9 A. Ordforklaringar. Ordforklaringar. Her finn du alle ordforklaringane i Nova 9 samla i alfabetisk rekkefylgd.

Transkript

1 Ordforklaringar Her finn du alle ordforklaringane i Nova 9 samla i alfabetisk rekkefylgd. 9 A abort: avslutting av svangerskapet før fosteret er levedyktig utanfor livmora. absorpsjon: når heile eller delar av strålinga blir teken opp i stoffet i staden for å bli reflektert. akselerasjon: eit mål på kor mykje farten endrar seg, eller «fartsendring delt på tid». Akselerasjonen er positiv når farten aukar, og negativ når farten minkar. Akselerasjon blir målt i m/s 2. akson: den lange utløparen frå cellekroppen i ei nervecelle. alkalisk: det same som basisk. aminosyre: eit kjemisk stoff som er byggjestein i alle protein. Høyrer til gruppa organiske stoff. arbeid: å bruke ei kraft på noko slik at det flyttar på seg. Arbeid er definert som «kraft gonga med strekning». atmosfære: luftlaget rundt ein klode. automatisk: går av seg sjølv, utan å tenkje. autonom: sjølvstyrt. autonome nervesystem: den delen av det utoverleiande nervesystemet som ikkje blir styrt av viljen. B base: eit stoff som kan ta til seg H + -ion når det blir løyst i vatn. Då blir det danna ei basisk løysning. basisk løysning: sjå base. befruktning: samansmelting av eggcelle og sædcelle så ein ny organisme kan bli danna. bifili: når ein blir forelska i både gutar/menn og jenter/kvinner. binyrer: to hormonkjertlar som produserer mange ulike hormon. Dei ligg ved sida av nyrene i menneskekroppen. bioenergi: energi skapt av fotosyntesen i planter og tre. Vi kan hente han ut når vi for eksempel brenn ved eller biodrivstoff. blodsukker: konsentrasjonen av druesukker (glukose) i blodet. Blir målt i mg/100 ml. bryting: sjå lysbryting. bølgjeenergi/bølgjekraft: energi frå vatn i rørsle. Bølgjene blir skapte av vindenergi. bølgjemodellen: ein modell der lyset blir beskrive som elektromagnetiske bølgjer. Nova 9 ORDFORKLARINGAR 1

2 C celleanding: kjemisk prosess i cellene der energirike næringsstoff blir brotne ned til mindre energirike stoff, slik at det blir frigjort energi som kan brukast til andre ting. I celleandinga blir sukker (glukose) og oksygengass omdanna til karbondioksidgass, vatn og energi. cellekjerne: ein avgrensa del inne i dei fleste celler. Her ligg arvestoffet (DNA). cellemembran: tynn hinne som ligg rundt alle celler. celler: dei minste einingane i ein organisme, smådelane som alle levande vesen er bygde opp av. Blir ofte kalla byggjesteinane i kroppen. cellesaft: tyntflytande væske i saftromma i cella. Kan innehalde smaksstoff og fargestoff. cellevegg: oppstivande vegg utanfor cellemembranen i planteceller og mange bakterieceller. cellevæske: tjuktflytande væske i cella. Består av vatn og oppløyste stoff som cella treng. D deakselerasjon: eit anna ord for negativ akselerasjon, når farten minkar. debut: første gongen ein gjer noko (sjå også seksuell debut). den blinde flekken: punkt på netthinna utan fotoreseptorar. Ligg der synsnerven går vidare til hjernen. den gule flekken: punkt på netthinna med størst tettleik av tappar og få stavar. dendrittar: korte utløparar frå cellekroppen i ei nervecelle. diabetes: sjukdom som kjem av mangelfull regulering av blodsukkeret, ofte på grunn av insulinmangel. Blir også kalla sukkersjuke. djupnesyn: ei evne til å bedømme avstandar fordi vi har to auge. DNA: langt molekyl i cellekjernen som er tvinna som ein