Tiltak for redusert bruk av kjemiske middel mot gråskimmel i jordbær ARNE STENSVAND GUNN MARI STRØMENG Planteforsk Plantevernet 79 Samandrag Gjennom eit 4-årig prosjekt ( Miljøvennlige tiltak mot gråskimmel i jordbær ) har vi arbeidd med ulike tiltak for å redusera bruken av soppmiddel under blomstringa og kartdanninga hos frilandsjordbær. Sprøyting etter varsel om fare for infeksjon av gråskimmel og bruk av reduserte doseringar av to soppmiddel har fungert så godt at det kan gi grunnlag for mindre sprøyting under blomstringa. Haust- og vårsprøyting med fenheksamid (preparat: Teldor) har også gitt redusert trong for ordinær sprøyting under blomstringa. Bruk av nyttesoppar til biologisk bekjemping av gråskimmel kan derimot ikkje tilrådast i kommersiell jordbærdyrking. Innleiing Gråskimmel (Botrytis cinerea Pers. ex Fr.) er den skadegjeraren det vert sprøyta mest mot i norsk jordbærdyrking. Det er vanleg med 3 til 5 sprøytingar mot gråskimmel under blomstringa og kartdanninga. I somme høve vert det sprøyta endå meir. Det er sjeldan at det vert påvist restar av soppmiddel over grenseverdien i norske jordbær, men jordbær er eit av dei matprodukta det oftast vert funne restar av plantevernmiddel. B. cinerea overvintrar enten som mycel eller sklerotiar (små klumpar av tjukkvegga, tettvevd soppmycel). Om våren vert det danna konidioforar (sporeberande sopphyfer) og konidiar (vegetative sporar) frå mycelet og sklerotiane. Konidiane spreier seg og infiserer jordbærblomane i fuktig vær. Soppen ligg ofte latent i blomane og karten og bryt ut under fuktig vær under kartutviklinga.
80 A. Stensvand & G. M. Strømeng / Grønn kunnskap7(3):79 85 Hos dei fleste jordbærprodusentane følgjer som regel sprøyting mot gråskimmel fastlagde tidspunkt, med lite omsyn til klima, sortar og moglege alternative tiltak. Gjennom eit 4-årig prosjekt med namnet Miljøvennlige tiltak mot gråskimmel i jordbær, finansiert av Norges forskningsråd (NFR) og Statens nærings- og distriktsutviklingsbank (SND), har vi prøvd ut fleire metodar for å bekjempa gråskimmel som alternativ til standard sprøyting. Alle kulturtiltak som kan gi raskare opptørking etter nedbør eller vatning vil verka positivt mot gråskimmel. Døme på slike tiltak er planting på luftige stader, bruk av smale planterekkjer og dekking med plasttak. Vi har ikkje arbeidd med slike kulturtekniske tiltak i dette prosjektet. Vi har arbeidd med følgjande hovudtema: sprøyting haust og vår for å redusera smittepresset og med det redusera sprøytinga under blomstringa, biologisk bekjemping og sprøyting etter varsel. Vidare har vi studert kva som er dei viktigaste smittekjeldene i norske jordbærfelt og korleis gråskimmelsoppen overvintrar under norske tilhøve. Vi har også studert effekten av å redusera doseringane av dei nye fungicida som er komne på marknaden dei siste 3-4 åra. I denne artikkelen vil vi omtala dei viktigaste slutningane frå forsøka og visa nokre få døme frå resultata. Smittekjelder og overvintring Hos fem jordbærdyrkarar i Sør-Noreg har vi over tre år undersøkt kor mykje ulike plantedeler av jordbær har å seia som smittekilde for gråskimmel. Alle overjordiske plantedelar av jordbær kunne vera infiserte av B. cinerea. Dei viktigste var visnande blad, døde blad og døde blomsterstilkar. Visnande eller dødt tofrøblada ugras kunne vera ei viktig smittekilde, mens smittepotensialet av gråskimmel frå halm, jord og planterestar i jord var svært lågt. Sklerotiar utgjorde i gjennomsnitt 50% av smittepotensialet, men det varierte mykje mellom år og felt (frå 5 til 99%). Sklerotiar er truleg meir motstandsføre overfor fungicid enn vanleg soppmycel. Haust- og vårsprøyting Ved sprøyting haust og vår med fenheksamid (preparat: Teldor) var det redusert konidiedanning. Det var mogleg å redusera på sprøyting under blomstringa ved bruk av fenheksamid haust og vår, uten at avlinga vart monaleg forringa i høve til normal sprøyting. Tolylfluanid (preparat: Euparen M) hadde ikkje tilsvarande verknad som fenheksamid. Tabell 1 syner resultat frå eit av forsøka med haust- og vårsprøyting. I
