, orru Ivgobađas. Mun lean náitalan. Mu eamit, Tove, lea njealljelogi jagi boaris. Munnos leat golbma máná, guokte nieidda ja okta bárdni. Mus lea biila, alit Volvo. Toves lea rukses Ford. Mis lea stuora beana ja čáhppes gáhttu. oahpaheaddji skovllut Pronomen mun / mon don son dat jeg du han/hun det/den Mun lean nisu. Don leat dievdu. Son lea mánná. Dat lea girji. mu du su dan meg deg han/henne det/den Don gulat mu. Mun oainnán du. Mun dovddan su. Mun válddán dan. mu du su dan min din hans/hennes dens Dát lea mu girji. Leago du biila? Mun dovddan su vielja. Duo lea dan biebmu. mus lea dus lea sus lea das lea jeg har du har han/hun har det/den har Mus lea beana. Dus lea gáhttu. Sus lea girji. Das lea biebmu. munnje dutnje sutnje dasa til meg til deg til han/henne til det/den Njorres munnje gáfe. Attán skeaŋkka dutnje. Muitalan sutnje gait. Mun attán biebmu dasa. gait ~ buot - alt

17 Muital sogaid birra! Hárjehus 17

18 18 Hárjehus mun / mus... lean Ánne.... orun Gáivuonas. Doppe... barggan sámegiela oahpaheaddjin. Mánáidskuvllas... leat 20 oahppi, nuoraidskuvllas... leat dušše 10 oahppi.... lean náitalan, ja... leat guokte máná.... lea biila ja... láven muhtumin vuodjit Supmii.... ii leat viessu, muhto láigohan orrunsaji Gáivuona suohkanis. son / su / sus... lea dievdu.... bargá skuvllas.... leat guokte máná.... mánát leat mánáidgárddis.... lea ođđa viessu. Do lea... viessu.... ii leat biila.... lea náitalan.... eamit lea Máret. Hárjehus vuolgit: vuolggán, vuolggát, vuolgá Mun... dál. Elisabeth... duoddarii.... go don siidii? Juo,.. leahtit: lean, leat, lea... go don Hans? Juo,... Dát... Ingvild. sihtat: siđan, siđat, sihtá... go márffi? Juo,... Gii... guoli? Ellen... mannat: manan, manat, manná Mun... siidii dál. Gunn... bargui.... go don bargui? De... Govt...? Bures dat... orrut: orun, orut, orru Gos don...? Mun... Kárášjogas. Gos Torunn...? Son... Olmmáivákkis.

19 19 Hárjehus Sett inn verbet i riktig form borrat Mii bierggu odne. Man dávjá don juohke beaivvi. Ánne bierggu? Mun bierggu. Mun maid bierggu bierggu. gullat Mun bures. go don bures? Mii go Ánne oahpaheaddji? Gii lávlaga radios. oahpaheaddji? diehtit go don? In Áhčči ii. Gal mii. Eadni gii boahtá.. Don gait. boahtit go diehke? Gal mun jus Ánne. Ánne. go don iđit? Mun iđit. Dalle mun maid juhkat Piera manná sisa gáfe. Mun mielkki. go don gáfe? In. Anne gáfe, son maid deaja. Siđatgo čázi? Iigo čázi?.

20 20 Gorut oaivi vuovttat čalbmi junni beallji - Galle bealji dus leat? njálbmi - Leatgo dus alit čalmmit? - Geas leat guhkes, čáhppes vuovttat ja ruoná čalmmit? oalgi čižži - Makkár vuovttat dus leat? čoavji čáppa vuovttat - pen romis vuovttat - stygg jorba čoavji - rund duolba čoavji - flat govda njunni - bred seakka njunni - smal oanehis vuovttat - kort guhkes vuovttat - lang stuora njálbmi - stor unna njálbmi - liten giehta suorbma bahta buolva juolgi juolgesuorbma buolva ~ čibbi junni ~ njunni

21 21 Stavelser Enkle ord, ikke sammensatte, deles i stavelser: Samiske ord kan ha to, tre, fire eller flere stavelser. guolli guol-li láibi lái-bi muitalit mui-ta-lit Hárjehus Del ordene opp i stavelser skuvla nieida vuovttat mannat oahpaheaddji dolastallat leat Stadieveksling Nesten alle samiske ord har stadieveksling. Det betyr at ordene har to former: sterk form og svak form, fordi konsonantene midt i ordet forandrer seg. Sterk form er "monni", svak form er "moni". Hárjehus Bruk ordboka og finn sterk form og svak form av følgende substantiver: sterk form guolli svak form Flertall nominativ: svak form + t entall nom flertall nom oabbá guolli skuvla oabbá giehta skuvla suorbma giehta guolit

22 22 Lokativ Lokativ erstatter ofte ordene i, på eller fra, men du kan ofte bli lurt. Tenk heller slik: X Gos don orut? GOS? Mun orun Romssas. Gokko girji lea? GOKKO? Girji lea gurut ravddas. Geas lea ruhta? GEAS? Eatnis lea ruhta. Gos don boađát dál? GOS? Mun boađán Romssas. Geas don oaččut ruđa? Mun oaččun ruđa eatnis. lokativ: svak form + s Hárjehus Lag lokativ: viessu skuvla Tromsa Gáivuotna stohpu guolli lávka giehta latnja girji lávvu viesus GEAS?

23 23 Gos don orut? goahti goađis lávvu lávus geardeviessu geardeviesus viessu viesus gápot gávpogis meahcci meahcis báiki báikkis gilli gilis ásodat - leilighet Gos don orut? Gos du áhkku orru? Gos du viellja orru?