spiral. Vanlegvis ein dobbelttråd, som består av fosfat, sukkermolekyl og lange rekkjer med basar (A, T, C og G). Rekkjefølgja på basane gir oppskrifta på kva for protein som skal bli produserte. druesukker: også kalla glukose. Ei energirik, kjemisk sambinding med kjemisk formel C 6 H 12 O 6. Druesukker blir danna i fotosyntesen, smaker søtt og finst i mange frukter. E effekt: kor mykje energi som blir overført per tidseining, definert som «energi delt på tid». Jo meir energi som blir overført i løpet av ei viss tid, desto større er effekten. elektrokjemisk energi: energi henta frå kjemiske reaksjonar der elektron blir overførte frå eitt stoff til eit anna. elektromagnetisk stråling: er energi som strøymer med farten til lyset frå ei strålingskjelde. Har eigenskapar som gjer at det kan beskrivast som både bølgjer og partiklar (foton). elektronmikroskop: apparat som ved hjelp av elektronstrålar kan forstørre det vi ser, fleire millionar gonger. Nova 9 ORDFORKLARINGAR 2

3 embryo: eit foster i tidleg stadium av svangerskapet. energi: det som får ting til å skje. Evna til å utføre eit arbeid. energikjede: fleire energioverføringar etter kvarandre. Kvart «ledd» i kjeda er ein energimottakar som blir energikjelde for neste mottakar. energikjelde: det som gir frå seg energi i ei energioverføring. energilova: fysisk lov som lyder slik: Energi kan ikkje oppstå eller forsvinne, berre gå over i andre former. energioverføring: når energi går over frå éi form til ei anna. etsande: når eit stoff øydelegg hud, slimhinner, klede osv. F fart: eit mål på kor langt noko beveger seg på ei bestemt tid. Fart er «strekning delt på tid». Fart blir også kalla hastigheit i naturfaget. Fart kan bli målt i for eksempel m/s eller km/t. fartsendring: sjå akselerasjon. formel: sjå kjemisk formel. fornybar energi: omgrep som blir bruka om energikjelder som ikkje tek slutt. Eksempel: vassenergi, vindenergi, solenergi. forstørringsglas: konveks linse som vi brukar for å sjå eit forstørra bilete av veldig små ting. fortynne: gjere konsentrasjonen av eit løyst stoff lågare ved å tilsetje meir løysemiddel. fossil energi: energi utvunne frå døde dyr og planter som har lege under stort press i millionar av år, for eksempel olje og gass. foster: ufødt individ i livmora hos pattedyr, blir utvikla frå eit embryo til eit individ før fødselen. foton: ein «lyspartikkel». Viktig i partikkelmodellen for lys. fotoreseptor: sansecelle som reagerer på lys. Stavar og tappar er fotoreseptorar. fotosyntese: kjemiske reaksjonar i grøne planter der vatn og karbondioksidgass blir gjorde om til druesukker og oksygengass under påverknad av lys (energi). friksjonskraft: motstanden to flater viser mot å bevege seg i forhold til kvarandre. Friksjonskrafta verkar alltid motsett veg av rørsleretninga. G genteknologi: forskingsområde innanfor genetikk (arvelære) og cellebiologi der ein ved hjelp av ulike teknikkar kan gripe inn i arvestoffet hos ein organisme. geotermisk energi: energi henta frå varmen i jorda sitt indre. gjennomsnittsfart: den gjennomsnittlege farten over eit gitt tidsrom. glasprisme: ein glasbit med mange kantar som blir bruka til å vise korleis lys blir brote. gravitasjonskraft: alle ting som har masse, trekkjer på kvarandre med ei kraft som blir kalla gravitasjonskrafta. Blir også kalla tyngdekraft. Nova 9 ORDFORKLARINGAR 3

