Demens-meir enn Alzheimer Overlege Gro Selås Fagdag Førde

Transkript

1 Demens-meir enn Alzheimer Overlege Gro Selås Fagdag Førde

2 Gro; Indre Sogn Psykiatrisenter Overlege poliklinikk ISP Sogndal Alderspsykiatrisk team sidan Ambulant / poliklinisk To personar i teamet ( sosionom med vidareutdanning + psykiater) ; 1 dag i veka Får tilvist pasientar over 65 år Problemstillingar -demensutgreiing -demens og APSD -psykisk sjukdom hos eldre mm

3 DAGENS TEKST Kvifor ( ikkje ) demensutgreiing Kva er demens Litt om utgreiing 4 aktuelle typar demens Førekomst, patologi, symptom, behandling

4 Dei fleste eldre får ikkje demens

5 Kvifor IKKJE demensutgreiing - belastande for den det gjeld? - ein kan oppleve diagnosen stigmatiserande - diagnosen avspeglar idag lite håp og dårleg prognose - lite å tilby av medikamentell behandling - ser vi på kognitiv svikt som «vanleg» hos eldre?

6 Kvifor demensutgreiing -demenssymptom kan vere uttrykk for somatisk sjukdom, psykisk sjukdom eller medikamentbiverknader -sjukdom ( døme: alvorleg depresjon, delirium, hypothyreose, vitaminmangel, anemi, dehydrering, infeksjonar ) kan ein gjere noko med - sanere medikamentliste kan hjelpe -visse demenstypar tilseier visse tiltak - Lewy Body demens- hypersensitivitet for antipsykotika - frontotemporallappsdemens- eit anna forløp, ei anna tilnærming -demensdiagnose inngangsbillett til medisinar mot demens, miljøterapeutiske tiltak, tekniske hjelpemiddel -demensdiagnose ei hjelp for realitetsorientering og planlegging

7 Definisjon av demens ICD 10 -svekka hugseevne, særleg for nyare data - svikt av kognitive funksjonar ( tenking, planlegging, dømmekraft, abstraksjon) -klart medvit -svikt av emosjonell kontroll, motivasjon eller sosial åtferd Emosjonell labilitet Irritabilitet Apati Unyansert sosial åtferd -tilstanden har vart meir enn 6 mnd

8 Utgreiing av demens ( Aldring og helse) Generell demensutgreiing : helst tverrfagleg Anamnese ( pasient og pårørande kvar for seg) obs alkohol, løysemiddelskade, depresjon, medikamentbiverknader Standardiserte spørjeskjema til pårørande ( pårørande sin situasjon, pas. si fungering) Kognitive testar: MMSE- NR, klokketest, TMT A og B..og fleire Somatisk status + nevrologisk status ( orienterande, obs parkinsonisme) Blodprøver Biletundersøkingar: CT / MR - evt vidare til avansert utgreiing

9 Avansert demensutgreiing - spinalvæskeundersøking: yngre <65 år, tvil Alzheimer / DLB eller andre diff. diagnoser - SPECT/ DAT scan -EEG -spesifikke testar ved mistanke om bestemte demenstypar

10 DEMENS- SJUKDOM I HJERNEN

11 DEMENSSJUKDOMMAR Sjukdommar som fører til demens 1. Degenerative hjernesjukdommar Alzheimer Lewy body demens Frontotemporallappsdemens 2. Vaskulær demens fleire typar 3. Sekundær demens Alkohol, vitaminmangel, encefalitt, tumor, traume osv.

12 1. ALZHEIMERS SJUKDOM =AD Førekomst: den vanlegaste; om lag 60 % av alle med demens Patologi: Celledød pga toksisk beta-amyloid( teori) To hovudformer: tidleg og sein debut Utvikling: Alltid skade på hippocampus Breier seg vidare temporalt frontalt parietalt

13 TRANSMITTERSUBSTANSAR

14 ALZHEIMERS SJUKDOM- KLINIKK Raskare forverring ved tidleg debut Celledød fører til tap av signalsubstansar ( acetylcholin,serotonin, noradrenalin, dopamin) Utvikling av -kognitiv svikt ( hugseevne- gammalt / nytt; læring, orientering, tenking) -språk: vanskeleg å finne det rette ordet -utføre komplekse handlingar -APSD ( depresjonar, angst, vrangførestillingar, hallusinasjonar, uro, apati, irritabilitet) -motoriske vanskar ( stive musklar, dårleg balanse, inkontinens)

