Lys, syn og farge. Kapittel 1. Oppsummeringar

Transkript

1 Kapittel 1 Lys, syn og farge Det finst ikkje berre éi forklaring på kva lys er. Vi kan bruke stråle modellen, partikkelmodellen eller bølgjemodellen. Kva for ein farge lyset har, kjem an på kor lange bølgjer det har. Korte bølgjer gir blå og fiolett, lange bølgjer gir oransje og raudt. Vi ser fargar fordi somme bølgjelengder blir absorberte, mens andre blir reflekterte. Refleksjon er når lyset blir sendt tilbake. Refleksjonslova seier at refleksjonsvinkelen er lik innfallsvinkelen. Overflater som er heilt jamne, kan reflektere lyset parallelt vidare. Vi kallar dei ofte speglar. Når lys går frå eitt stoff til eit anna, kan det endre retning. Vi seier at lyset blir brote. Dersom vinkelen er stor nok, kan lyset bli brote så mykje at det ikkje kjem ut att. Vi seier at det blir totalreflektert. Regnbogar blir skapte når kvitt lys frå sola blir brote opp i ulike bølgjelengder og dermed ulike fargar. Konvekse linser (samlelinser) er tjukkast på midten og samlar lyset i eitt punkt. Konkave linser (spreielinser) er smalast på midten og spreier lyset. Auget har to typar sanseceller: stavar, som treng lite lys, men ikkje ser fargar, og tappar, som ser fargar og treng mykje lys. I den blinde flekken på netthinna er det ingen tappar eller stavar. Det er der synsnerven går ut av auget. Den gule flekken er der tappane sit tettast på netthinna. Der er det få stavar, som kan sjå i svakt lys. Det er tre typar tappar på netthinna. Dei registrerer raudt, grønt og blått. Informasjonen frå tappane og stavane blir send til synssenteret i hjernen, som tolkar dei og fortel deg kva det er du ser. Blått er komplementærfargen til gul. Grønt er komplementærfargen til magenta. Raudt er komplementærfargen til cyan. Nova LYS, SYN OG FARGE

2 Kapittel 2 Cellene levande fabrikkar Eit lysmikroskop kan forstørre biletet opptil 2000 gonger. Eit elektronmikroskop kan forstørre biletet fleire millionar gonger. Alle levande vesen (organismar) består av éi eller fleire celler. Fotosyntesen skjer i kloroplastane. Kloroplastane er grøne korn som lagar druesukker og oksygengass av vatn og karbondioksidgass ved hjelp av lys. I fotosyntesen blir energi frå lyset bunden som kjemisk energi i sukker molekyl. Mange planteceller har saftrom som er fylte med cellesaft. Cellemembranen omgir cella. Han kan sleppe gjennom somme stoff, mens andre blir stoppa. Planteceller har cellevegg utanfor cellemembranen. Cellekjernen inneheld arvestoffet DNA og er kontrollrommet til cella. Ribosoma produserer protein, som er viktige byggjesteinar i cellene. I ribosoma blir aminosyrer kopla saman til protein. Oppskrifta ligg i DNA i cellekjernen. Cellene treng energi, som dei får utanfrå frå energirike stoff. Energien blir frigjord i mitokondria. I celleandinga blir energirike stoff brotne ned, og energi blir frigjord. Det blir forbruka oksygengass, og det blir danna vatn og karbondioksidgass. Nova CELLENE LEVANDE FABRIKKAR

3 Kapittel 3 Nervar og hormon kommunikasjon i kroppen Sansecellene registrerer sanseinntrykk og «omset» dei til signal. Signala blir sende vidare til hjernen gjennom nervecellene. Ei nervecelle består av ein cellekropp og utløparar (mange dendrittar og eitt akson). Informasjonen gjennom ei nervecelle blir send som elektriske signal. Ladde partiklar (ion) flyttar seg gjennom cellemembranen i ein kjedereaksjon. Signal frå éi nervecelle til ei anna blir overførte gjennom ein synapse ved hjelp av kjemiske stoff (signalstoff). Hjernen består av fem delar: storhjernen, mellomhjernen, midthjernen, veslehjernen og den forlengde mergen. Den venstre hjernehalvdelen styrer den høgre sida av kroppen, og omvendt. Den venstre halvdelen er vanlegvis den «logiske», mens den høgre halv delen er den «kreative». Vi skil mellom korttidsminne og langtidsminne. Ei bedøving kan hindre at smertesignal blir overførte frå éi nervecelle til den neste. Mange medisinar og rusmiddel verkar i synapsane mellom nervecellene. Somme rusmiddel kan gi varige endringar i hjernen. Ein refleks er ein automatisk reaksjon i kroppen. Vi skil mellom medfødde og tillærte refleksar. Hormon er kjemiske stoff som blir produserte i kjertlar, frakta med blodet og verkar i ørsmå mengder på målceller ein annan stad i kroppen. Hypothalamus registrerer tilstanden i kroppen og regulerer han ved å sende ut hormon eller påverke hypofysen gjennom nervesignal. Hypofysen produserer ulike hormon som anten verkar på organa i kroppen eller på andre hormonkjertlar. Når du blir redd eller sint, frigjer binyrene hormonet adrenalin. Då får du raskt meir energi. Blodsukkeret blir regulert ved hjelp av hormona insulin og glukagon. Diabetes skuldast mangel på eller dårleg verknad av insulin. Testosteron er eit mannleg kjønnshormon. Østrogen er eit kvinneleg kjønnshormon. Fortset neste side Nova NERVAR OG HORMON KOMMUNIKASJON I KROPPEN