4 grunnstoff: stoff som berre består av éin type atom. Eksempel: grunnstoffet oksygen består berre av oksygenatom. Eksempel på andre grunnstoff: hydrogen, karbon og natrium. GU: gynekologisk undersøking. H heliumatom: atom av grunnstoffet helium. Kvart atom består av to proton og to nøytron i kjernen og to elektron i bane rundt. hemme: bremse, gjere det vanskelegare å setje i gang ein prosess. heterofili: når ein blir forelska i ein person av motsett kjønn. homofili: når ein blir forelska i ein person av same kjønn. homse: ein gut eller mann som er homofil. hormon: kjemiske signalstoff som styrer mykje av det som skjer i kroppen, og som verkar i svært små mengder. Dei blir produserte i kjertlar og sende med blodet til den staden dei verkar. hormonhermar: kjemisk sambinding som liknar hormon, og som har same verknaden på kroppen. hormonkjertel: kjertel som produserer hormon og tømmer dei ut i blodet. hornhinne: den fremste, gjennomsiktige delen av auget. hydrogenatom: atom av grunnstoffet hydrogen. Kvart atom består av eitt proton i kjernen og eitt elektron i bane rundt. I ikkje-fornybar energi: omgrep som blir bruka om energikjelder som kan ta slutt. Eksempel: olje, gass og kjerneenergi. illusjon: sansebedrag. Sjå optiske illusjonar. immunforsvar: det ytre og indre forsvaret vårt mot biologiske inntrengjarar som bakteriar, virus og sopp. indikator: i kjemien er ein indikator eit stoff som blir bruka til å påvise eit anna stoff eller til å finne ut om ei løysning er sur eller basisk. Sjå syre-base-indikator. infraraud stråling: elektromagnetisk stråling med litt lengre bølgjer enn synleg lys. Blir bruka blant anna i fjernkontrollar. ingrediensar: bestanddelar av noko, blir mest bruka om det som finst i matvarer. For eksempel inneheld pannekaker ingrediensane mjøl, mjølk og egg. insulin: eit hormon som regulerer sukkerinnhaldet i blodet (blodsukkeret). Mangel på insulin fører til diabetes (sukkersjuke). ion: eit atom eller ei gruppe av fleire atom som er ladde. Eit negativt ion har fleire elektron enn talet på proton, for eksempel kloridion (Cl ) og karbonation (CO 3 2 ). Eit positivt ion har færre elektron enn talet på proton, for eksempel natriumion (Na + ) og sølvion (Ag + ). Nova 9 ORDFORKLARINGAR 4

5 J joule (J): ei av einingane vi måler energi i, saman med kaloriar (cal) og kilowattimar (kwh). K kalk: basiske sambindingar som blant anna inneheld kalsiumkarbonat (CaCO 3 ). kalke: å tilføre kalk for å gjere jord og vatn mindre surt. kaloriar: ei av einingane vi måler energi i, saman med joule og kilowatttimar. Kaloriar blir ofte forkorta cal, og kilokaloriar blir forkorta kcal. Mange kallar feilaktig kcal kaloriar. karbonavtrykk: eit mål på kor mykje CO 2 -gass og metangass (CH 4 -gass) som blir sleppt ut gjennom heile livsløpet til eit produkt eller ei teneste. karbondioksid: gass som finst naturleg i atmosfæren (cirka 0,04 %). «Avfallsstoff» etter celleandinga og «byggjestoff» i fotosyntesen. Kjemisk formel er CO 2. kilo: betyr tusen, som i kilometer, kilobyte og kilogram. Kilo blir ofte bruka åleine som forkorting for kilogram i daglegtalen. «Éin kilo gulrøter» betyr då eitt kilogram gulrøter. kilowattimar (kwh): ei av einingane vi måler energi i, saman med joule og kaloriar. kjemisk energi: energi som er «bunden» i kjemiske stoff, for eksempel i druesukker, ved og bensin. Energien kan brukast til andre ting ved at han blir frigjord i kjemiske reaksjonar (for eksempel i celleandinga og gjennom