Bruk av Norrøn ordbok

Transkript

1 Bruk av Norrøn ordbok Utdrag frå Odd Einar Haugen, Merknader til tekstpensum i norrønt (Bergen: Fagbokforlaget, 1994), s Norrøn ordbok er eit uunnverleg hjelpemiddel under arbeidet med norrøne tekster. Dette kapitlet gjev nokre praktiske råd om korleis ordboka skal brukast, med hovudvekt på korleis vi skal forstå formparentesane. Korleis finne fram til stamma av ordet I formparentesen i ordboka er ei eller fleire av bøyingsendingane oppførte, t.d. sta r m. (-ar; -ir). Første bod blir dermed å dra grensa mellom stamme og bøyingsending (jf Gb s 64 67). Stamma finn vi ved å ta utgangspunkt i oppslagsforma i ordboka: S u bs t a n t i v (oppslagsform: nominativ singular) sterke mask.: stamme = oppslagsform /r/ 1 t.d. armr r = arm sterke fem.: stamme = oppslagsform t.d. bfin sterke nøytr: stamme = oppslagsform t.d. land linne mask: stamme = oppslagsform /i/ t.d. granni i = grann linne fem: stamme = oppslagsform /a/ t.d. saga a = sag linne nøytr: stamme = oppslagsform /a/ t.d. hjarta a = hjart A d j e k t i v (oppslagsform: nominativ maskulinum singular) alle: stamme = oppslagsform /r/ 2 t.d. spakr r = spak t.d. blár r = blá V e r b (oppslagsform: infinitiv) linne verb telja-klassa: stamme = oppslagsform /ja/ t.d. telja ja = tel alle andre: stamme = oppslagsform /a/ 3 t.d. kasta a = kast 1 I assimilerte former som steinn, djπfull o.l. dreg ein frå den siste konsonanten, og får stammer som stein, djπful o.l. 2 I assimilerte former som hei inn, lítill o.l. dreg ein frå den siste konsonanten, og får stammer som hei in, lítil o.l. 3 Merk likevel assimilerte former av typen spáa spá, der stamme = oppslagsform.

2 96 Bruk av Norrøn ordbok sterke verb: j-innskot: stamme = oppslagsform /ja/ t.d. blíkja ja = blík v-innskot: stamme = oppslagsform /va/ t.d. slyngva va = slyng alle andre: stamme = oppslagsform /a/ t.d. bíta a = bít Substantivet sta r har altså stamma sta -, og endingane -ar og -ir blir føydde til denne: sta ar og sta ir. Legg merke til at norrøne stammer oftast endar på konsonant. Når stamma endar på vokal, vil ein intial vokal i bøyingsendinga falle bort dersom han er av same eller tilsvarande kvalitet, jf Gb s 78 regel (6), Iv 34, t.d. mó+um móm, blá+an blán, tré+i tré. Innhaldet av formparentesen Formparentesen knyter sambandet mellom ordbok og grammatikken, for her får vi dei opplysningane som trengst for å plassere eit ord i rett bøyingsklasse. S u bs t a n t i v ending i genitiv singular og/eller nominativ plural, enkelte gonger også andre former, t.d. sta r m. (-ar; -ir), skuld f. (pl. -ir), fπr f. (farar; pl. farar og farir), vπllr m. (vallar, dat. velli; pl. vellir, ak. vπllu) 1 ending i genitiv singular (eller andre former) som inneheld j eller v når ordet har (eller kan ha) j- eller v-innskot, t.d. drengr m. (-s; -ir, gen. -ja), sπngr m. (sπngr; sπng(v)ar) A d j e k t i v inga ending ved regelrett bøying, men komparativ og superlativ er oppførte når desse blir danna ved i-omlyd, t.d. spakr a., gla r a., stórr a. (komp. stfirri, sup. stfirstr) ending i akkusativ maskulinum singular når adjektivet har j- eller v- innskot, t.d. mi r a. (ak. mi jan), fπlr a. (ak. fπlvan) V e r b stammeutlyd + dentalsuffiks i kasta- og dfima-klassa, t.d. kalla (a ), rengja (g ), ffira (r ), velta (lt) 2 1 Merk at semikolon blir brukt for å skilje mellom eintal og fleirtal, komma for å skilje mellom ulike kasus innanfor eintals- eller fleirtalsbøyinga. 2 Med stammeutlyd forstår vi ein eller fleire av lydane i slutten av ei stamme, t.d. /r/ i ffira, /nd/ i bóndi, /a:/ i blár osv.