15 ALZHEIMERS SJUKDOM-MEDISINAR Behandling : ikkje kurativ, men symptomdempande Medisinar Cholinesterasehemmarar Aricept, Exelon, Reminyl ved mild /moderat sjukdom NMDA reseptor antagonistar Ebixa- ved langtkomen sjukdom Cholinesterasehemmar og NMDA- r.ag. kan brukast kvar for seg eller i lag. Kan også brukast ved VaD- blanda VaD/ AD og DLB ( Lewy Body demens) Medisinar: målsetting å kunne bu lenger heime. Obs biverknader.

16 TILTAK FØR DEMENS Finland, livsstilsintervensjon, 1300 eldre menneske med risiko for Alzheimers demens, 2 års program: Fysisk aktivitet Trening av hugseevne Kosthald Resultat : betre resultat på kognitive testar, spesielt eksekutiv-funksjonar

17 FORSTÅ APSD VED DEMENS APSD åtferdsmessige og psykologiske symptom ved demens -Depresjon vanlegare ved VaD ( vaskulær demens) -Apati vanlegare ved AD ( Alzheimers demens) -Hallusinasjonar / vrangførestillingar vanlegare ved DLB Multifaktoriell forståingsmodell: Bio-psyko-sosial Kva lid pasienten av, kvar sit skaden(e) Kva påverkar pasienten biologisk medisinar, søvnmangel, ernæring, rus Psykologiske / psykiatriske faktorar depresjon, angst, paranoia. Premorbid personlegdom. Sosialt- trivsel, grad av kontaktevne, samspel med andre

18 LEWY BODY DEMENS ( DLB)

19 DLB = DEMENS MED LEWYCELLELEKAMAR Førekomst: 10-25% av alle som får demens etter 65 årsalder Debut- alder: år

20 Patologi DLB Hjerneceller døyr subkortikalt Feil omsetning av proteinet alfa- sy nuclein ( same som ved Parkinson) Dei øydelagte hjernecellene inneheld Lewy- lekamar ( hyalin) Denne typen celledød i substantia nigra gjev Parkinsons sjukdom Sjukdommen artar seg som ei blanding av AD og Mb Parkinson( Sitat Engedal:..det fins et kontinuum fra ren Parkinsons sykdom, via demens med Lewylegemer til ren Alzheimers sykdom)

21 Kjenneteikn DLB Vekslande forløp Kognitiv svikt ikkje det første symptomet, men kjem seinare Eksekutive vanskar, visuospatial svikt Fluktuerande medvit : kan verke lite kontaktbar ( minuttar- dagar) Synshallusinasjonar- karakteristiske, livaktige eller : Misidentifikasjon Parkinsonisme Autonome forstyrringar: ortostati, urininkontinens Søvnforstyrringar Forstyrra humør- depresjon, tristleik, passivitet, sosial tilbaketrekking Paranoia

22 Utvikling av DLB Hugsesvikt er ikkje det første merkbare symptomet Språket er bevart DLB progredierer raskare enn AD Dei psykiatriske symptoma er verre enn demenssymptoma Desse pasientane kan nokså raskt trenge sjukeheimsplass pga åtferdsendringar Stor belastning for pårørande

23 BEHANDLING Depresjon og angst Parkinsonisme hos 3 av 4- antiparkinsonmedisinar auker risiko for psykose ( verkar på dopamin) Autonome forstyrringar Obs blodtrykk, ortostati Fysisk aktivitet Støttestrømper Obs falltendens Antipsykotika Quetiapin, elles ikkje, obs ekstrapyramidale sympt. HYPERSENSITIVITET FOR ANTIPSYKOTIKA Sovemedisinar Melatonin bra ved REM- søvnforstyrringar Medisinar mot demens Alle er aktuelle. Cholinesterasehemmar 1. val Følg tett opp Behov for heimesjukepleie, hyppig tilsyn=>sjukeheimsplass. Støtte til familien, obs ektefelle