forbrenning). kjemisk formel: fortel oss kva for atom det er i eit molekyl. Den kjemiske formelen for vatn er H 2 O. kjemisk reaksjon: eitt eller fleire stoff som har reagert og blitt til noko anna. Ingen atom blir borte i ein kjemisk reaksjon; atoma byter berre plassar når nye stoff blir danna. kjerneenergi/kjernekraft: energien i atomkjernen, mellom protona og nøytrona. Blir også bruka om energi som blir frigjord ved omdanning av atomkjernar. kjertel: organ som produserer og skil ut stoff som kroppen treng, eller som kroppen må kvitte seg med. Sjå også hormonkjertel. kjønnsidentitet: ein person si eiga oppfatning av kva for kjønn ein høyrer til (sjå også transperson). kjønnskjertlar: eggstokkar (hos jenter/kvinner) og testiklar (hos gutar/menn). kjønnssjukdommar: sjå seksuelt overførbare infeksjonar. klassifisere: dele inn i grupper. klimagassar: gassar som påverkar klimaet på jorda. Det gjer dei anten ved å reflektere eller spreie stråling frå sola eller absorbere stråling frå jorda. klimaks: sjå orgasme. klorofyll: grønt fargestoff i kloroplastane, som er viktige for fotosyntesen. kloroplast: (fleirtal: kloroplastar), grøn smådel i planteceller, som utfører fotosyntese under påverknad av lys. kollisjonspute: ei pute inne i bilen som blir blåsen raskt opp når sensorar på utsida registrerer kollisjon. Også kalla airbag. Nova 9 ORDFORKLARINGAR 5

6 konkav linse: ei linse som er tynnast på midten. Også kalla spreielinse fordi ho spreier lyset. Finst i briller, mikroskop og teleskop. konsentrasjon: eit mål på kor mykje stoff som er løyst i ei løysning, for eksempel kor mykje sukker som er i ein liter vatn. konserveringsmiddel: eit stoff som gjer at matvarer held seg lenger. kontaktlinse: ei optisk linse som blir sett direkte på auget for å korrigere synet. konveks linse: ei linse som er tjukkast på midten. Også kalla samlelinse fordi ho samlar lyset. Finst i forstørringsglas og i auget. kraft: definert som masse gonga med akselerasjon. I naturfaget brukar vi omgrepet kraft om å endre retninga eller forma til ein gjenstand. Ei kraft blir målt i newton (N). kreativ: skapande, idérik, oppfinnsam. L langsynt: synsfeil der auget samlar lyset bak netthinna. Langsynte må bruke konvekse linser (samlelinser) i brillene. lesbe: ei lesbisk jente eller kvinne. lesbisk: ei jente eller kvinne som er homofil. linse: ein gjennomsiktig lekam som bryt lys. Auget er eit godt eksempel på ei linse som ikkje er laga av glas eller plast. logikk: «tenkjelære» læra om klar og følgjerett tankegang (blir for eksempel bruka i matematikken). logisk: noko som følgjer logikken. luftmotstand: motstanden ein ting opplever når han beveger seg gjennom luft. Ved låg fart er luftmotstanden liten, og vi kan sjå bort frå han i mange naturfaglege oppgåver. lut: namn på sterkt basiske løysningar. lysbryting: når lyset endrar retning fordi det går frå eitt stoff til eit anna, for eksempel frå vatn til luft. lysfart / lyset sin fart: varierer avhengig av materialet lyset går gjennom. I vakuum er lysfarten nesten meter per sekund. lyskjelde: noko vi får lys frå, for eksempel sola, ei lykt, ei lyspære eller eit stearinlys. lysmikroskop: apparat som ved hjelp av lys kan forstørre det vi ser, opptil 2000 gonger. lysstråle: lyset går i rette linjer. Vi kallar linjene lysstrålar. løysemiddel: sjå løysning. løysingsevne: er eit uttrykk for kor lett det er å løyse eit stoff i vatn. Blir delt i tre grupper: lettløyseleg, tungtløyseleg og uløyseleg. løysning: når eit stoff er løyst i ei væske (løysemiddel). Stoffet kan vere fast (for eksempel sukker) eller ei væske (for eksempel alkohol) før det blir løyst i løysemiddelet. Nova 9 ORDFORKLARINGAR 6

