Frå mytar til forskingsbasert kunnskap: Kva er den beste strategien i tospråklege situasjonar?

Transkript

1 Frå mytar til forskingsbasert kunnskap: Kva er den beste strategien i tospråklege situasjonar? Øystein A. Vangsnes Institutt for språkvitenskap/castl/flere språk til flere UiT Noregs arktiske universitet

2

3 Bilingualism Matters / Flere språk til flere: Forskningsbasert rådgivingsteneste om fleirspråklegheit Edinburgh (Scotland) Tromsø (Norway) Western Isles (Scotland) Thessaloniki (Greece) Trento (Italy) Cagliari (Sardinia) Reading (England) Konstanz (Germany) Rijeka (Croatia) Siena (Italy) Amsterdam (The Netherlands)

4 Dette føredraget Nokre mytar om tospråklegheit Forskningsbasert kunnskap viser at dei ikkje stemmer! Nokre utfordringar! Tankar om best praksis (gode løysingar)

5

6 Den einspråklege, monokulturelle løysinga: God norskopplæring løyser alle problem! Eller?...

7 Kva er den viktigaste predikatoren for korleis det skal gå med eit barn? Statistisk sett? Arv og miljø! Sosio-økonomi + oppvekstvilkår

8 Mytar om tospråklegheit Tospråklegheit fører til språkleg forvirring Tospråklegheit fører til dårlegare skuleprestasjonar. Tospråklegheit seinkar barnets generelle utvikling Tospråklegheit er berre nyttig så lengje begge språka har ei stor utbreiing Det er ikkje noko grunnlag for desse påstandane!

9 Mytar om tospråklegheit Tospråklegheit i KVA SPRÅK DET MÅTTE VERA gir samfunnet og individa det gjeld ei rekkje fortrinn Sosiale og kulturelle fortrinn: tilgang til to kulturar større toleranse og interesse for andre kulturar lettere å røra seg mellom område som de to språka blir brukte i, større arbeidsmarknad, osv. Men det finst òg andre, meir subtile fordelar med tospråklegheit som vi kjem tilbake til.

10 Korleis verkar barnehjernen Born kan tilegna seg kva språk det måtte vera utan ekstra innsats på same måte som dei lærer å gå. Barnehjernen er ikkje naturleg einspråkleg: Den kan hanskast med to, eller jamvel fleire, språk samtidig.

11 Myte nr. 1 Tospråklege born er ikkje språkleg forvirra Tospråklege born kan skilja mellom sine to språk heilt frå første leveår. Tospråklege babyar høyrer forskjell på lydane i dei to språka dei er eksponerte for. Dette gjer dei sjølv når dei to språka er svært like, som t.d. spansk og katalansk. Tospråklege babyar kan til og med sjå forskjell på dei to språka sine (Werker & Byers-Heinlein 2008).

12 Tospråkleg språktileigning Tospråklege skil altså mellom dei to språka sine lengje før dei sjølve byrjar å prata. Tospråklege born gjennomgår dei same utviklingstrinna og milepælane i kvart av språka sine som einspråklege born. Ein del tospråklege born byrjar seint å snakka. Men: Det kan også vera tilfelle for einspråklege born det er stor individuell variasjon på dette punktet. Storleiken på ordforrådet i kvart språk er som regel mindre enn hos einspråklege, særleg i dei første åra. Men: Det totale mentale ordforrådet i dei to språka til saman vil som regel vera større.

13 Språkblanding Språkblanding er ein naturleg del av det å vera tospråkleg. Språkblanding skjer i all hovudsak når samtalepartnarane også er tospråklege. Språkblanding viser at personen handterer språklege data.

14 Tospråkleg språktilegning: språkblanding i familiar Tospråklege familiar busette i Noreg vil gjerne ha nokre ord som alltid blir brukte på norsk fordi t.d.: Dei er så praktiske : Sånn, uff da Det finst ikke gode ekvivalentar på det andre språket: matpakke, barne-tv, SFO Orda vert elles alltid brukte i ein norsk samanheng: meglar, røyrleggjar

15 Tospråkleg språktilegning: språkblanding hjå born Norsk/engelsk tospråklege Emma (Bentzen 2000): two sånns here (Emma 2;8.5) to sånne(r) her sånn kan brukast på to måtar på norsk (adverb/adjektiv): Sånn, no er vi ferdige En sånn her/to sånne(r) her Emmas mamma: Just slide it off sånn bare dra den av sånn Emma lånar begge typar sånn til engelsk, mens Emmas mamma berre brukar den praktiske sånn.