24 FRONTOTEMPORALLAPPSDEMENS FTD

25 FRONTOTEMPORALLAPPSDEMENS Patologi: degenerativ sjukdom ( unormal celledød) i frontallappar Fleire ulike typar. Åtferdsvariant (55% av alle med FTD) og språkvariant ( 45%)- med 3 undergrupper. Førekomst : 2-3 % av alle med demens ( dvs sjeldan) Skader i frontallappane av andre årsaker kan gje liknande symptom som degenerativ FTD Arv : meir vanleg ved FTD enn ved andre demenssjukdommar

26 DET FRONTALE SYNDROMET -initiativløyse og tilbaketrekking -bortfall av hemmingar -svikt i evne til problemløysing -motoriske språkutfall

27 FRONTOTEMPORALLAPPSDEMENS -kan ramme yngre personar -ikkje særleg svekka hugseevne eller orienteringsevne i tidleg fase -bra ADL- fungering -ved åtferdsvarianten vil språket etter kvart mangle flyt- nydanning av ord, talepress, avleiing frå tema.. -eksekutive vanskar: planlegge, organisere, gjennomføre, velje strategi

28 ÅTFERD VED FTD Hyperoralitet ( putte i munnen, røyk, mat, drikke) Alkoholmisbruk Persevererande stereotyp tale Sosialt uhemma åtferd ( taktlaus, svikt i impulskontroll) Irritabilitet Rastløyse Likegyldig Apatisk

29 BEHANDLING Medisinar: Bare symptomatisk Miljøtiltak: Grensesetting, avgrense stimuli. Ikkje utsette for situasjonar som krev val. Trygging, positiv haldning ( ikkje lett). Familien treng ofte hjelp. Rydde i faktorar som kan utsette pas. eller andre for risiko eller fare Som t.d. bilkjøring, økonomi, våpen

30 VASKULÆR DEMENS VaD

31 Vaskulær demens Førekomst : % av alle som har demens Men : Mange kan ha kombinasjonar av AD og VaD- vanskeleg å vite

32 VASKULÆR DEMENS VaD = Hemma / stoppa blodtilførsel til delar av hjernen som bearbeider informasjon ( hippocampus, thalamus) 6 GRUPPER 1. Hjerneinfarkt ( emboliar / trombose) 2. Hyalinose i små sentralførande arterioler => vaskulær subkortikal demens 3. Ischemisk /hypoksiske hjerneskader 4. Sjeldne karsjukdommar i hjerneblodårene 5. Sjeldan arveleg form for vaskulær demens 6. Blanding VaD/ AD

33 DEFINERE VASKULÆR DEMENS Vanskeleg og uavklart Høgt blodtrykk er risikofaktor både for VaD og AD Kan dårleg blodtilførsel / hypoksi føre til AD? I praksis - ver merksam på pasientar med risiko for eller etablert kardiovaskulær sjukdom -gjer noko med risikofaktorane ( diabetes, hyperlipidemi, blodtrykk, røyking) -obs f eks carotisstenoser, atrieflimmer, aktuelt å behandle?

34 HJERNEINFARKTDEMENS -eit lite infarkt i thalamus eller hippocampus kan gje demens -Obs demens med BRÅ START og TRINNVIS FORVERRING - Diagnosen krev påviste fokale nevrologiske utfall - sjukehistoria eller klinisk undersøking tilseier at cerebrovaskulær sjukdom er årsak til demenstilstanden Nevropsykologisk testing lite eigna til å skille AD og VaD

35 SUBKORTIKAL DEMENS -sjukdom i dei små blodårene i hjernen -progredierande forløp som ved AD -pas. har ofte hatt høgt blodtrykk i mange år. -dei anatomiske endringane sit i basalganglia, thalamus, capsula interna, kvit substans -symptom: gløymsk, desorientert -nevrologiske utfall: Lammingar, rigiditet, motorisk treg, ustø. Trippande skritt. -risikofaktorar: ubehandla høgt blodtrykk og diabetes. Familiær lipoproteinemi.

36 SYMPTOM OG BEHANDLING Avhengig av kvar skaden sit Medikamentell Cholinesterasehemmar Symptombehandling: Antidepressiva, antipsykotika Miljøtiltak avhengig av alvorsgrad, frå tilsyn ved heimesjukepleie til innlegging i institusjon

37 TAKK for idag