7 M masse: eit mål på kor mykje det er av eit stoff, eller kor mykje det kan påverke andre ting. Masse blir målt i for eksempel kilogram (kg) eller gram (g). masturbasjon: sjå onani. membran: tynn hinne som omgir mange av smådelane i cella, blant anna kjernen og mitokondria. menstruasjon: månadleg bløding frå livmora hos kvinner i fruktbar alder, så lenge dei ikkje er gravide. Blir også kalla mens eller mensen. menstruasjonssyklus: ei stadig gjentakande endring av hormonkonsentrasjonen i kvinnekroppen. Nødvendig for eggmodning og eggløysing. metallion: ion av metall. Eksempel: koparion (Cu 2+ ), natriumion (Na + ) og sølvion (Ag + ). metta løysning: ei løysning der det er så mykje stoff at det ikkje er mogleg å løyse opp meir av stoffet. mikrobølgjer: elektromagnetisk stråling med lang bølgjelengd, lengre enn synleg lys. Blir blant anna bruka til å varme mat i mikrobølgjeomn. mikroskop: apparat som blir bruka til å forstørre biletet av det vi ser (objektet). miljøgift: grunnstoff eller kjemisk sambinding som har skadeleg verknad på organismane, og som nesten ikkje blir broten ned i naturen. Eksempel: bly, kvikksølv, dioksin og PCB. mitokondrium: smådel i cella som skaffar cella energi ved at energirike stoff blir brotne ned i celleandinga. morkake: eit organ i livmora som gir fosteret næring. Blir utstøytt etter at barnet er født. målceller: dei cellene som hormona (eller andre signalstoff) verkar på. måleining: eininga (nemninga) vi brukar for ein størrelse vi måler. Når vi måler lengd, kan vi for eksempel bruke måleiningane meter (m) eller centimeter (cm). Eksempel på andre måleiningar er joule (J), newton (N), sekund (s) og watt (W). N negativ akselerasjon: når farten minkar. Er eit anna ord for deakselerasjon. netthinne: hinne bakarst i auget der sansecellene sit. newton (N): eininga vi brukar til å måle kraft. Newtons første lov: Dersom summen av alle kreftene på ein gjenstand er null, ligg han anten i ro eller går i ei rett linje med konstant fart. Newtons lover: sjå rørslelover. nærsynt: synsfeil der auget samlar lyset framfor netthinna. Nærsynte må bruke konkave linser (spreielinser) i brillene. nøytralisering: når vi blandar akkurat like store mengder syre og base og får ei løysning med ph = 7, seier vi at stoffa har nøytralisert kvarandre. Nova 9 ORDFORKLARINGAR 7

8 O onani: stimulering av eige kjønnsorgan. optisk fiber: tynn glastråd som leier lys. Lyset følgjer tråden på grunn av totalrefleksjon. optiske illusjonar: synsbedrag der du opplever bilete som noko anna enn det dei faktisk er. organ: kroppsdel som utfører ein bestemt funksjon (for eksempel hjarte, lunger, nyrer, sanseorgan). organisk syre: ei syre som inneheld grunnstoffet karbon, for eksempel maursyre (HCOOH). orgasme: også kalla klimaks eller utløysing, er høgdepunktet av lystkjensle når ein har sex. P parabolspegel: spegel som samlar lys i eitt punkt eller kastar lys frå eitt punkt (for eksempel ei lyspære) i ei bestemt retning. partikkelmodellen: ein modell der lyset blir beskrive som partiklar (foton). perifer: det som er i utkanten (ikkje i sentrum). perifere nervesystem: den delen av nervesystemet som knyter saman