Fleirspråklegheit i Finnmark

Transkript

1 Fleirspråklegheit i Finnmark Øystein A. Vangsnes CASTL, Universitetet i Tromsø oystein.vangsnes@uit.no

2 h"p://site.uit.no/fleresprak2lflere h"p://facebook.com/ h"ps://twi"er.com/flersprak

3

4 I dag: 1. Vik2gaste resultat av internasjonal forsking frå dei siste par 2åara (særleg innan eksperimentell utviklingspsykologi og lingvis2kk) 2. Tospråklegheit og revitalisering: uhordringar i den samiske konteksten

5 1. To- og fleirspråklegheit Vik2gaste resultat av internasjonal forsking frå dei siste par 2åara (særleg innan eksperimentell utviklingspsykologi og lingvis2kk)

6 Mytar om tospråklegheit Tospråklegheit seinkar barnets generelle utvikling Tospråklegheit fører 2l språkleg forvirring Tospråklegheit er berre nyog så lengje begge språka har eit stor utbreiing Det er ikkje noko grunnlag for desse påstandane! Tospråklegheit i KVA SPRÅK DET MÅTTE VERA gir born ei rekkje språklege fortrinn og nokre spesifikke ikkje- språklege fordelar som gjer dei betre rusta 2l å tenkja og handla i kvardagslege situasjonar.

7 Korleis verkar barnehjernen Born kan 2legna seg kva språk det må"e vera utan ekstra innsats på same måte som dei lærer å gå. Barnehjernen er ikkje naturleg einspråkleg: Den kan hanskast med to, eller jamvel fleire, språk sam2dig.

8 Tospråklege born er ikkje språkleg forvirra Tospråklege born kan skilja mellom sine to språk heilt frå første leveår. Tospråklege babyar høyrer forskjell på lydane i dei to språka dei er eksponerte for. De"e gjer dei sjølv når dei to språka er svært like, som t.d. spansk og katalansk. Tospråklege babyar kan 2l og med sjå forskjell på dei to språka sine (Werker & Byers- Heinlein 2008).

9 Kva kjenneteiknar tospråkleg språk:leigning? Tospråklege born gjennomgår dei same utviklingstrinna og milepælane i kvart av språka sine som einspråklege born. Ein del tospråklege born er late talkers, dvs. byrjar seint å snakka. Men: Også einspråklege born kan vera late talkers, og det er stor individuell variasjon på de"e punktet. Storleiken på ordforrådet i kvart språk er som regel mindre enn hos einspråklege, særleg i dei første åra. Men: Det totale mentale ordforrådet i dei to språka Al saman vil som regel vera større.

10 Kvifor er tospråkleg språk:leigning li< annleis? Språklege data/input Born som vert eksponerte for to språk vil få mindre input i begge språka Høve 2l å bruka språket Det er særleg vik2g at born som vert eksponerte for to språk har arenaer for å bruka begge språka Då 2leignar barnet seg begge språka på eiga hand Di 2dligare ein startar, di betre!

11 Språkblanding Språkblanding er ein naturleg del av det å vera tospråkleg. Språkblanding skjer i all hovudsak når samtalepartnarane også er tospråklege. Språkblanding visar at barnet handterer språklege data. Typiske norske ord som vert brukte av tospråklege familiar: Sånn, uff da, matpakke, barne- TV, SFO, megler, rørlegger...

12 Døme på språkblanding Norsk/engelsk tospråklige Emma (Bentzen 2000): two sånns here (Emma 2;8.5) to sånne(r) her sånn kan brukast på to måtar på norsk: Sånn, no er vi ferdige Ein sånn her/to sånne(r) her Emmas mamma: Just slide it off sånn berre dra den av sånn Emma lånar begge typer sånn 2l engelsk.

13 Kva :d bør ein byrja med to språk? Mange foreldre i tospråklege familiar tenkjer at det er betre å venta med å introdusera eit av språka 2l det andre har komme ordentleg på plass. Men de"e fråtek barnet språklege s2muli i dei vik2gaste åra. Det er vanskelegare å innføra det andre språket seinare; vanskelegare for foreldra og familien å bruka det nye språket i kvardagslege situasjonar.

14 Tospråklegheit = mykje meir enn berre to språk Sosiale og kulturelle fortrinn: 2lgang 2l to kulturar meir toleranse og interesse for andre kulturar le"are å bevega seg mellom områda dei to språka vert brukte i, større arbeidsmarknad (seinare i livet) osv. Kva er dei lingvis2ske og mentale fordelane med tospråklegheit?

15 Tospråklegheit = mykje meir enn berre to språk Tospråklege born legg i større grad merke 2l korleis språk fungerer enn einspråklige. Det gir dei ein større metaspråkleg kompetanse (større språkleg medvit). Det gjer desse borna betre rusta 2l å læra eit tredje språk og gjer også at dei oje startar 2dlegare å lesa enn einspråklege.