24 24 Orrunsadji oađđenlatnja riššu hivsset gievkkan beavdi stuollu seaŋga uksa láseráigi sstohp skáhppe oađđenlatnja ~ nohkkanlatnja Jeara nuppis orrunsaji birra: - Makkár lanjat dus leat? - Galle oađđenlanja dus leat? - Galle beavddi dus leat? - Leago dus telefovdna? - Gos TV lea? feaskkir soffá stohpu hildu

25 25 Illativ Illativ erstatter ofte ordet til, men du kan ofte bli lurt. Tenk heller visuelt: Gosa don manat dál? GOSA? Mun manan Romsii. Geasa don attát ruđa? GEASA? Mun attán ruđa bárdnái. Masa don geavahat ruđa? MASA? Geavahan ruđa borramuššii. illativ: grunnform + i Hvis grunnordet slutter på -a eller -e, blir det ii skuvla > skuvlii -i eller -á, blir det ái gávpi > gávpái -u eller o, blir det ui báŋku > báŋkui Gáivuotna viessu Hárjehus Lag illativ: skuvla Romsa guolli bárdni lávka latnja stohpu nieida eadni sadji gávpi Gáivutnii vissui diftongforenkling (alltid når neste stavelse er ii) diftongforenkling

26 26 Gávppis Gávppis lea vuodja. Mun oasttán vuoja. Láibi lea divrras. Mun oasttán láibbi. Báidi lea alit. Mun dárbbašan ođđa báiddi. Dás lea monni. In oastte moni. - Maid áiggut oastit? - Ollugo láibi máksá? - Dat lea divrras! In oastte dien láibbi! - Áiggun oastit láibbi. - Máksá 18 ru. Lag selv dialoger! hálbi - billig fálaldagas - på tilbud ilá ~ menddo ~ beare - altfor

27 27 Nominativ - akkusativ subjekt Mun Vigdis Bierdna Don objekt oainnán oaidná oaidná oainnát du. Bjørna. su. Kárena. Nominativ bruker vi når substantivet er subjekt, dvs. den som gjør eller er noe, den som er eller man har. (Jeg ser deg). Nominativ er ordets grunnform og er oppslagsord i ordboken. Akkusativ bruker vi når substantivet er objekt, dvs. noen eller noe som det blir gjort noe med (Du ser meg.) NOMINATIV: Gávppis lea vuodja. Vuodja lea divrras. Vuodja lea fiskat. I butikken er det smør. Smør er dyrt. Smør er gult. AKKUSATIV: Mun oasttán vuoja. Mun bijan vuoja lávkii. Jeg kjøper smør. Jeg legger smøret i veska. Hárjehus Finn akkusativ i ordboka (du finner flertallsformen og tar bort t): viessu guolli nieida biergu bárdni lávka skuvla girji látnja sadji lávvu goahti láibi giella

28 28 Genitiv Genitiv er eieform og i substantiv er formen alltid lik akkusativ. På norsk ender genitiven på s: en gutt - guttens Dát lea bárdni. Bártni namma lea Rolf. Mun oainnán bártni. NOM. GEN. AKK. Dát lea girji. Girjji namma lea Giellavealgu Mun logan girjji. NOM. GEN. AKK. Genetiv entall brukes også - etter tallord fra 2 og opp: - etter galle, máŋga: - ved postposisjon/prepos.: Mus leat guokte máná. Galle máná dus leat? Mus leat máŋga máná. Girji lea beavddi nalde. Hárjehus Dát lea viessu uksa lea ruoná. Dát lea mu mánná namma lea Sierge. Dát lea mu oabbá. Mu..... namma lea Siv. Eatnis lea biila biila lea alit. Dát lea uksa ivdni lea alit. Nominativ eller akkusativ? gáffe gáfe láibi - láibbi Mun jugan juohke beaivvi. Mun oasttán Jokeris. Coop vuovdá. boahtá Romssas. Lea buorre. Mus lea mielde. Gohpus lea Gávppis lea varas. Váldde lasi. máksá 15 ru. Njoara munnje.

29 29 Jearransánit (Spørreord) entall gii flertall geat eksempler hvem Gii Máret lea? Hvem er Máret? Geat leat skuvllas? Hvem er på skolen? mii mat hva, subj. Mii lea lávkkas? Hva er i veska? gean hvem, obj. hvem sin Gean don oainnát olgun? Hvem ser du ute? maid maid hva, obj. Maid bijan lávkii? Hva legger jeg i veska? geas lea hvem har Geas lea beana? Hvem har hund? gos hvor Gos Máret orru? gokko hvor Gokko ildus girji lea? Hvor i hylla er boka? (innafor et område) geaid geain lea Gean beana dát lea? Hvem sin hund er dette? Hvor bor Máret? galle hvor mange gallis hvor mange Gallis leat mielde? Hvor mange er med? personer hvilken (i rekka) Gallát luohkás lea du nieida? gallát Galle oahppi leat gurssas? Hvor mange elever er det på kurset? I hvilken klasse er din datter? goas når Goas Máret boahtá? Når kommer Máret? makkár hva slags Makkár gahpir dus lea?hva slags lue har du? man boaris hvor gammel Man boaris Máret lea? Hvor gammel er M? man stuoris hvor stor Man stuoris beana lea? Hvor stor er hunden? manne hvorfor Manne don oahpat sámegiela? Hvorfor lærer du samisk? govt ~ mo hvordan Govt dus manná? Hvordan går det med deg?

30 30 Mu mielas... Mu mielas lea buorre dálki. Mu mielas lea suohtas kurssas. Govt du mielas lea? Mu mielas ii leat suohtas. Eatni mielas lea galmmas odne. Ii leat galmmas mu mielas. Hanne mielas lea liekkas. Sáhttit ja máhttit Máhttit brukes om kunnskap og ferdighet, f.eks. om å kunne et språk. Sáhttit brukes om mulighet eller anledning til å gjøre noe. In sáhte lávlut odne, mus lea nuorvu. Jeg kan ikke synge i dag, jeg er forkjølt. In máhte lávlut obanassiige. Jeg kan ikke synge i det hele tatt. In máhte sihkkelastit. Jeg kan ikke sykle. In sáhte sihkkelastit go lean boatkuluvvan. Jeg kan ikke sykle fordi jeg har gangsperre. Gal mun sáhtán lohkat jitnosit. Jeg kan godt lese høyt. Unna-oappáš ii máhte lohkat iige čállit. Lillesøster kan verken lese eller skrive. Hárjehus sáhttit / máhttit Fyll inn og diskuter tolkningsmulighetene.... go vuolgit skuvlii odne?... go lávlut?... go juoigat?... go juoigat girkus?... go čállit?... go čállit reivve áhkkui?... go lohkat?... go borrat guoli?... go lohkat munnje dán girjji?... go vuoššat guoli?...go sámegiela?... go addit munnje ruđaid?...go veahkehit mu?... go vuodjit biillain?...go čuojahit piano?... go boahtit?