16 Tospråkleg språktilegning: språkblanding hjå born Utviklingen av grammatikk hjå tospråklege: Einspråklege og tospråklege gjer ulike typar feil: Troll-et vs. det store troll-et (dobbel bestemthet) store troll-et (norske Ina) Den stor ball- (engelsk/norske Emma) The big ball (engelsk) Einspråklege og tospråklege gjer begge feil, men einspråklege gjer det lengre (i dette tilfellet). (Anderssen 2007, 2012; Anderssen & Bentzen 2013)

17 Tospråkleg språktilegning: språkblanding hjå born Utviklingen av grammatikk hjå tospråklege: Grammatisk kjønn: Ingen klare forskjellar mellom einspråklege og tospråklege, kun individuell variasjon: den store flyet (Ole 2;8.5) Få feil med etterstilt artikkel: fly-et Einspråkleg: Ina 2%, Ole 1%; Tospråkleg: Emma 10%, Sunniva 3% Relativt mange feil på andre element: den store fly-et Einspråkleg: Ina 43%, Ole 11%; Tospråkleg: Emma 38%, Sunniva 14% (Rodina & Westergaard 2013)

18 Nyare forsking viser at: Myte nr. 2: Tospråklegheit gir dårlegare skuleprestasjonar Tospråklege med høg kompetanse i begge språk gjer det betre i matematikk (Nì Rìordaìn & O Donoghue 2009) Tospråklege er flinkare med problemløysing når dette krev kreativ tenking (Crushen & Wiley 2011). Tospråklege har lettare for å læra eit tredje språk (Sanz 2000)

19

20

21 Myte nr. 3: Tospråklegheit har konsekvensar for mental utvikling, men dei er først og fremst positive Betre utøvande kontroll (f.eks.. Bialystok, E. 2006; Bialystok, E. 2010; Bialystok, E., Craik, F., & Ryan, J. 2006; Gollan, Tamar H., & Ferreira, Victor S. 2009) Tidligare utvikling av hugmedvit/mentaliseringsevne (f.eks. Kobayashi, C., Glover, G. H., & Temple, E. 2008; Meristo, M. Et al., 2007; Perner, J., & Aichhorn, M. 2008; Rubio-Fernandez & Glucksberg 2012) Større metalingvistisk kunnskap (f.eks.. Bialystok, Craik, & Luk, 2008; Costa et al., 2012; Costa, Roelstraete, & Hartsuiker, 2006; Costa, Santesteban, & Cano, 2005) Utset demens med 4-5 år (f.eks. Craik et al m.fl.)

22 1. Utøvande kontroll ( executive control ) Utøvende kontroll ( executive control ) regulerer evnen til å planleggja, setja igang og avslutta handlingar og til å styra merksemd. Tospråklege born har betre utøvande kontroll, og er difor flinkare til: å byta mellom oppgaver der instruksane blir endra undervegs å fokusera merksemda på ein ting og samtidig oversjå ein annan (selektiv merksemd) å undertrykkja irrelevant informasjon

23 Utøvande kontroll/funksjon Tospråklege born er betre til å skifta fokus: (Bialystok 1999, Bialystok & Martin 2004) 1. Sorter etter form 2. Sorter etter farge

24 Stroop test: grønn blå rød gul Prøv sjølv: Les orda så fort du kan! RAUD GRØN BLÅ GUL LILLA ORANSJE BLÅ GRØN BLÅ KVIT GRØN GUL ORANSJE BLÅ KVIT BRUN RAUD BLÅ GUL GRØN LILLA GUL GRØN BLÅ RAUD