3 Bruk av Norrøn ordbok 97 fulle former i preteritum og perfektum partisipp i telja- og enkelte verb i dfima-klassa, t.d. verja (var a; fp. vari r og var r) 1 fulle former a verbo for alle sterke verb og preterito-presentiske verb, t.d. bresta (brest; brast, brustum; brostinn) 2 Merk at både Iversen Norrøn grammatikk og Norrøn ordbok fører opp 1. person i dei finitte verbformene, medan Grunnbok fører opp 3. person, som er den mest frekvente forma. Når formparentesen manglar Substantiv og adjektiv står ofte utan formparentes i ordboka. Men det er ingen grunn til å fortvile: Hovudregelen er nemleg at det ikkje står formparentes til ord i dei største eller mest lettkjennelege bøyingsklassene. Dermed ligg det ei viktig melding i sjølve fråværet av formparentes. Litt forenkla kan reglane setjast opp slik: 1. Blant substantiva er formparentes ikkje oppført for dei ord som har linn bøying. Derimot står det formparentes for alle substantiv med sterk bøying, utanom dei maskuline a-typane, dei feminine ir-typane og dei nøytrale null-typane. Formparentes er likevel oppsett i alle ord (både linne og sterke) som har innskot av j eller v, når dette innskotet ikkje er synleg i nominativsforma. 2. Blant adjektiva er formparentes berre oppsett for dei ord som har innskot av j eller v, eller når komparativ og superlativ blir danna ved i-omlyd eller suppletivstamme. 3. Blant verba er formparentes oppsett både for linne verb (dentalsuffikset), og for sterke verb og preterito-presentiske verb (alle former a verbo). 4. Ved samansette ord står det ingen formparentes sjølv om det siste leddet er oppført med formparentes på sin alfabetiske plass i ordboka. Døme: Ordet herπr f. hærpil har ingen formparentes og skulle etter regel 1 ovanfor vere ein sterk ir-type (det kan ikkje vere ein linn ur- eller i-type då nominativsforma ikkje endar på trykklett vokal), men dersom vi slår opp på sisteleddet 1 fp. = fortids partisipp, dvs. perfektum partisipp. 2 Formene er presens singular, preteritum singular, preteritum plural og perfektum partisipp. Her skil semikolon mellom hovudformene presens, preteritum og perfektum partisipp, og komma mellom preteritum singular og plural.

4 98 Bruk av Norrøn ordbok πr f., viser formparentesen at ordet er ein sterk feminin ar-type med v- innskot: πr f. (πrvar; πrvar). I alle detaljar er reglane slik (om enn med enkelte unntak): 1 Substantiv 1.1 Sterk bøying Maskuline substantiv a-klassa ingen formparentes (t.d. armr), fordi dette er den største klassa av sterke maskuline substantiv; heller ikkje formparentes for substantiv med stammeskifte (t.d. hir ir), då nominativsforma på -ir i maskuline substantiv er eintydig (bortsett frå dei to r-typane fa ir og bró ir, som til gjengjeld er oppførte med full bøying) unntak: a-typar med j- eller v-innskot (t.d. ni r, sπngr) er oppførte med gen sing og nom plur, då j eller v ikkje er synlege i oppslagsforma i-klassa gen sing; nom plur (t.d. sta r) u-klassa gen sing, dat sing; nom plur, akk plur (t.d. lπgr) r-klassa gen sing, dat sing; nom plur (t.d. fótr) fulle former for dei to substantiva fa ir og bró ir Feminine substantiv ar-klassa gen sing; nom plur (t.d. mπn); dette gjeld også substantiv med j- eller v- innskot (t.d. πr, ey) unntak: substantiv med stammeutlyd -ing eller -ung får ingen formparentes, fordi desse utan unntak er ar-typar (t.d. dróttning, háttung) unntak: ar -typar er oppførte med gen, dat og akk sing; nom plur (t.d. ermr) ir-klassa vanlegvis ingen formparentes (t.d. bfin), fordi dette er den største klassa av sterke feminine substantiv unntak: substantiv som vaklar mellom ar- og ir-klassa, er oppførte med alternative former i nom plur (t.d. fπr). r-klassa gen sing; nom plur (t.d. bók) fulle former for dei tre substantiva mó ir, dóttir og systir