16 Språklege fordelar: kjensle for fonologi Tospråklege born som lærer alfabetsbaserte språk forstår 2dligare forholdet mellom bokstavar og lydar: Kva for eit ord er lengst? TOG LASTEBIL

17 Språklege fordelar: skiljet mellom form og tyding Tospråklege har to ord for den same 2ngen (t.d. fisk vs guolli, og er såleis betre 2l å skilja form fra betydning (Oren 1981): Lat oss kalla ein bil for ein vigg. Kan ein køyra ein vigg? Einspråklege: Nei, ein kan berre køyra ein bil. Nei, for ein bil har allereie eit namn. Nei, kva er ein vigg for noko?

18 Språklege fordelar: metagramma:sk forståing Tospråklege og einspråklige er like flinke 2l å sjå at det er ein feil i følgjande setning: Eplet depa ned fra treet. Eplet depa ned fra treet. (dap) Tospråklege er flinkare enn einspråklege 2l å sjå at rare setningar kan vera gramma2sk korrekte (Bialystok 1986, Cromdal 1999): Eplet vokste på nesa.

19 Kogni:ve, utviklingsmessige fordelar I Mentaliseringsevne (Theory of Mind) Theory of Mind (ToM) (Wimmer & Perner 1983, Perner & Lang 1999): Evnen 2l å forstå at andre menneske har eit anna perspek2v enn ein sjølv har. Andre menneske kan tru, vita og ønskja andre 2ng enn ein sjølv. Sally Ann- testen: To dokker, Sally og Ann. Sally har ei korg og Ann har ei øskje. Sally har ein kjeks som ho legg i korga si for å ha den på ein trygg plass når ho skal gå for å leika. Medan Sally er borte, tek Ann kjeksen ut av Sallys korg og legg den i øskja si. Når Sally kjem Albake blir barnet spurt om kor Sally vil leita eper kjeksen sin.

20 Mentaliseringsevne: Sally Ann- testen

21 Mentaliseringsevne/Theory of Mind + ToM: I Sallys øskje (fordi barnet tek Sallys perspek2v) ToM: I Anns korg (fordi barnet IKKJE tek Sallys perspek2v) Tospråklege klarar ToM- testar om lag ei" år 2dligare enn einspråklege. (Goetz 2003, Bialystok & Senman 2004, Kovács 2009) De"e kjem truleg av at tospråklege born er vande 2l å må"a vurdera kva for eit språk dei kan snakka med ulike personar.

22 Kogni:ve fordelar II: Utøvande kontroll/funksjon Utøvende kontroll ( execu2ve control ) regulerer evnen 2l å planleggja, setja igang og avslu"a handlingar og 2l å styra merksemd. Tospråklege born har betre utøvande kontroll, og er derfor flinkare 2l: å byta mellom oppgaver der instruksane blir endra undervegs å fokusera merksemda på ein 2ng og sam2dig oversjå ein annan (selek2v merksemd) å undertrykkja irrelevant informasjon

23 Kogni:ve fordelar = utøvande kontroll/funksjon Tospråklege born er betre 2l å skija fokus: (Bialystok 1999, Bialystok & Mar2n 2004) 1. Sorter e"er form 2. Sorter e"er farge

24 Prøv sjølv! Først: Les orda så fort du kan! RØD GRØN BLÅ GUL LILLA ORANSJE BLÅ GRØN BLÅ KVIT GRØN GUL ORANSJE BLÅ KVIT BRUN RØD BLÅ GUL GRØN LILLA GUL GRØN BLÅ RØD

25 Prøv sjølv! Så: Sei fargen på orda, ikkje det som står! RØD GRØN BLÅ GUL LILLA ORANSJE BLÅ GRØN BLÅ KVIT GRØN GUL ORANSJE BLÅ KVIT BRUN RØD BLÅ GUL GRØN LILLA GUL GRØN BLÅ RØD

26 Kvifor er den siste oppgåva vanskelegast? Fordi du ikkje klarar å lata vera å lesa det som står: Lesing er svært automa2sert og seinkar deg når du prøvar å namngi fargen på skrija. Tospråklege vert i mindre grad distraherte av automa2serte oppgåver som det å lesa.

27 Tospråklege born er betre enn einspråklege 2l å sjå tvitydige figurar og 2l å veksla mellom dei. Kva er de<e?

28 Kvifor desse kogni:ve fordelane? Tospråklege står overfor eit problem som er irrelevant for einspråklege: Dei må velja det repe språket og samstundes unngå forstyrring frå det andre. Dei to språka er all2d ak2ve. Tospråklege må filtrera ut eit av språka når dei snakkar det andre. Dei har utstrakt øving i å bruka ein kontrollmekanisme som gjer dei i stand 2l å unngå samanblanding av dei to språka.

29 Utøvande kontroll er nyrg for anna enn språk Den same mentale kontrollmekanismen kan bli brukt i andre samanhengar som krev kontrollert merksemd og undertrykkjing av motstridande signal. Andre samanse"e handlingssituasjonar ( mul2- tasking ) krev at ein reagerer på høgt prioriterte oppgåver og ignorerer dei som er lågt prioriterte (t.d. bilkøyring) Matema2ske ferdigheiter og 2llæring av mange andre ferdigheiter føreset utøvande kontroll.