25 Del 2 Sei fargen på orda, ikkje det som står! RAUD GRØN BLÅ GUL LILLA ORANSJE BLÅ GRØN BLÅ KVIT GRØN GUL ORANSJE BLÅ KVIT BRUN RAUD BLÅ GUL GRØN LILLA GUL GRØN BLÅ RAUD

26 Kva er dette? Tospråklege born er flinkare enn einspråklege til å sjå tvitydige figurar og til å veksla mellom dei.

27

28 Kvifor betre utøvande kontroll? Tospråklege står overfor eit problem som er irrelevant for einspråklege: Dei må velja det rette språket og samstundes unngå forstyrring frå det andre. Dei to språka er alltid aktive. Tospråklege må filtrera ut eit av språka når dei snakkar det andre. Dei har utstrakt øving i å bruka ein kontrollmekanisme som gjer dei i stand til å unngå samanblanding av dei to språka. Den same mentale kontrollmekanismen kan bli brukt i andre samanhengar som krev kontrollert merksemd og undertrykkjing av motstridande signal. Andre samansette handlingssituasjonar ( multi-tasking ) krev at ein reagerer på høgt prioriterte oppgåver og ignorerer dei som er lågt prioriterte (t.d. bilkøyring) Matematiske ferdigheiter og tillæring av mange andre ferdigheiter føreset utøvande kontroll.

29 2. Hugmedvit / mentaliseringsevne / Theory of Mind Evne til mentalisering (Theory of Mind; hugmedvit) er evna til å forstå at andre menneske kan ha andre tankar enn ein sjølv. Fråvær av hugmedvit er eit alvorleg handikapp; eit av kjenneteikna på autisme. Sally Anne-testen: To dokker, Sally og Anne. Sally har ei korg og Anne har ei øskje. Sally har ein kjeks som ho legg i korga si for å ha den på ein trygg plass når ho skal gå for å leika. Medan Sally er borte, tek Anne kjeksen ut av Sally si korg og legg den i øskja si. Når Sally kjem tilbake, blir barnet spurt om kor Sally kjem til å sjå etter kjeksen sin.

30 Sally Anne-testen

31 Hugmedvit / mentaliseringsevne / Theory of Mind + ToM: I Sallys øskje (fordi barnet tek Sallys perspektiv) ToM: I Annes korg (fordi barnet IKKJE tek Sallys perspektiv) Tospråklege klarar ToM-testar om lag eitt år tidligare enn einspråklege. (Goetz 2003, Bialystok & Senman 2004, Kovács 2009) Dette kjem truleg av at tospråklege born er vande til å måtta vurdera kva for eit språk dei kan snakka med ulike personar.

32 Språkleik er eit underutforska område Alle norske barn utanfor det sentrale austlandsområdet har rolleleik på Oslo-dialekt: Språkveksling i leik synleggjer utvikling av hugmedvit. Språkvekslande born har ein dobbel talemålskompetanse; nynorskborna kan relatera denne til to skriftbilete. Samiske ungar leikar også på austnorsk; somme tider også på samisk med austnorsk tonefall (Kleeman 2012)

33 3. Metalingvistisk kunnskap Tospråklege born som lærer alfabetsbaserte språk forstår tidligare forholdet mellom bokstavar og lydar: Kva for eit ord er lengst? TOG LASTEBIL

34 Metalingvistisk kunnskap: skiljet mellom form og tyding Tospråklege har to ord for den same tingen (t.d. fisk vs guolli), og er såleis betre til å skilja form frå tyding (Oren 1981): Lat oss kalla ein bil for ein vigg. Kan ein køyra ein vigg? Einspråklege: Nei, ein kan berre køyra ein bil. Nei, for ein bil har allereie eit namn. Nei, kva er ein vigg for noko?

35 Metalingvistisk kunnskap Tospråklege og einspråklige er like flinke til å sjå at det er ein feil i følgjande setning: Eplet detta ned fra treet. (datt) Tospråklege er flinkare enn einspråklege til å sjå at rare setningar kan vera grammatisk korrekte (Bialystok 1986, Cromdal 1999): Eplet voks på nasen.