5 Bruk av Norrøn ordbok Nøytrale substantiv null-klassa ingen formparentes (t.d. land), fordi det berre er ei klasse av sterke nøytrale substantiv; heller ikkje formparentes for dei som har stammeskifte (t.d. mæli), då nominativsforma på -i i nøytrale substantiv er eintydig unntak: nøytrale substantiv med j-innskot (t.d. stef) er oppførte med gen plur og dei med v-innskot (t.d. hπgg) er oppførte med dat sing, fordi j eller v ikkje er synlege i oppslagsformene 1.2 Linn bøying Maskuline substantiv a-klassa ingen formparentes (t.d. granni), fordi linne maskuline substantiv med nominativsendinga -i høyrer til denne klassa (bortsett frå dei med stammeutlyd på -nd, som alle høyrer til r-klassa) unntak: substantiv med j-innskot (t.d. einheri) blir oppført med nom plur, då j ikkje er synleg i oppslagsforma; derimot ikkje formparentes for dei som har v-innskot (t.d. mπskvi), då v er synleg i oppslagsforma r-klassa ingen formparentes (t.d. dómandi) då denne klassa kan kjennast att på stammeutlyden -nd unntak: enkelte r-typar, t.d. bóndi og frændi, har likevel formparentes Feminine substantiv ur-klassa ingen formparentes (t.d. saga), fordi alle linne feminine substantiv med nominativsendinga -a høyrer til denne klassa i-klassa ingen formparentes (t.d. gle i), fordi alle linne feminine substantiv med nominativsendinga -i høyrer til denne klassa Nøytrale substantiv u-klassa ingen formparentes (t.d. hjarta), fordi det berre er ei klasse av linne nøytrale substantiv 2 Adjektiv ingen formparentes (t.d. spakr) unntak 1: adjektiv med j- eller v-innskot er oppførte med akk mask sing (t.d. mi r, fπlr).

6 100 Bruk av Norrøn ordbok unntak 2: adjektiv som blir gradbøygde med i-omlyd eller har suppletivstamme (t.d. ungr, gamall) er oppførte med fulle former i komparativ og superlativ 3 Verb formparentes med stammeutlyd + dentalsuffiks for linne verb utan i- omlyd (t.d. kalla, dfima, duga) formparentes med fulle former i pret og perf part for linne verb med i- omlyd (t.d. telja). formparentes med fulle former a verbo for alle sterke verb og preteritopresentiske verb (t.d. brjóta, auka, mega) Ved hjelp av desse reglane kan vi no gå frå ordboka til grammatikken. Nedanfor følgjer nokre døme på korleis ein må resonnere når det gjeld substantiv som står oppførte utan formparentes i ordboka: dau r m.: (1) då nominativen ikkje endar på trykklett vokal, må ordet ha sterk bøying, og (2) då det ikkje har formparentes, kan det ikkje vere ein i-, u- eller r-type det må altså vere ein sterk maskulin a-type. hégómi m.: (1) då nominativen endar på trykklett vokal, må ordet ha linn bøying, og (2) då det ikkje har stammeutlyden -nd, kan det ikkje vere ein linn r-type det må altså vere ein linn maskulin a-type. dómandi m.: (1) då nominativen endar på trykklett vokal, må ordet ha linn bøying, og (2) då det har stammeutlyden -nd, kan det ikkje vere ein linn a-type det må altså vere ein linn maskulin r-type. ást f.: (1) då nominativen ikkje endar på trykklett vokal, må ordet ha sterk bøying, og (2) då det ikkje har formparentes, kan det ikkje vere ein areller r-type det må altså vere ein sterk feminin ir-type. frfi i f.: (1) då nominativen endar på trykklett vokal, må ordet ha linn bøying, og (2) då endinga ikkje er -a, kan det ikkje vere ein ur-type det må altså vere ein linn feminin i-type. tunga f.: (1) då nominativen endar på trykklett vokal, må ordet ha linn bøying, og (2) då endinga ikkje er -i, kan det ikkje vere ein i-type det må altså vere ein linn feminin ur-type. gagn n: (1) då nominativen ikkje endar på trykklett vokal, må ordet ha sterk bøying, og (2) det er berre ei klasse av sterke nøytrale substantiv det må altså vere ein sterk nøytral null-type. auga n: (1) då nominativen endar på trykklett vokal, må ordet ha linn bøying, og (2) det er berre ei klasse av linne nøytrale substantiv det må altså vere ein linn nøytral u-type.