31 31 Telefuvdna Sáhtátgo boahtit? De sáhtán. Hei, dat lea Lasse. Leago Niillas siiddas? De lea. Vuorddes. Niillas, telefuvdna dunje! Hei Lasse. Buorre go čuojahit! Maid don barggat? Mun boađán! De lean, lea nu váivi. In maidege Leatgo okto siiddas? Sáhtátgo boahtit deike? De sáhtán. Buorre. Moai sáhtte speallat dihtorspeallu. vuorddes buorre go čuojahit okto váivi dálánaga vent litt bra du ringte alene trist med en gang Dat gal lea somá. Mun boađán dálánaga. Mun sihkkelastan.

32 32 Sáhtátgo? In sáhte. Hállo. Dat lea Elle Márja. Leago Sara siiddas? Ii leat. Son lea Hanna geahčen. Mii lea Hanna telefonnummir? Vuorddes! Dat lea Hei Elle Márja! Sara lea maid dáppe. Elle Márja čuojaha dohko. Maid doai bargabeahtti? Moai barge bihtáid. Boađe don maid deike! Sáhtátgo boahtit viđa áigge? geahčen boađe don ge hjemme hos kom du også Mun boađán, muhto mun in sáhte boahtit dal. In sáhte. Mun boađán guđa áigge.

33 33 Ulikestavelsessubstantiver har tre stavelser i nominativ flertall. De bøyes litt annerledes enn likestavelses-stubstantivene. Mange ord har ikke stadieveksling, og hvis det er stadieveksling, er den motsatt i forhold til likestavelsesstubstantivene. Nominativ entall har svakt stadium. Konsonanten mellom 2. og 3. stavelse står oppført i ordboka. nom.ent. nom.flert. akk/gen. ent. illativ ent. lokativ ent. vuotna beana vuonat beatnagat vuona beatnaga vutnii beatnagii vuonas beatnagis likest. ulikest. gákti bivttas gávttit biktasat gávtti biktasa gáktái biktasii gávttis biktasis likest. ulikest. Noen ulikestavelsessubstantiver - hvilke har stadieveksling? gávpot hivsset rievssat gáma gávpogat hivssegat rievssagat gápmagat gávpoga hivssega rievssaga gápmaga gávpogii hivssegii rievssagii gápmagii gávpogis hivssegis rievssagis gápmagis čeabet čeabehat čeabeha čeabehii čeabehis gievkkan boagán nisu gievkkanat boahkánat nissonat gievkkana boahkána nissona gievkkanii boahkánii nissonii gievkkanis boahkánis nissonis gahpir feaskkir gahpirat feaskárat gahpira feaskára gahpirii feaskárii gahpiris feaskáris Vokalen i 2. stavelse kan endres i>á, eller u>o Hárjehus nom sg moltebær blåbær bringebær kvinne klær suppe sang by luomi sarrit váran nisu bivttas mális lávlla gávpot akk sg ill sg lok sg

34 34 Beavddi nalde láse gohppu tallearka baste niibi gáffal mielki banána muorjemeastu garraláibi monni vuostá láibi buvru kaviar vuoivvasmeastu

35 Gáffádagas BUORRE BEAIVI! SÁRTNUTGO SÁMEGIELA? Binnáš. Maid don siđat? MUN SIĐAN GÁFE: Siđatgo borrat maidige? LEATGO DIS GÁHKUT? De leat. MAKKÁR GÁHKUT DIS LEAT? Mis leat šuhkoládagáhkku ja lákcagáhkku. MUN VÁLDDÁN LÁKCAGÁHKU. Leage buorre. OLLUGO MÁKSÁ? 32 ruvnnu. DÁT LEA 50 RUVDNU. Ja de 18 ruvnnu dutnje. GIITU! LEAGO DUS BASTE? Bastte don gávnnat gurut bealde. gurut bealde på venstre side olgeš bealde på høyre side 35

36 36 Komitativ Komitativ erstatter ofte ordet med. Mainna don vuolggát? Mun vuolggán biillain. Maiguin dii vuolgibehtet? Mii vuolgit biillaiguin. MAINNA? entall MAIGUIN? flertall Geainna don vuolggát? Mun vuolggán Ánniin. Geaiguin don vuolggát? Mun vuolggán nieiddaiguin. GEAINNA? entall GEAIGUIN? flertall Komitativ: svak form + in (Hvis ordet slutter på e, forandres den til i) biila Ánne girdi girji peanna kom. ent. biillain Ánniin girdiin girjjiin peannain Ulikestavelsessubstantiv beana beatnagiin rieban riebaniin kom. flert. biillaiguin girdiiguin girjjiiguin peannaiguin ordet har ikke stadieveksling beatnagiiguin riebaniiguin Hárjehus 1. Ále bora...(niibi)! Bora...(baste) 2. Ovlla boahtá odne...(biila), son ii gille vázzit. 3. Mona boahtá...(mun). 4. Mun boran...(njálbmi). 5. Don hávssát...(njunni) 6. Mii vázzit...(juolggit) 7. Mii gullat...(bealjit) 8. Mun suoskkan... (bánit). 9. Son oaidná... (čalmmit).

37 37 Essiv Essiv brukes om tilstand eller egenskap. Ofte bruker vi ordet som på norsk. Son bargá oahpaheaddjin. Son atná iežas dáččan. Mánnán son fárrii Romsii. Seavdnjadin manaimet oaggut. Hun arbeider som lærer. Han anser seg som nordmann. Som barn flyttet hun til Tromsø. I mørket dro vi for å fiske. Noen verb etterfølges vanligvis av essiv: šaddat, gohčodit Essiv: grunnform + n mánná nuorra seakti beana essiv mánnán nuorran seaktin beanan Hárjehus Oversett til samisk: Jeg kaller hunden for Dielku.... Vi spaserer i regnvær... Hun ligger syk idag... Han er en flink lege.... Det er lett å lære samisk når man er ung.... Det blir en genser.... Hun er til hjelp for meg...