4 Menstruasjonssyklusen skuldast eit samspel mellom hypothalamus og mange hormon, blant anna østrogen og progesteron. Hormonhermarar er miljøgifter med same verknaden som hormon. PCB er blant dei farlegaste miljøgiftene. Dei er kreftframkallande, og dei kan verke hemmande på formeiringsevna hos dyr og menneske. Nova NERVAR OG HORMON KOMMUNIKASJON I KROPPEN

5 Kapittel 4 Kjemi i kvardagen Konsentrasjonen til ei løysning eller blanding er eit mål på kor mykje stoff som er løyst opp i ei viss mengd væske (vanlegvis vatn). Å fortynne ei løysning vil seie at vi gjer konsentrasjonen av det løyste stoffet lågare ved å tilsetje meir løysemiddel. Konsentrasjonen i ei løysning blir ofte målt i vektprosent. Det viser kor mykje stoff som er løyst opp i heile løysninga, målt i prosent. Vi kan klassifisere ulike stoff i tre grupper etter kor lett det er å løyse dei i vatn: lettløyselege, tungtløyselege og uløyselege. Alle syrer og sure løysningar inneheld grunnstoffet hydrogen. Syrer og basar er kjemiske motsetnader. Dei kan nøytralisere kvarandre. Ein syre-base-indikator har fargar som avheng av om indikatoren blir blanda med noko surt, nøytralt eller basisk. Surleiksgraden til ei løysning er eit mål for kor sterkt sur eller basisk løysninga er. ph-verdi er eit mål for surleiksgrad i ei løysning. ph-skalaen går frå 0 til 14. Vi brukar universalindikator, ph-papir og ph-meter til å bestemme kor sur eller basisk ei løysning er. Reint regnvatn har ph-verdi på 5,6. Sur nedbør har lågare ph-verdi enn 5,6. Kalk er basisk og verkar nøytraliserande på syrer. Kalking blir derfor bruka for å redusere skadeverknadene av sur nedbør i naturen. Nova KJEMI I KVARDAGEN

6 Kapittel 5 Energi det som får ting til å skje Energi er det som får ting til å skje. All energi kan delast inn i rørsleenergi og stillingsenergi. Energilova seier at energi ikkje kan oppstå eller forsvinne, berre gå over i andre former. Ikkje-fornybare energikjelder kan gå tomme. Eksempel: olje, kol, gass og kjerneenergi. Fornybare energikjelder blir ikkje bruka opp. Eksempel: sol, vatn og vind. Nesten alle fornybare energiformer stammar til sjuande og sist frå sola. Unntak er geotermisk energi, kjerneenergi og tidvassenergi. Arbeid er «kraft gonga med strekning». Arbeid som blir utført på ein gjenstand, gir gjenstanden stillingsenergi eller rørsleenergi. Energikjeder er kjeder av energioverføringar. Effekt seier noko om kor raskt energi blir overført. Effekt er derfor energi delt på tid. Korleis vi produserer og brukar energi, er kanskje den viktigaste utfordringa vi menneske står overfor. Karbonavtrykk er ein måte å måle påkjenning på klimaet på. Energi i mat blir ofte gitt opp i kcal eller kj. Ein person i ungdomsskulealder treng om lag 2400 kcal dagleg. Nova ENERGI DET SOM FÅR TING TIL Å SKJE