36 Konklusjon om tospråklegheit Det finst ingen UNYTTIGE språk: utøvande kontroll, mentaliseringsevne og metaspråkleg kompetanse blir trent uansett kva for språkpar det er snakk om. Tospråklegheit gir ei rekkje fordelar, men seinkar ikkje den allmenne utviklinga til borna, tvert imot. På eitt felt gir tospråklegheit ein ulempe : Ordforrådet er gjerne mindre enn hjå einspråklege når ein berre ser på eitt og eitt språk: Hjå vaksne ser ein òg i eksperiment at tilgangen til ordforrådet er litt seinare.

37 Ulike typar tospråklegheit: Utfordringar! Simultan tospråklegheit (eksponering for begge språk frå veldig ung alder) Sekvensiell/suksessiv tospråklegheit (eksponering for først det eine og deretter det andre språket) Funksjonell tospråklegheit (kan kommunisere på to språk) Viktig ettersom alder spelar ei viktig rolle for språktilegning: Jo yngre, jo større suksess!

38 Utfordringar: ulike tospråklige situasjoner gir ulike resultat Ulike typar tospråklegheit utvikler seg i ulike situasjonar: Simultan tospråklegheit I situasjonar der det finst to offisielle språk i samfunnet rundt barnet (t.d. katalansk & spansk) I ulike situasjonar der familien har eit annet språk enn storsamfunnet Suksessiv/sekvensiell tospråklegheit (andrespråk) Ved flytting frå eitt geografisk område til eit anna Når barnet berre blir eksponert for familiespråket dei første åra av sitt liv Funksjonell tospråklegheit (fossilisert språk) Begrensa språkkunnskapar, ofte lært som voksen

39 Heimespråk og den fleirspråklege kompetansen til borna Mange ulike typar flerspråklege familiar: mor & far har same morsmål, anna enn norsk mor & far har ulike morsmål i somme familiar blir det brukt eit felles språk som er anna enn norsk Korleis foreldre snakker med borna sine (mønster i bruk av heimespråk) kan påvirka den fleirspråklege kompetansen til borna.

40 Heimespråk og den fleirspråklege kompetansen til borna De Houwer 2007: nederlandsk (М) andre språk (m) mønstre i bruk av heimespråk (1 899 familiar) М = majoritetsspråk, m = minoritetsspråk Forelder 1 Forelder 2 m m + М m + М m m + М m m m + М М М

41 Hjemmespråk og barns flerspråklige kompetanse De Houwer 2007: nederlandsk (М) andre språk (m) mønstre i bruk av heimespråk (1 899 familiar) М = majoritetsspråk, m = minoritetsspråk Forelder 1 Forelder 2 barn brukar begge språk m m 97% m + М m 93% m + М m m + М m + М М М

42 Hjemmespråk og barns flerspråklige kompetanse De Houwer 2007: nederlandsk (М) andre språk (m) mønstre i bruk av heimespråk (1 899 familiar) М = majoritetsspråk, m = minoritetsspråk Forelder 1 Forelder 2 barn brukar begge språk m m 97% m + М m 93% m + М m + М 79% m М 74% m + М М

43 Hjemmespråk og barns flerspråklige kompetanse De Houwer 2007: nederlandsk (М) andre språk (m) mønstre i bruk av heimespråk (1 899 familiar) М = majoritetsspråk, m = minoritetsspråk Forelder 1 Forelder 2 barn bruker begge språk m m 97% m + М m 93% m + М m + М 79% m М 74% m + М М 36%

44 Utfordringar: ulike tospråklege situasjonar gir ulike resultat Ulike situasjonar gir ulike utfordringar: Alder for eksponering (jo yngre jo bedre) Grad av eksponering (jo meir jo bedre) For å læra eitt (også to) språk treng born: Språklege data/innput: Barn som blir eksponert for to språk vil høyra begge språka mindre Høve til å bruka språket: Ekstra viktig at borna har ein arena for å bruka begge språka Å både høyra og bruka språket med flere språkbrukarar (variasjon)

45

46 Ta-heim-melding Ikkje skuld på språk når det gjeld utfordringar med fleirkulturelle! Utfordringane botnar som regel i sosioøkonomi. Fleirspråklegheit er eit gode og ein ressurs: Legg til rette for at borna kan (for)bli fleirspråklege!