38 38 Man ollu biellu lea? Ollugo biellu lea? Biellu lea golbma. Biellu lea beal vihtta. Biellu lea kvárta váile čieža. Biellu lea vihtta badjel ovcci. Biellu lea logi váile okta. Biellu lea vihtta badjel beallogi. biellu ~ diibmu goartil ~ kvárta

39 39 Mu beaivi Mun lihkan dii. 7, gárvodan ja boran iđitbiepmu. Álggán bargui dii. 8. Dii mus lea borranboddu. Dalle jugan gáfe ja boran niestti. Mun gearggan barggus dii Boađán dábálaččat ruoktot dii Dii boran gaskabeivviid ja gearggan justa ovdalgo Sámi ođđasat álget dii. 17. Jugan gáfe go geahčan TVa. Mánnodagaid geahčan vel Sámi mánáid-tv ovttas mánáiguin. Dii. 19 geahčan TVođđasiid. Muhtumin mun geahčan filmma dii Jus lean váiban, de manan nohkkat dii Jus in leat váiban, de manan nohkkat easkka gaskaija. lihkkat - stå opp gárvodit - kle på seg Mun lean váiban - Jeg er trøtt. dábálaččat - vanligvis muhtumin - av og til easkka - "først" dávjá - ofte hárve - sjelden duollet dálle - nå og da álo - alltid in goassege - aldri Makkár lea du beaivi? (Hvordan er din dag?) Vahkku mánnodat mánnodaga disdat disdaga gaskavahkku gaskavahku bearjadat bearjadaga lávvordat lávvordaga sotnabeaivi sotnabeaivvi - Maid don barggat mánnodaga? - Maid don barggat disdaga? duorastat duorastaga - Mánnodaga mun čuoiggan. - Disdaga...

40 40 ovddit beaivvi ikte odne ihttin i forgårs i går i dag i morgen - Mii beivviid lea odne? - Mii beivviid lei ovddit beaivi? duon beaivvi i overmorgen - Mii beivviid lei ikte? - Mii beivviid lea ihttin? Jahki nominativ čakča dálvi giđđa geassi tidsadverb čakčat dálvet giđđat geasset genetiv čavčča dálvvi giđa geasi Dál lea giđđa. Giđđa lea hui suohtas áigi. Giđđat bohtet bárbmolottit davás. Juohke giđa dat bohtet. Go geassemánnu boahtá, de lea geassi. Geasset láven mannat lupmui. Muhto dán geasi gal áiggun bargat. Mun áiggun oastit ođđa sihkkeliid. Go borgemánnu nohká, de lea čakča. Áhkku boahtá čakčat deike. Nu son dahká juohke čavčča. Go juovlamánnu boahtá, de lea dálvi. Dálvet mun čuoiggan ja čierastalan olgun. Juohke dálvvi boahtiba mu oambealli ja vilbealli deike. (Bures bures fas-girjji vuođul) Jagiáiggit Mánut dálvi ođđajagemánnu guovvamánnu njukčamánnu cuoŋománnu miessemánnu geassemánnu suoidnemánnu borgemánnu čakčamánnu golggotmánnu skábmamánnu juovlamánnu giđđadálvi giđđa giđđageassi geassi čakčageassi čakča čakčadálvi skábma ~ sevdnjes áigi - Goas dus lea riegádanbeaivi? - Goas skuvla álgá? Goas skuvla nohká? - Goas leat juovllat?

41 41 Verbbøyning presens (nåtid) mun don son moai doai soai mii dii sii -at bargat barggan barggat bargá barge bargabeahtti bargaba bargat bargabehtet barget -it boahtit boađán boađát boahtá bohte boahtibeahtti boahtiba boahtit boahtibehtet bohtet Disse verbene har ikke stadieveksling: -át -et čohkkát fertet mun čohkkán ferten don čohkkát fertet son čohkká ferte moai čohkkájetne fertejetne doai čohkkábeahtti fertebeahtti soai čohkkába ferteba mii čohkkát fertet dii čohkkábehtet fertebehtet sii čohkkájit fertejit mun don son moai doai soai mii dii sii leat lean leat lea letne leahppi leaba leat lehpet leat muitalit muitalan muitalat muitala muitaletne muitaleahppi muitaleaba muitalit muitalehpet muitalit -ut goarrut goarun goarut goarru gorro goarrubeahtti goarruba goarrut goarrubehtet gorrot diftongforenkling -ot oidnot oidnon oidnot oidno oidnojetne oidnobeahtti oidnoba oidnot oidnobehtet oidnojit + jetne diftongforenkling + jit

42 42 Verbbøyning presens mun don son moai doai soai mii dii sii leahtit lean leat lea letne leahppi leaba leat lehpet leat Hárjehus Fyll ut med leahtit i riktig form. 1. Mun... barggus dál. 2. Don... gávppis dál. 3. Inger ja Hánsa... skuvllas. 4. Don ja Hánsa... skuvllas. 5. Inger, Hánsa ja Ovlla... skuvllas. 6. Mun, Inger ja Hánsa... gávppis. 7. Don, Inger ja Hánsa... gávppis. 8. Oahppit... gávppis. Verbbøyning: Likestavelsesverb mun don son moai doai soai mii dii sii -at gullat gulan gulat gullá gulle gullabeahtti gullaba gullat gullabehtet gullet -it čállit čálán čálát čállá čálle čállibeahtti čálliba čállit čállibehtet čállet -ut čierrut čierun čierut čierru čirro čierrubeahtti čierruba čierrut čierrubehtet čirrot diftongforenkling diftongforenkling

43 43 Hárjehus 1. vuoššat Don... gáfe. 2. lohkat Hánsa... gait. 3. addit Mun... skeaŋkka Kárii. 4. borrat Káre... ovdalgo vuolgá. 5. boahtit Dii... Omasvutnii. 6. gullat Mii... jiena. 7. bargat Mii... odne. 8. lohkat Dii... bures. 9. oastit Don ja Máret ja Ovlla... biepmu. 10. čállit Mu mánát... muitalusa. 11. juhkat Sii... deaja. Verbbøyning: Ulikestavelsesverb mun don son moai doai soai mii dii sii leat lean leat lea letne leahppi leaba leat lehpet leat málestit málestan málestat málesta málestetne málesteahppi málesteaba málestit málestehpet málestit Hárjehus 1. leat Dii... Gáivuonas. 2. leat Mii... kurssas odne. 3. leat Sii... ruovttus odne. 4. leat Doai... Romssas.