81 laboratorieforsøk var det klart redusert konidiedanning frå sklerotiar som var behandla med fenheksamid, mens det ikkje var effekt av tolylfluanid (Tabell 1). Konidiar som var eksponerte for tolylfluanid, reduserte derimot spireevna kraftig (Tabell 2). Cyprodinil + fludioksinil (preparat: Switch) stod i ei mellomstilling ved at det reduserte konidiedanninga frå sklerotiar til ein viss grad og reduserte spireevna meir enn fenheksamid. Tabell 1 Haust- og vårsprøyting med fenheksamid (preparat: Teldor) eller tolylfluanid (preparat: Euparen M) mot gråskimmel i jordbær, Rogaland 2001-2002. Behandling Avling (kg) W Prosent Sporulering gråskimmel på bladverk Usprøyta 4,9 b 70,2 a 2,2 a Tolylfluanid 4 gonger haust og 2 gonger vår, halv dose 2 gonger med cyprodinil + fludioksinilv og 1 gong med fenheksamid i blomstringa 17,5 b 35,2 b 1,4 a Fenheksamid 4 gonger haust og 2 gonger vår, halv dose 2 gonger med cyprodinil + fludioksinil og 1 gong med fenheksamid i blomstringa 17,7 b 25,9 c 0,3 a Full dose 2 gonger med cyprodinil + fludioksinil og 2 gonger med fenheksamid i blomstringa 20,5 a 20,5 d 3,2 a V Preparat: Switch W Kilo friske bær pr. forsøksrute (tilsvarande 6 m enkeltrad) Prosent bær med angrep av gråskimmel Tal konidioforar (sporeberande hyfer) pr. cm2 bladflate, gjennomsnitt frå 3 registreringar i april - juni Ulike bokstaver a, b, c i kolonna viser til signifikante skilnadar mellom behandlingane (P < 0,05) Tabell 2 Danning av konidiar frå sklerotiar av Botrytis cinerea behandla med vatn, tolylfluanid (preparat: Euparen M), cyprodinil + fludioksinil (preparat: Switch) eller fenheksamid (preparat: Teldor). Spireevne hos konidiar behandla med dei same fungicida. Behandling Konidiar x 1000 Spireprosent Vatn 550 a 100 a Tolylfluanid 660 a 10 cd Cyprodinil + fludioksinil 250 b 37 bc Fenheksamid 91 b 51 b Mengde konidiar pr. ml når 5 sklerotiar vart vaska i 3 ml vatn Prosent konidier spirt etter 24 timer i vatn med fungicid Ulike bokstaver a, b, c, d i kolonna viser til signifikante skilnadar mellom behandlingane (P < 0,05) 6 Kvithamar
82 A. Stensvand & G. M. Strømeng / Grønn kunnskap7(3):79 85 Det vil vera ein helt urealistisk strategi å sprøyta 4 til 5 gonger om hausten og 2 gonger om våren med det same fungicidet, slik som vi har gjort i dette forsøket. Forsøket vart lagt opp for å få fram eventuelle skilnadar mellom fungicida. Det må arbeidast vidare for å finna eventuelt det eller dei beste tidspunkta for behandling haust og vår. Verknaden av fenheksamid ved haust- og vårsprøyting er likevel lovande. Og ikkje minst viser laboratorieforsøka at dette fungicidet svekkar sklerotiane si evne til å danna konidiar. Biologisk bekjemping Vi har hatt mange felt- og laboratorieforsøk med bruk av nyttesopp for å bekjempa gråskimmel i jordbær. Vi har særskilt arbeidd med den jordbuande soppen Trichoderma spp. I enkelte felt og år har det vore ein viss effekt av bruk av nyttesopp, men vi kan enno ikkje tilrå bruk av Trichoderma eller andre nyttesoppar i kommersiell jordbærdyrking. Det er