7 Kapittel 6 Fart, akselerasjon og møtet med veggen Fart er strekning delt på tid. Vi måler fart i kilometer i timen (km/t) eller meter per sekund (m/s). Vi brukar orda gjennomsnittsfart om den gjennomsnittlege farten over ei bestemt tid og augneblinksfart om farten i augneblinken. Akselerasjon er fartsendring delt på tid. Akselerasjon fortel oss kor raskt farten endrar seg. Det er akselerasjon når farten aukar, men også når farten minkar. Dersom vi ser bort frå luftmotstanden, fell alt med tyngdeakselerasjonen g =,8 m/s 2. Når du svingar, endrar farten retning. Det er også fartsendring og derfor også ei form for akselerasjon. Masse og vekt er ikkje det same. Masse er eit mål på kor mykje vi har av eit stoff, og blir målt i kilogram (kg). Vekt er eit mål på krafta ein gjenstand blir trekt på av for eksempel jorda, og blir målt i newton (N). Det krevst meir energi å setje tunge ting i rørsle enn lette ting. Det same gjeld når vi skal stoppe eller endre ei rørsle. Alt som har masse, trekkjer på kvarandre. Det blir kalla tyngdekrafta eller gravitasjonskrafta. Tyngdekrafta mellom gjenstandar i kvardagen er for lita til at vi kan kjenne henne. Friksjonskrafta hindrar rørsle og verkar alltid motsett veg av rørsleretninga. Krefter kan trekkje, dytte eller deformere ein gjenstand. Kraft er definert som masse gonga med akselerasjon. Moderne bilar er laga slik at oppbremsinga av deg tek lengst mogleg tid ved ein kollisjon. Då aukar sjansane dine for å overleve. Sykkelhjelm, bilbelte, airbagar og barnesete er laga for å hindre ein hard samanstøyt. Dei reddar liv. Nova FART, AKSELERASJON OG MØTET MED VEGGEN

8 Kapittel 7 Sex og det som skjer etterpå Å bli forelska i nokon av motsett kjønn blir kalla heterofili. Å bli forelska i nokon av same kjønn blir kalla homofili. Blir ein forelska i begge kjønn, blir det kalla bifili. Seksuell orientering betyr om ein er heterofil, homofil eller bifil. Kjønnsidentitet handlar om korleis du opplever deg sjølv, og kven du tenner seksuelt på. Ein transperson kjenner seg som det motsette kjønnet. Flørting er å gi ekstra mykje merksemd til ein annan. Det betyr ikkje nødvendigvis at ein vil innleie eit forhold. Seksuelt overgrep er å krenkje eit menneske seksuelt. Valdtekt er å tvinge eit menneske til samleie. Begge delar er straffbart. Mange opplever sjalusi og kjærleikssorg. Slike kjensler bør bli tekne hand om ved å snakke med nokon du stolar på. Å onanere er ikkje skadeleg og er ein fin måte å bli kjend med eigen seksualitet på. Puberteten er utviklinga frå barn til vaksen. Han blir i hovudsak styrt av hormon. Seksuelt overførbare infeksjonar (SOI) er infeksjonssjukdommar som blir overførte ved samleie. Dei blir også kalla kjønnssjukdommar. Dei tre vanlegaste kjønnssjukdommane blant ungdom i Noreg er klamydia, kjønnsherpes og kjønnsvorter. Alle tre kan og bør bli behandla av lege om du blir smitta. Den farlegaste seksuelt overførbare infeksjonen du kan få, er hiv-viruset. Utan behandling kan det føre til aids, som øydelegg immunforsvaret og derfor kan vere dødeleg. Dei to viktigaste prevensjonsmidla for ungdom er kondom og p-piller. Kondom gir også vern mot kjønnssjukdommar og er det einaste prevensjonsmiddelet gutar kan bruke. «Sikre periodar» kan ikkje bli bruka som prevensjon. Naudprevensjon kan hindre graviditet etter ubeskytta samleie, men må berre takast i naudstilfelle. Samansmeltinga av ei sædcelle og ei eggcelle blir kalla befruktning. Ein del av det befrukta egget utviklar seg til eit foster, mens resten blir til morkake, navlestreng, fostervatn og fosterhinne. Fortset neste side Nova SEX OG DET SOM SKJER ETTERPÅ

9 Fødselen kan delast i tre fasar: opningsfasen (livmormunnen opnar seg), utdrivingsfasen (barnet kjem ut) og etterbyrdsfasen (morkaka og restar av fosterhinna og navlestrengen kjem ut). Abort er avslutting av svangerskapet før fosteret er levedyktig. Aborten kan vere spontan (uønskt) eller provosert (ønskt). Provosert abort kan bli framkalla ved inngrep (kirurgi) eller med medisinar (hormontablettar). Nova SEX OG DET SOM SKJER ETTERPÅ