44 44 5. jurddašit Don... mu. 6. muitalit Hánsa... gait. 7. gávppašit Soai... Jokeris. 8. boradit Káre... ovdalgo vuolgá. 9. guldalit Mii... radio. 10. málestit Moai... odne. 11. dárbbašit Dii... ruđaid. 12. deaivvadit Don ja Máret ja Ovlla... skuvllas. 13. hálidit Mu mánát... lohkat muitalusa. Verbbøyning: Kontrakte verb mun don son moai doai soai mii dii sii -át veallát veallán veallát veallá veallájetne veallábeahtti veallába veallát veallábehtet veallájit -et fárret fárren fárret fárre fárertejetne fárrebeahtti fárreba fárret fárrebehtet fárrejit -ot duddjot duddjon duddjot duddjo duddjojetne duddjobeahtti duddjoba duddjot duddjobehtet duddjojit Hárjehus 1. fárret Dii... Gáivutnii. 2. čohkkát Moai... kursalanjas odne. 3. čohkkát Sii... beavdeguoras. 4. fárret Doai... Romssas Osloi. 5. fertet Don... viežžat mu. 6. fertet Hánsa... muitalit gait. + jetne + jit

45 45 7. fertet Sii... gávppašit Jokeris. 8. veallát Káre... seaŋggas. 9. veallát Moai... soffás. Hárjehus - likestavelsesverb 1. Mun... ruoktot dál. vázzit - cc go don siidii skuvlla maŋŋil? vázzit - cc 3. Mii... bargui, ja... ruoktot. vázzit - cc, vuodjit - j 4. Son... Romsii odne. vuodjit - j 5. Dii... guoli juohke beaivvi. borrat - r 6. Sii... ollu reivviid. čállit - l 7. Eadni... reivve. čállit - l go dii gáfe? sihtat - đ 9. lávlut - vll Don... bures. 10. Sii... dál. boahtit - đ 11. Mun... sámegiela. máhttit - ht 12. Mun... dál. mannat - n 13. Mii... Norggas. orrut - r 14. Don... girjji. lohkat - g 15. Eadni... aviissa. lohkat - g 16. Son... láibbi ja... mielkki. borrat - r, juhkat - g Hárjehus - totall 1. vuoššat Don ja mun... gáfe. 2. addit Mun ja Elle... skeaŋkka Kárii. 3. borrat Káre ja Elle... ovdalgo vuolgiba. 4. boahtit Doai... Gáivutnii. 5. gullat Moai... jiena. 6. bargat Soai... odne. 7. oastit Don ja Máret... biepmu. 8. čállit Mu guokte máná... muitalusa.

46 46 Nekting presens (nåtid) Likestvelsesverbets nektingsform står i svak form. Hvis verbets grunnformen slutter på at, blir siste vokalen a. it, blir siste vokalen e. ut eller -ot, blir siste vokalen o. át, blir siste vokalen á. et, blir siste vokalen e. mun don son moai doai soai mii dii sii in bora it bora ii bora ean bora eahppi bora eaba bora eat bora ehpet bora eai bora borrat bora boahtit boađe orrut oro čohkkát čohkká fertet ferte in boađe it boađe ii boađe ean boađe eahppi boađe eaba boađe eat boađe ehpet boađe eai boađe Verbet leat: leat In leat oahpaheaddji. Son ii leat sápmelaš. Verb med 3 stavelser: muitalit Eat muital. Sii eai muital maidege. Hárjehus 1. borrat Mu mánát guoli. 2. gullat Mun maidege. 3. orrut Dii Gáivuonas dál. 4. oažžut Don gáfe. 5. boahtit Mii odne. 6. diehtit Háns maidege. 7. čohkkát Don ja Máret ja Ovlla dán lanjas. 8. liikot Sii guollái. 9. muitalit Mun Kárii. Skriv nektende setninger leat Mun lean barggus dál. Mun in leat barggus dál. Áhčči lea biillas.... Mu áddjá lea boaris....

47 47 orrut Mun orun Romssas dál.... Orutgo don Olmmáivákkis?... borrat Odne mun boran pizza.... Mu oahpaheaddji borrá láibbi.... boahtit Mun boađán dál.... Inger boahtá odne.... sihtat Mun siđan gáfe.... Siđatgo mielkki?... Ii leat... iige Mus ii leat biila iige mopeda. Ánnes ii leat mátkelihppu iige ruhta. In máhte lávlut inge juoigat. Mánná ii hálit borrat iige juhkat Ii mihkkege ii maidege Mii dus lea? Mii lávkkas lea? Ollugo dus lea ruhta? Ii mihkkege. Ii mihkkege. Ii mihkkege. Maid don barggat odne? Máhtátgo olu sámegiela? Maid Máret áigu oastit? Ollugo galggan máksit? Maid mii galgat muitalit sutnje? In maidege. In máidege. Ii maidege. It máidege. Eat maidege.

48 48 Hárjehus - mii / maid 1. don jurddašat? lea lávkkas? don leat oastán Oslos? áiggut dál? heaŋgá seainnis? du áhku namma lea?... Bydeform (imperativ) har samme form som nektingsformen av verbet. In čále sámegillii. Čále sámegillii! Ale čále sámegillii! In mana dohko. Mana dearvan! Ale mana vuos! Ale dájo! Boađe veahkkin! Attes munnje niibbi! Jeg skriver ikke på samisk. Skriv på samisk! Ikke skriv på samisk! Jeg drar ikke dit. Dra frisk! Ikke dra ennå! Ikke tøv! Kom å hjelp! Gi meg kniven! Imperativ bøyes etter hvor mange personer du snakker til: Báze dearvan! Báhcci dearvan! Báhcet dearvan! til en person til to personer til flere personer Mana dearvan! Manni dearvan! Mannet dearvan! til en person til to personer til flere personer Ale dájo! Alli dájo! Allet dájo! til en person til to personer til flere personer

49 Dušše lávvordat idja Ellen Marie Vars Ale beroš mu moddjájeaddji čalmmiin dat čájehit moji dušše danin go lea lávvordat idja Ale beroš go du gieđas doalan dat lea dušše danin go lea lávvordat idja Ale jáhke mu liegga dovdduide mun dušše ealán danin go lea lávvordat idja Girjjis Savdnjiluvvon nagir Davvi Media

50 50 Kantuvra kaleanddar govva bargolámpa telefovdna šearbma čálán áššebáhpárat sáhpán boallo- dihtor beavdi bargobeavdi stuollu - Makkár kantuvra dus lea? - Mus lea stuora kantuvra. - Leago du kantuvrras dihtor? - Makkár dihtor dus lea? - Galle gova leat du kantuvrras? - Leago du kantuvrras kaleanddar? - Galle bargi leat du kantuvrras bargi