sentralnervesystemet (hjernen og ryggmergen) med organa våre. Blir delt inn i det innoverleiande og det utoverleiande nervesystemet. ph-verdi: surleiksgrad i ei løysning. ph-skalaen går frå 1 til 14 og er avhengig av kor mykje H + -ion det er i løysninga. protein: molekyl som består av lange kjeder av aminosyrer. Proteina er viktige byggjesteinar i cellene. pubertet: den perioden når kroppen til ein person utviklar seg til å bli kjønnsmoden (i stand til å forplante seg), og dei prosessane som skjer i samband med det. pupill: ei opning i midten av regnbogehinna som regulerer kor mykje lys som slepper inn i auget. R radioaktivitet: eigenskap enkelte stoff har til å sende ut stråling frå atomkjernen. radiobølgjer: elektromagnetisk stråling med lang bølgjelengd, mykje lengre enn synleg lys. Gjer det mogleg å høyre på radio. refleks: ein automatisk reaksjon i kroppen (ikkje styrt av viljen), utløyst av noko vi registrerer med sansane. refleksjon: når noko blir kasta tilbake. Sjå refleksjonslova. refleksjonslova: fysisk lov som seier at refleksjonsvinkel er lik innfallsvinkel. regnboge: optisk fenomen som oppstår når sollys treffer vassdropar i atmosfæren og blir brote i ulike fargar. regnbogehinne: den farga delen av auget. Blir også kalla iris. Nova 9 ORDFORKLARINGAR 8

9 ribosom: smådel i cella som produserer protein. Kvar celle har svært mange ribosom. rusmiddel: kjemisk stoff som påverkar sentralnervesystemet slik at ein kjem i ei anna sinnsstemning. røntgenstråling: elektromagnetisk stråling med kort bølgjelengd. Mest kjende bruksområde er gjennomlysing av kroppen. rørsleenergi: også kalla kinetisk energi. Energien ein masse har fordi han er i rørsle. rørslelover: fysiske lover for korleis ting beveger seg. Også kalla Newtons lover. S saftrom: lagringsplassen til plantecella for oppløyste stoff. Inneheld cellesaft. samleie: den vanlegaste definisjonen for samleie er at ein mann ligg saman med ei kvinne og penis er inne i skjeden, analopninga eller munnen. Men samleie blir også bruka om seksuelle aktivitetar mellom to menn eller to kvinner. seksuell debut: første gongen ein har samleie. seksuell lågalder: aldersgrense som lova i eit land har sett for når ein kan ha seksuell omgang med ein annan. I Noreg er den seksuelle lågalderen 16 år. seksuell orientering: også kalla seksuell legning, seier noko om kva for eit kjønn ein person er tiltrekt av, for eksempel er ein person heterofil, homofil eller bifil. seksuelle overgrep: når nokon blir tvinga, lokka eller lura til å sjå på eller delta i seksuelle aktivitetar eller er for sjuk, full eller umoden til å kunne gjere eit sjølvstendig val. seksuelt overførbare infeksjonar (SOI): også kalla kjønnssjukdommar, er infeksjonar som blir overførte i samband med samleie. sensitiv: kjenslevar, lettpåverkeleg. sentral: det som er «i midten» av noko. sentralnervesystemet: hjernen og ryggmergen. sentrifugalkraft: ei kraft som «trekkjer» deg utover når du sit i ein karusell eller eit køyretøy som svingar. signal: noko som overfører meldingar og informasjon frå éin stad til ein annan. signalstoff: kjemisk stoff som overfører informasjon. Signalstoff som blir overførte i synapsane, blir også kalla transmittarar eller transmittarstoff. Hormon er ein annan type signalstoff. sluttfart: farten når vi sluttar å måle. SOI: sjå seksuelt overførbare infeksjonar. solenergi: energien i strålinga frå sola. Jorda tek imot nok solenergi til å dekkje heile energibehovet til kloden, men vi klarar ikkje å utnytte han godt nok. somatiske nervesystem: den delen av det utoverleiande nervesystemet som blir styrt av viljen. startfart: farten når vi startar å måle. Nova 9 ORDFORKLARINGAR 9