fleire årsaker til at til dømes Trichoderma ikkje verkar tilfredsstillande. Det heng mellom anna saman med temperatur- og næringskrava som nyttesoppen har, og at det gjerne trengs svært store mengder av den for å få fullgod verknad mot parastittsoppen. Vi har prøvd både å sprøyta ut nyttesoppane under blomstringa og på bladverket om hausten og våren, og vi har prøvd spreiing av Trichoderma ved hjelp av pollinerande insekt (humler og bier). Humlene er effektive til å spreia soppen til blomane, men verknaden har ikkje vore merkbar. Sprøyting etter varsel Gråskimmel-soppen treng fritt vatn eller høg luftråme for å infisera jordbærblomsten. Frå USA er det utvikla ein modell basert på temperatur og timar med fritt vatn. Ved optimal temperatur (18-22ºC) tek det om lag 10 timar for å etablera infeksjon i jordbærblomsten. Ved lågare og høgare temperatur tek det lengre tid. Den amerikanske modellen er basis for det varslingssystemet som vi har prøvd ut. Ved sprøyting etter varsel, dvs. etter at ein infeksjon har skjedd, må det fungicidet ein nyttar ha kurativ verknad. Den eine aktive komponenten i preparatet Switch, cyprodinil, har kurativ verknad. I 2001 hadde vi to og i 2002 tre forsøksfelt der vi sprøyta etter varsel med Switch og samanlikna med ordinær kalendersprøyting (Tabell 3). Sprøyting etter varsel fungerte like godt eller litt dårlegare enn ordinær førebyggjande sprøyting. Førebels kan vi seia at sprøyting etter varsel er mogleg, så lenge vi
83 har god verknad av Switch. Vi har sprøyta inntil 3 gonger etter varsel med Switch. Det er ikkje tilrådeleg i praktisk dyrking, fordi hyppig bruk av Switch lett fører til utvikling av soppstammer som er resistente mot preparatet. For å hindra resistensutvikling må ein ikkje bruka dette preparatet meir enn 1-2 gonger pr. sesong. Vidare arbeid med å utvikla eit varslingssystem mot gråskimmel i jordbær bør også inkludera værvarsling og førebyggjande sprøyting. Tabell 3 Sprøyting etter varsel mot gråskimmel i 2001 og 2002. Prosent bær med gråskimmel Behandling Vestfold Møre og R. Sogn og Fj. Møre og R. Møre og R. 2001 2002 2002 2201 2202 Usprøyta 39,2 a 11,7 a 16,9 a 69,9 a 30,3 a Normal 6,3 b 4,3 b 1,8 a 18,3 c 2,9 b Etter varsel 12,1 b 3,9 b 11,8 a 27,3 b 7,1 b Normalt sprøyteprogram, dvs etter dyrkaren sin praksis; 4 sprøytingar i alle felt i 2002 og Møre og Romsdal i 2001, 2 i Vestfold 2001 Sprøyting etter varsel med cyprodinil + fludioksinil (Switch); 3 sprøytingar i alle felt i 2002, 2 sprøytingar i begge felt i 2001 Ulike bokstaver a, b, c i kolonna viser til signifikante skilnadar mellom behandlingane (P < 0,05) Reduserte dosar Tidlegare norske forsøk har vist at dei nye preparata Teldor og Switch er effektive mot gråskimmel i jordbær, også i redusert dose. For å redusera restmengdene av kjemiske middel i bæra vil det vera særleg aktuelt å redusera doseringane mot slutten av blomstringsperioden. I eit forsøk som vart lagt ut to stader i 2002, vart effekten av reduserte dosar samanlikna med normal dosering (Tabell 4). Det vart sprøyta 4 gonger, og det vart behandla med Switch og Teldor annankvar gong. I eit av forsøksledda vart det brukt full dose dei to første sprøytingane og halv dose dei to siste. I eit anna vart det brukt halv dose ved alle fire sprøytingane. Det var ingen skilnadar mellom behandlingane. Førebels kan vi difor konkludera med at ein kan redusera doseringa av Switch og Teldor uten å mista verknaden. Vi vil gjera eit liknande forsøk i 2003, og vi vil også undersøkja bær frå dei ulike forsøksledda for innhald av restmengder.