51 51 Noen postposisjoner nalde, alde vuolde badjel bajábealde vuolábealde duohken maŋábealde ovddabealde bálddas guoras gaskkas luhtte geahčen rájes siste illativform nala, ala vuollái på, oppå under over ovenfor, oppfor nedenfor bak, bakenfor bak, etter foran ved siden av ved siden av (ved kanten av) mellom hos hjemme hos fra inne (i) bajábeallái vuolábeallái duohkái maŋábeallái ovddabeallái báldii gurrii gaskii lusa geahčái rádjái sisa Foran postposisjon har substantivet genitivform. Niibi lea beavddi vuolde. Beana lea stuolu duohken. Girji lea lávkka nalde. Ánne lea mu luhtte. Ánne lea mu geahčen. (nom: beavdi) (nom: stuollu) (nom: lávka) (nom: mun) (nom: mun) Kniven er under bordet Hunden er bak stolen. Boka er oppå ryggsekken. Anne er hos meg. Anne er hjemme hos meg. Hárjehus Sett inn riktig postposisjon er det bevegelse i setninga? 1. Girji lea beavddi... nalde / nala 2. Bijan girjji beavddi... nalde / nala 3. Nieida lea skáhpe... sisa / siste 4. Nieida manai skáhpe... sisa / siste 5. Váldde ákšu eret biilla... vuolde / vuollái 6. Bija ákšu biilla... vuolde / vuollái 7. Son orru joga nuppi... bealde / beallái 8. Mun manan joga nuppi... bealde / beallái 9. Son čohkkeda sudno... gaskkas / gaskii 10. Son čohkká sudno... gaskkas / gaskii

52 52 Viessobarggut Oahppit muitalit oahpaheaddjái makkár barggut sis leat ruovttus. Láila: Mun basan lihtiid oktii vahkus. Biera: Mun gal ferten málestit guktii vahkus. Inger: Mun maid ferten málestit guktii vahkus. Sárá: Mun basan lihtiid juohke nuppi beaivvi. Liisá: Mun noavkkuhan stobu juohke vahku. Petter: Mun gal ferten sihkkut gavjjaid stobus juohke lávvordaga. Hanne: Mun vieččan muoraid dárbbu mielde. Morten: Mun vuoššan buđehiid juohke beaivvi earret lávvordaga ja sotnabeaivvi. Tone: Mun láven hivssega ja basadanlanja bassat juohke bearjadaga. Jan: Mun ferten čorget iežan lanja. Petter: Dan gal ferte juohke okta. Viessobarggut Husarbeid Man dávjá? Hvor ofte? bassat lihtiid málestit noavkkuhit sihkkut gavjjaid bassat láhti viežžat muoraid vuoššat buđehiid bassat basadanlanja čorget iežan lanja å vaske kopper å lage mat å støvsuge å tørke støv å vaske golvet å hente ved å koke poteter å vaske badet å rydde mitt eget rom å vaske klær å stryke klær å brette klær oktii vahkus, mánus (guktii, golbmii...) juohke beaivvi (vahku, mánu..) juohke nuppi beaivvi (vahku, mánu) dárbbu mielde dávjá muhtumin in goassege en gang i uka oktii... i måneden (to g., tre g.) hver dag (uke, måned..) hver annen dag (uke, måned) etter behov ofte av og til aldri bassaladdat biktasiid liktet biktasiid máhccut biktasiid

53 Perfektum Mun lean juhkan gáfe. Jeg har drukket kaffe. Don leat juhkan gáfe. Du har drukket kaffe. Son lea juhkan gáfe. Hun har drukket kaffe. Mii leat juhkan gáfe. Vi har drukket kaffe. - it vázzit Mun lean vázzán guhkes mátkki. čállit Son lea čállán máŋga juovlakoartta. - ut lávlut Mii leat lávlon koaras. goarrut Mun lean gorron gávtti. diftongforenkling - at, -át, -et, -ot juhkat Mun lean juhkan gáfe odne. čohkkát Don leat čohkkán olles beaivvi. oidnot Son lea oidnon dáppe. ulikestavelsesverb muitalit Mun lean muitalan gait. boradit Dii lehpet boradan. leat Sii leat leamaš dáppe. Hárjehus Muital maid don leat bargan siiddas: Mun lean bassan lihttiid

54

55 Substantiver og kasusbøyning nominativ den som gjør den som er det man har akkusativ objektet illativ lokativ x genitiv eieform etter tallord v/ pre/postpos komitativ essiv med som goahti goađi goahtái goađis gođiin beana beatnaga beatnagii beatnagis beatnagiin goađit gođiid gođiide gođiin gođiiguin beatnagat beatnagiid beatnagiidda beatnagiin beatnagiiguin entall goahtin beanan flert. Illativ: grunnform + i Hvis grunnordet slutter på -a eller -e, blir det ii skuvla > skuvlii -i eller -á, blir det ái gávpi > gávpái -u eller o, blir det ui báŋku > báŋkui LIKESTAVELSESSUBSTANTIV entall nom akk/gen ill lok kom ess nom akk/gen ill lok kom ess flertall guolli guoli guollái guolis guliin guolit guliid guliide guliin guliiguin guollin entall viessu viesu vissui viesus viesuin flertall viesut viesuid viesuide viesuin viesuiguin viessun entall nieida nieidda niidii nieiddas nieiddain flertall nieiddat nieiddaid nieiddaide nieiddain nieiddaiguin nieidan

56 ULIKESTAVELSESSUBSTANTIV nom akk/gen ill lok kom ess entall beana beatnaga beatnagii beatnagis beatnagiin KONTRAKSJONSSUBST. flertall beatnagat beatnagiid beatnagiidda beatnagiin beatnagiiguin beanan entall boazu bohcco bohccui bohccos bohccuin flertall bohccot bohccuid bohccuide bohccuin bohccuiguin boazun = svakt stadium Flertall nominativ, akkusativ, genitiv Bivttasgávppis leat buvssat, suohkut ja báiddit. Mun oasttán ođđa buvssaid, suohkuid ja báiddiid. nominativ akkusativ Mu vieljat orrot dáppe Romssas. Dovddatgo mu vieljaid? Do lea mu vieljaid viessu. nominativ akkusativ genitiv nom ent biila nieida girji báidi viessu nom flert biillat nieiddat girjjiit báiddit viesut akk / gen flert biillaid nieiddaid girjjiid báiddiid viesuid beana nisu beatnagat nissonat beatnagiid nissoniid ulikestavelsessubstantiv Lokativ flertall X Geain lea ruhta? GEAIN? Oappáin lea ruhta. Geain don oaččut ruđa? Mun oaččun ruđa oappáin. GEAIN?