10 stavar: fotoreseptorar i auget som klarar seg med lite lys, har låg oppløysing og ikkje registrerer fargar. stillingsenergi: også kalla potensiell energi. Energien ein masse har fordi han er i ei spesiell stilling (høgd, roterande, i spenn eller liknande). stimulere: oppmuntre, gjere det lettare å setje i gang ein prosess. strålemodellen: ein modell der lyset blir teikna som strålar eller piler frå strålekjelda. sur løysning: sjå syre. surleiksgrad: sjå ph-verdi. synapse: kontaktstaden (mellomrommet) mellom to nerveceller eller mellom ei nervecelle og ei anna celle. synssenteret: ligg i hjernen. Sansecellene i netthinna sender signal gjennom synsnerven til synssenteret som behandlar og tolkar signala. syre: stoff som kan gi frå seg H + -ion når det blir løyst i vatn. Då blir det danna ei sur løysning. syre-base-indikator: eit stoff som har ulike fargar i sure, nøytrale og basiske løysningar. Blir også kalla ph-indikator. T tappar: fotoreseptorar i auget som har høg oppløysing og ser i fargar og treng mykje lys for å fungere. tidvassenergi/tidvasskraft: energi henta frå ulike havnivå. Tidvatnet blir skapt ved at månen trekkjer på vatnet. totalrefleksjon: når stråling treffer overgangen mellom to stoff i ein slik vinkel at det ikkje held fram, men blir fullstendig reflektert tilbake. transe: sjå transperson. transperson: når ein kjenner seg som det motsette kjønnet av det ein blir fødd som. tyngdeakselerasjon: akselerasjonen ein gjenstand har i fritt fall utan luftmotstand. Tyngdeakselerasjonen på jorda er 9,8 m/s 2. tyngdekraft: krafta ein masse trekkjer på ein annan med. For eksempel krafta jorda trekkjer på deg og denne boka med. Blir også kalla gravitasjonskraft. U ultrafiolett stråling (UV): elektromagnetisk stråling med litt kortare bølgjer enn synleg lys. I tillegg til synleg lys frå sola tek vi imot ulike typar UV-stråling. Denne kan vere skadeleg for huda, og derfor er det viktig å verne seg mot henne. uorganisk syre: ei syre som ikkje inneheld grunnstoffet karbon, for eksempel saltsyre (HCl). Karbonsyre (H 2 CO 3 ) er eit unntak og blir rekna til dei uorganiske syrene. Nova 9 ORDFORKLARINGAR 10

11 V valdtekt: når nokon blir tvinga eller trua til samleie i skjeden, endetarmsopninga eller munnen. varedeklarasjon: korte opplysningar om innhaldet og eigenskapane til ei vare. Finst som oftast utanpå pakninga. varmeenergi: energien knytt til temperaturen til eit stoff, også kalla termisk energi. vassenergi/vasskraft: energi henta frå vatn i rørsle. vassfall: vatn som fell eller renn i ein foss eller i røyr til eit vassenergiverk. vekt: eit mål på krafta ein gjenstand blir trekt eller dytta med. Vekta blir målt i newton (N). Må ikkje forvekslast med masse. vektløyse: når ein ikkje blir påverka av tyngdekrafta. Blir også bruka om kjensla ein har i fritt fall, for eksempel på veg ned frå eit stupetårn eller i den internasjonale romstasjonen. vektprosent: er eit mål for konsentrasjonen i ei løysning. Viser kor mykje stoff som er løyst opp i heile løysninga, i prosent. vindenergi/vindkraft: energi henta frå luft i rørsle. W watt (W): eininga vi brukar for å måle effekt. Nova 9 ORDFORKLARINGAR 11