30 Utøvande kontroll er nyrg for anna enn språk Viss fordelane med tospråklegheit knyter seg 2l vekslinga frå ei" språk 2l det andre, samt det å blokkera ei" av språka når ein snakkar det andre, då har det ingen2ng å seia KVA FOR EIT SPRÅK tospråklege born lærer. Difor: Det finst ingen UNYTTIGE språk! "

31 Tospråklegheit og alderdom Ein del nyare studiar 2lseier at tospråklegheit hindrar eller utset kogni2vt forfall i alderdommen. Di fleire språk ein har snakka gjennom livet, di betre held dei kogni2ve funksjonane seg. Tospråklege synest å utvikla demens i gjennomsni" minst fire år seinare enn einspråklege.

32 Kva med andrespråkslæring? Jo før, jo heller, og: Eksponering for eit anna språk i dei første skuleåra gjer det meir sannsynleg at ein blir funksjonelt tospråkleg enn om ein får det i ungdomsåra eller som vaksen. Mange studiar syner at 2dleg andrespråkslæring gir born nokre av dei same kogni2ve fordelane som ved tospråkleg naturleg førstespråkslæring.

33 Samandrag tospråklegheit Tospråkleg førstespråkslæring krev eit meir medvite forhold 2l eksponering for språkdata & arena for bruk av språket Tospråklegheit gir ei rekkje fordelar: Større openheit overfor andre kulturar Større metaspråklig medvit/kompetanse Betre evne 2l å ta andres perspek2v Betre utøvande kontroll

34 2. Tospråklegheit og revitalisering UHordringar i den samiske konteksten

35 Unjárga/Nesseby i 1861 Friis etnografiske kart

36 Jens Andreas Friis, , første professor i lappiske språk ved [Universitetet i Oslo], forfa"ar av m.a. romanen Lajla

37

38 Unjárga à Nesseby På 150 år har Unjárga/Nesseby gå" frå å vera eit primært (einspråkleg) samisk språksamfunn (i kontakt med norsk og finsk/ kvensk) 2l å bli eit språksamfunn dominert av norsk. Har ein mista noko på vegen og ønskjer ein å ta noko 2lbake? Kva skal 2l for å ta vare på språk- og kulturarven?

39 Limet i kulturarven på Nordkalo<en

40 Samisk: språk eller dialektar? Nordsamisk: MáParádját mis leat dovle vuoitán vearredahkkiid badjel. Skoltesamisk: Maaddârää jj mee st lie tuu l vuäipam veä reld tue jjeei pâ jjel. Enaresamisk: Madâräijiheh láá tovle vuáipâm verrušeijee vievâid. Lulesamisk: MáParájdá sij li dålen vuojpám vierredahkkij badjel. Sørsamisk: Dovletje lea mijjen maadtoe miedaejidie baajhtestamme.

41 Samisk = mest trua språkgruppa i heile Europa

42 Noreg: Samiske tal i skulen Om lag 13% av den norske befolkninga er 2l eikvar 2d elevar i grunnskulen, dvs. 1:7,7.

43 Balansert tospråklegheit? Rekru"ering av born som morsmålstalarar er alfa og omega for vidareføring av eit språk. Det er knapt muleg i dag å veksa opp i dag som einspråkleg samisk. Mange samiske born blir for lite s2mulert i samisk; mange får samisk som (eit svakt) andrespråk; mange blir funksjonelt einspråklege i majoritetsspråket. Å oppnå balansert tospråklegheit krev ein stor innsats; andrespråksopplæring av vaksne er vik2g for å skapa samiskspråklege arenaer for borna.

44 Tospråkleg og trygg Born er svært kjenslevare for folks haldningar 2l språk: Dei merkar det dersom eit språk blir se" på som uvik2g eller mindre verd. For at borna skal bli trygge på sin eigen tospråklegheit, må dei kjenna at: begge språka og kulturane er verdse"e av familien og av samfunnet. begge språka kan brukast i alle situasjonar og blir brukte av mange personar også utanfor familien.

45 Porsanger i 1861 Kvinne fødd rundt

46 Kvenske tal talarar 2 romanar og 2 diktsamlingar Sannkjent som eige språk i april

47 3. Konklusjonar

48 Konklusjonar Tospråklegheit er i utgangspunktet eit gode SAME KVA FOR SPRÅK det gjeld. Balansert tospråklegheit kan best oppnås dersom borna blir eksponert for begge språk 2dleg: Jo før jo heller! Borna bør møta dei to språka i ulike samanhengar/ arenaer også utanfor familien og utanfor skulen.

49 Konklusjonar: samiske born Talet på born og unge som blir lese- og skriveføre på samisk må opp elles er det lite håp for dei samiske språka! Samiske born må gjerast trygge på si tospråklegheit: Krev ein innsats både frå det samiske samfunnet (minoriteten) og frå storsamfunnet (majoriteten). Sjansane for å lukkast er betre dersom lokalsamfunnet løjar i flokk : ein kan ikkje overlata heile jobben 2l utdanningssystemet.