57 lokativ flert lokativ ent viessu viesuin viesus skuvla skuvllain skuvllas latnja lanjain lanjas nieida nieiddain nieiddas stohpu stobuin stobus guolli guliin guolis Dift.for. pga ii i andre stavelse. gávpot gávpogiin gávpogis Ulikestavelsesstubstantiv beana beatnagiin beatnagis Hárjehus Geas mii leat ožžon juovlakoarttaid? Mii leat ožžon juovlakoartta áddjá... eadni... bargosadji... skuvllat... fuolkkit... oappát... čeahci... ustit... gránnet... ustibat... Hárjehus Maid leat ožžon juovlaskeaŋkan? Mun lean ožžon...

58 Illativ flertall Geaidda don attát ruđa? Mun attán ruđa bártniide. skuvla guolli bárdni lávka latnja stohpu nieida viessu illativ flert skuvllaide guliide bártniide lávkkaide lanjaide stobuide nieiddaide viesuide illativ ent skuvlii guollái bárdnái lávkii latnjii stohpui niidii vissui gávpot beana gávpogiidda beatnagiidda gávpogii beatnagii GEAIDDA? ulikestavelsesstubstantiv Hárjehus Geasa don sáddet juovlakoartta? Mun sádden áddjá eadni skuvllat fuolkkit oappát ustit ustibat Øv på illativ flertall Gosa mun bijan biktasiid? Bija kássaide! Etterpå kan dere øve på lokativ flertall: Gos biktasat leat? Skáhpiin. jnv

59 Diminutiv kan bukes om noe som er lite: grunnord násti johka viellja oabbá viessu diminutiv násttáš jogaš vieljaš oappáš visoš liten stjerne bekk lillebror lillesøster lite hus nom flert násttážat jogažat vieljažat oappážat visožat Ofte føyer man på an som betyr min. Da behøver substantivet nødvendigvis ikke være så liten, men det er kjært. Lydforandring gjør at det blir slik: -š+ an > -žan. grunnord mánná olmmái láppis áhčči diminutiv mánáš olbmáš lábbáš áhčáš med poss. suffiks mánážan olbmážan lábbážan áhčážan Hárjehus Lag noen diminutiver: bárdni... nieida... girji.... guolli... Márjá... bussa mitt (lille) kjære barn min (lille) kjære venn mitt (lille) kjære lam min (lille) kjære far

60 Eallit dyr heasta hann hunn hunn uten avkom avkom vierca sávza láppis sau ore dámmá vársi ~ vársá hest vuoksá gussa gálbi ku, okse bohkká gáica gihcci geit, bukk spiinnečivga gris vuoncáčivga høns miessi rein vielppis hund guigu spiidni vuoncávaris vuonccis boazu sarvvis áldu beana rávjá ciiku vuonjal gáhttu / bussá katt generelt: varis ~ varris njiŋŋálas čivga

61 Kontraksjonssubstantiv entall nom akk/gen lok ill kom olmmoš olbmo olbmos olbmui olbmuin ess olmmožin flertall olbmot olbmuid olbmuin olbmuide olbmuiguin entall boazu bohcco bohccos bohccui bohccuin boazun flertall bohccot bohccuid bohccuin bohccuide bohccuiguin Hárjehus menneske rein vei øy mann, venn kval en riking valp nom sg olmmoš boazu bálggis suolu olmmái fális rikkis vielppis akk sg ill sg lok sg Sojat substantiivvaid: olmmoš Lean Guovdageainnus beassážiid. Ollu. leat vuolgán Gáivuonas dohko. Šaddá divrras.. mannat gait konsearttaide. Deivvan ovtta. gii orru Deanus. Son dovdá mu oappá. boazu Duoddaris leat ollu. Giđđat. bohtet mearragáddái. Čakčat mii njuovvat.. Mun boran mielas.bierggu. Duot lea stuorimus.. maid mun lean goassege oaidnán.

62 Hárjehus - illativ Sojat rivttes hápmái sániid mat leat ruođuid siste! Gosa? Masa? Geasa? Muitte riŋget... (Máhtte) ovdalgo vuolggát! Eadni vuoššá gáfe... (guossi). Mun maid galggan vuolgit... (giellagursa, Olmmáivággi) boahtte geasi. Politihkar manná (čoahkkin, Kárášjohka) duorastaga. Njuorju lei vuodjame... (suolu). Olmmái lohpidii máksit rehkega... (Jusse). Áhčči oastá gihcenáhkkegahpira... (Láilá). Sárá áigu vuolgit...(gávpot) iđit. geaidda? maidda? Oahpaheaddji addá olu siiddabargguid... (mánát). Ii ábut beatnaga... (guolggat) geahččat. Issat-eahki fállá borramuša maiddái min... (nieiddat). Áhkku lei čeahppi muitalit rátnogođđima birra gurssa... (oahpit). Guollebivdu mearkkaša olu... (mearrasápmelaččat). Lea vierru gilvit liđiid... (hávddit). Olbmot leat hui váibmilat... (láddagat).

63 Hárjehus Geavat rievttes kasusa! 1. Gosa don manat dál? (skuvla) 2. Maid don oasttán gávppis? (ođđa buvssat) 3. Gos don boađát? (viessu) 4. Mainna don boađat diehke? (biila) 5. Geasa don čálát breava? (du oabbá) 6. Gean Elle oaidná gávpogis? (eadni) 7. Geaid Elle oaidná gávpogis? (oahppit) 8. Geainna don leat pubas? (Ánne) 9. Gokko dus lea hávvi? (giehta). 10. Geasa don riŋget? (ustit) 11. Maid don goarut? (gákti) 12. Geas lea rukses biila? (eadni) 13. Geas oaččut breava? (vilbealli) 14. Geain lea guhkes geasseluopmu? (oahpaheaddjit) 15. Mas ráhkadit vuosttá? (mielki) 16. Geasa don liikot? (Ánne) 17. Mas don balat? (návdi) gokko på hvilket sted/punkt (nøyaktig)

64 Mus leat olu fuolkkit vilbealit ja oambealit oabbá máhka goaski máhka muoŧŧá ipmi eanu eadni áhkku máttaráhkku mun vilbealit ja oambealit viellja áhčči áddjá áhkku eahki ipmi čeahci ipmi siessá máhka áddjá máttaráddjá mun eadni eamit/ isit áhčči vuoni vuohppa láža (láhčamat) mannji - svigerdatter vivva - svigersønn vánhemat - foreldre máttut - forfedre gáibmi - navnesøster/-bror Gudforeldre risteadni, ristáhčči, ristvánhemat Barnebarn áhkkut, áddjut, mánáidmánná

