SKOLE- MATERIELL SHOCKHEADED PETER BAKGRUNNSINFORMASJON RESYMÉ AV STYKKET INTERVJU UTDRAG FRÅ MANUS ARBEIDSOPPGÅVER

Transkript

1 SKOLE- MATERIELL SHOCKHEADED PETER BAKGRUNNSINFORMASJON RESYMÉ AV STYKKET INTERVJU UTDRAG FRÅ MANUS ARBEIDSOPPGÅVER

2 INNHALD INTRODUKSJON 1) Ein vegvisar inn i framsyninga Side 3 2) Kven er med? Side 5 3) Der Struwwelpeter Side 6 4) Musikken og The Tiger Lillies Side 11 INTERVJU 1) Intervju med musikar Espen Beranek Holm Side 13 2) Intervju med Vidar Magnussen, seremonimeisteren Side 17 3) Intervju med Ingrid Nylander, kostymedesignar Side 19 ARBEIDSOPPGÅVER OG BAKGRUNNSINFORMASJON 1) Ein vegvisar til oppgåvene Side 20 2) Om organisering av oppgåvene Side 20 OPPGÅVER OG UTDRAG FRÅ LÆREPLANAR I FAG 1) Musikk: Musikk i perspektiv 1 og 2 Side 21 2) Formgjeving: Scenografi og kostyme Side 23 3) Psykologi: Sosialpsykologi, Kommunikasjon, Utviklingspsykologi Side 24 4) Samfunnsfag og historie: Individ og samfunn, Samfunn og menneske i tid Side 26 5) Norsk: Munnlege, skriftlege og samansette tekstar, Språk og kultur Side 27 6) Drama/Teater: Teater og rørsle, Teaterproduksjon, Teater i perspektiv Side 28 7) Dans i perspektiv 1 og 2: Dansekomposisjon og koreografi Side 29 SCHOCKHEADED PETER: LENKJER Side 31 KJELDER Side 31 UTDRAG FRÅ MANUS: TEKSTVEDLEGG Side 32 2

3 EIN VEGVISAR INN I FRAMSYNINGA Ein vegvisar inn i framsyninga Busteper, eller Der Struwwelpeter som originaltittelen er, vart skriven av den tyske legen Heinrich Hoffmann( ) i 1844! Ein førjulsdag dette året gjekk han for å finne ei morosam bok til barna sine. Men han fann ikkje ei einaste bok han likte, og gjekk rett heim og skreiv noko sjølv som han kunne lese for dei. Han skal ha vore ein skikkeleg skøyar, sjølv om han hadde ein svært seriøs profesjon som nervelege. Han laga også morosame teikningar til. Det var den gongen sju små historier på rim. Dei vart seinare til ti, og barna hans fann på namnet «der Struwwelpeter», som på norsk blei til Busteper, fordi ein av hovudpersonane hadde heilt vilt og raudt, krølla hår. Til jul i 1845 vart Der Struwwelpeter gjeven ut som eiga bok, etter at vener hadde overtalt Hoffmann til det. Dei tykte nemleg teksten var framifrå. Boka vart den gongen omtala som høveleg for barn frå tre til seks år. I seinare utgåver står det «for barn i alle aldrar». Det er nok mange einige i! Opprør eller moralisme? Busteper er ein oppviglar, han vil ikkje innordne seg, ikkje klippe neglane, ikkje vaske seg. Andre barn vi møter i boka, gjer opprør mot andre reglar. Det synest kort og godt som om dei ter seg etter mottoet: «Ikkje gjer som mora di seier!» Kanskje tykte Hoffmann humor var ein viktig reiskap i oppsedinga av barn? Skulle dei gjennom desse forteljingane skjøne kor viktig det var å vere lydige? Eller ville han tvert i mot at barn skulle dyrke opprørsgenet sitt og ikkje innordne seg etter alle slags reglar dei vaksne hadde laga? Kan det vere at han ville rette ein åtvarande peikefinger til foreldre og seie frå at det kanskje ikkje er verdas enklaste oppgåve å oppdra barn? Kvar og ein finn si tolking, men humoren er det berande prinsippet uansett svar, svart humor må vi kanskje seie. Ut i verda Boka om Busteper er omsett til meir enn 30 språk, og er seld i meir enn 30 millionar eksemplar. I Danmark vart Den store Bastian seld i eksemplar dei første femti åra. I Noreg kom boka ut i Christiania i 1858, og førebels siste utgåve her til lands er frå 1997 på Cappelen forlag. Har du kanskje eit eksemplar i bokhylla di? Ulike lesemåtar Den tyske filosofen, sosiologen og musikaren Adorno ( ) ser eit klart slektskap mellom fleire av Ibsens rollefigurar og barna i Busteper. Det kan vere interessant å utforske. Kven av figurane i Busteper, er i slekt med Osvald i Gjengangere, med byggmeister Solness eller Hilde Wangel i skodespelet Byggmester Solness? Under andre verdskrig vart Der Struwwelpeter oppfatta som ei motstandsbok i Tyskland, eit bilete på at ikkje alle tyskarar var servile. I 1960-åra vart boka i Tyskland teken til inntekt for studentopprøret, i likskap med filosofen Adorno. Ungdomsopprøret som byrja i Berkeley i USA i 1964, heldt fram i Berlin og manifesterte seg sterkt i Paris i 1968, resulterte i ein rocke-operaversjon av Schockheaded Peter, som og var den tittelen Mark Twain nytta på si omsetjing i