84 A. Stensvand & G. M. Strømeng / Grønn kunnskap7(3):79 85 Tabell 4 Sprøyting med normale W eller reduserte dosar med cyprodinil + fludioksinil (Switch) og fenheksamid (Teldor) mot gråskimmel i to jordbærfelt i 2002. Vest-Agder Møre og Romsdal Behandling Avling (kg) Prosent Avling (kg) Prosent gråskimmel gråskimmel Usprøyta 5,0 b 50,2 a 5,5 b 48,4 a Fire gonger normal dose 9,9 a 7,0 b 8,6 a 2,7 b To gonger normal dose, to gonger halv dose 10,7 a 7,2 b 7,3 a 5,6 b Fire gonger halv dose 9,9 a 11,7 b 7,7 a 4,3 b W Tilrådde dosar pr. 1000 m enketlrad (om lag 100 liter væske): Switch = 50 g, Teldor = 150 g Kilo friske bær pr. forsøksrute (tilsvarande 6 m enkeltrad) Prosent bær med angrep av gråskimmel Ulike bokstaver a, b i kolonna viser til signifikante skilnadar mellom behandlingane (P < 0,05) Litteratur Braun, P.G. & Sutton, J.C. 1987. Inoculum sources of Botrytis cinerea in fruit rot of strawberries in Ontario. Canadian Journal of Plant Pathology 9:1-5. Bulger, M.A., Ellis, M.A. & Madden, L.V. 1987. Influence of temperature and wetness duration on infection of strawberry flowers by Botrytis cinerea and disease incidence of fruit originating from infected flowers. Phytopathology 77:1125-1230. Ellis, M.A. & Madden, L.V. 1991. Progress in the development of disease forecasting systems for strawberry fruit rots in Ohio. Side 244-251 in: Dale, A. & Luby, J.J. (red.). The strawberry into the 21st century. Timber Press, Portland, Or. Hjeljord, L.G., Stensvand, A. & Tronsmo, A. 2000. Effect of temperature and nutrient stress on the capacity of commercial Trichoderma products to control Botrytis cinerea and Mucor piriformis in greenhouse strawberries. Biological Control 19:149-160. Hjeljord, L.G., Stensvand, A. & Tronsmo, A. 2001. Antagonism of nutrient-activated conidia of Trichoderma harzianum P1 against Botrytis cinerea. Phytopathology 91:1172-1180. Jarvis, W.R. 1962. The infection of strawberry and raspberry fruits by Botrytis cinerea Fr. Annals of Applied Biology 50:569-575. Jordan, V.W.L. & Pappas, A.C. 1977. Inoculum suppression and control of strawberry Botrytis. Proceedings 1977 British Crop Protection Conference Pests and Diseases: 341-348. Stensvand, A. 1998. Prøving av nye soppmiddel mot gråskimmel i jordbær. Jordbærnytt 4(3):6-7.
85 Stensvand, A., Linge, N.E. & Nes, A. 1999. Tiltak mot gråskimmel i jordbær. Plantefors k Utredning 4/99, 46 s. Stensvand, A., Strømeng, G.M., Hjeljord, L. & Tronsmo, A. 2001. Nyttesoppar mot gråskimmel i jordbær - strategi for framtida eller rein utopi? Grønn forskning 5 (2):194-200. Sutton, J.C. 1991. Alternative methods for managing grey mold of strawberry. pp 183-190 in: Dale, A. & Luby, J.J. (red.). The strawberry into the 21st century. Timber Press, Portland, Or.