65 London 12/8-99 Ráhkis eadni! Dál de viimmat asttan čállit reivve. Juohke beaivvi dáhpáhuvvá nu olu. Mun lean juo leamaš Ruoŧas, Danmárkkus, Duiskkas ja Ránskkás. Mu mielas lea suohtas beassat johtit riikkas riikii ja báikkis báikái. Parisas lei fiinnis, muhto lei nu heajos dálki. Arvvii oppa áigge, ja galbma biegga vel. Buot lei nu divrras. Toga Parisas Londonii lei oalle dievva. Toga manai ođđa tunealla čađa! Dál lean Londonis - duođaid stuorra gávpot! Ollu olbmot ja biillat. Lea čáppa dálki, muhto ii leat liekkas. Odne áiggun mannat Madame Tussauda kabinehttii. Mun orun hálbbes hoteallas Hyde Park lahka. Hyde Parkas olbmot lávejit vázzit ja viehkat ja riidet heasttain. Seamma hoteallas orrot golbma suopmelaš nieidda. In máhte suomagiela, eaige nieiddat fas máhte nu bures eŋgelasgiela. Okta nieida lea Ohcejogas eret. Son gal máhttá sámegiela, ja moai sámástetne. Sus leat maid fuolkkit Norggas. Gáivuonas su áhčis leat guokte oambeali ja okta vilbealli. Sohkanamma lea Grape. Dovddatgo daid? Son vázzá doavttirskuvlla Oulus. Soaitá boahtit Gáivutnii boahtte geasi. Mus lea ustit dáppe Londonis. Su namma lea Anne. Son diehtá ahte mun lean Londonis dál dannego čállen reivve sutnje Parisas. Áiggun riŋget sutnje. Son lea náitalan Peteriin, gii lea Irlanddas eret. Sudnos leat guokte máná. Dakkár stuora gávpogis sáhttá bargat vaikko maid. Mus livččii miella mannat teáhteris - hálidan geahččat "Evita", muhto ii leat nu álki oažžut bileahta. Dáppe leat sullii 50 kino, muhto kinobileahtta lea divrras. Áiggun geahččat dušše moadde filmma. Áiggun oastit oππa biktasiid. Osten ikte juo buvssaid ja báiddi, muhto dárbbašan čuvlla maid. Dearvvuođaiguin Sárá PS: Ruđat nohket. Sáhtátgo sáddet munnje eambbo ruđaid? Bija fal njuolgga mu kontui: eanet ~ eambbo

66 Ivgogákti Sánit nissongákti - dievdogákti nissongahpir - dievdogahpir raddeleahppi sollju (risku) avvi (boagán) holbi - luskkustat čeabet vuoddagat gápmagat: čáhcehat, nuvttogat (gállogat)

67 Aktio essiv inf gullat boahtit čierrut muitalit leat aktio ess* gullame boahtime čierrume muitaleame leame Denne formen brukes - om en handling som fortsatt foregår/foregikk. Son lea viehkame. Son lei oađđime go eadni bođii. Hun springer (akkurat nå) Han sov da mor kom. - etter orrut, når noe synes å være Dat orru leamen buorre biila. Mánná orru oađđime. Det synes å være en god bil. Det synes som om barnet sover. - etter bevegelsesverb som innebærer å gå og komme tilbake Son manná gávppis oastime mielkki. Mana doaktára viežžame! Hun går i butikken og kjøper melk. Dra og hent legen! - i en del sammenhenger om hva objektet gjør Mun gulan beatnaga ciellame. Jeg hører at en hund gjør. * i mange østlige dialekter brukes endingen -min til likestavelses og kontraksjonsverb og -men til ulikestavelsesverb. Áhkku lea vázzime.

68 Personlige pronomener entall totall nom mun don son akk/gen mu du su ill munnje dutnje sutnje lok mus dus sus kom muinna duinna suinna essiv munin dunin sunin moai doai soai munno dudno sudno munnuide dudnuide sudnuide munnos dudnos sudnos munnuin dudnuin sudnuin munnon dudnon sudnon min din sin midjiide didjiide sidjiide mis dis sis minguin dinguin singuin minin dinin sinin flertall mii dii sii Hárjehus Jorgal sámegillii: Jeg ser dere to hver dag på skolen... Det er din bok.... Dere har masse bøker.... Jeg gir deg en god bok.... Nå vil jeg spørre deg..... Jeg vil snakke med deg.... Jeg liker henne.... Hun liker han..... Jeg reiser med dere på ferie (lupmui).... De to har mye penger..... De to sender penger til oss....

69 Spørrepronomen og relativpronomen NOM Entall gii Flertall geat Mun dovddan nieidda gii orru Oslos. Dovddat go olbmuid geat orrot Oslos? AKK gean geaid Dál boahtá nieida gean deiven Oslos. Dál bohtet studeanttat geaid deiven Oslos. GEN gean geaid Dál boahtá nieida gean beana láhppui duoddaris Dál bohtet nieiddat geaid oahpaheaddji jámii. ILL geasa geaidda Nieida, geasa don addet skeaŋkka, ii boađe šat. Studeanttat, geaidda adden girjjiid, eai boađe ihttin. LOK geas geain Nieida, geas lea rukses biila, lea čuoigame doppe. Studeanttat, geain lea eksamen ihttin, leat lohkame dál. KOM geainna geaiguin Dovddat go nieidda, geainna mun vuolggán Osloi? Dovddat go nieiddaid, geaiguin mun vuolggán Osloi? ESS geanin Geanin don logget dihtorii? NOM mii mat Attes munnje báiddi, mii lea bajimus ildus. Attes munnje suohkuid, mat leat bajimus ildus. AKK maid, man maid In ipmir maid don dajat. Oainnán reaga, man Niillas lea duddjon. Oainnán reagaid, maid oahppit leat duddjon. GEN man maid Oainnán beatnaga, man namma lea Čáhppe. Oainnán beatnagiid, maid borramušat leat doppe. ILL masa maidda Son doallá gurssa, masa Inger áigu álgit. Dát leat lihtit, maidda láven leiket čázi. LOK mas main Mus lea buorre girji, mas lean oahppan olu. Mus leat ollu girjjit, main lean oahppan olu. KOM mainna maiguin Mus lea buorre biila, mainna láven johtit birra máilmmi. Mus leat buorit sabehat, maiguin láven čuoigat duoddaris. ESS manin In šat muitte, manin son gohčoduvvo.