4 ein vegvisar inn i framsyninga Rockeopera Det britiske kultbandet The Tiger Lillies skapte midt på 90-talet ein verkeleg West-End hit med sin rockeoperaversjon av Schockheaded Peter. Om musikken og The Tiger Lillies kan du lese meir seinare i heftet. Fagleg arbeid med tekst og/eller framsyning. Det pedagogiske materiellet i dette heftet er meint som inspirasjon til arbeid med tekst og teater, innhald og form i fleire perspektiv, fag og emne. Vi ser det er mange fag og kompetansemål som kan passe saman med Schockheaded Peter: musikk, formgjeving med scenografi og kostyme, psykologi, samfunnsfag, norsk, historie, dans, drama og teaterfag. Så overlèt vi til dei enkelte brukargruppene å finne den fordjupinga som for dei synest mest spanande, interessant eller utfordrande; anten innanfor eige fagfelt, eller sett i eit tverrfagleg perspektiv. Vi håpar du kan finne område her som treffer ditt fag med noko som kan gi ein ekstra dimensjon inn mot bestemte faglege kompetansemål, saman med ei leiken teaterframsyning i god musikaltradisjon. I materiellet får de mellom anna oversikt over innhaldet i framsyninga, karakterar, intervju med scenograf, skodespelar og kostymedesignar. Arbeidsoppgåvene er laga til både for- og etterarbeid; i samband med teaterbesøk, eller om ein vil setje seg inn i tekst og teater på annan måte. Vi høyrer gjerne frå brukarar av det pedagogiske materiellet og tek med glede i mot kommentarar, innspel og eventuelle ønske for seinare opplegg knytte til andre framsyningar. Vi vonar stoffet blir til glede og nytte! Med vennleg helsing Solhild Linge, drama- og teaterfaglærar Maia Strand Pedagogisk ansvarleg, Det Norske Teatret 4

5 KVEN ER MED? Shockheaded Peter av Julian Crouch og Phelim McDermott Originalmusikk: The Tiger Lillies Omsetjing: Are Kalvø Seremonimeister Songaren Mor Far Storken, veslesyster til Fredrik, Harriet, Konrad, bøllefrø, Filip, Robert, tenar Mor til Fredrik, mor til Harriet, haren, saksemann, bøllefrø, tenar Mor til Augustus, amma, rar liten mann, tenar, fuglereir Fredrik, kona til jegaren, mor til Filip, katt Bikkja, jegaren, diger mann, tenar, katt Augustus, harebarn, mor til Konrad, bøllefrø, tenar, Johnny, katt Ukulele og vokal Vidar Magnussen Espen Beranek Holm Unn Vibeke Hol Ingunn Beate Øyen Marie Blokhus Jan Martin Johnsen Jon Bleiklie Devik Marianne Krogh Niklas Gundersen Kristin Grue Espen Beranek Holm Ingunn Øyen Jan Martin Johnsen Jon Bleiklie Devik Kristin Grue Marianne Krogh Niklas Gundersen Unn Vibeke Hol Vidar Magnussen Espen Beranek Holm Marie Blokhus 5

6 DER STRUWWELPETER Kva var moralen? Det er ei barnelitteraturhistorisk kjensgjerning: Vår eiga Margrethe Munthe var ei av dei for seint fødde. Kvifor? Fordi det kom ut ei barnebok i Frankfurt i 1845, med tittelen Struwwelpeter. Fordi det med denne utgjevinga burde ha blitt atskillig vanskelegare å vere aldeles oppriktig moralsk i barnebøker. Slik går forteljinga: Heinrich Hoffmann ( ) var ein Frankfurt-lege med sterkt utvikla evner til å kommunisere med barn. Dette skal stadig ha komme dei små pasientane hans til gode, via morosame dikt og teikningar. Da han så sjølv 6

7 der struwwelpeter fekk barn og jula 1844 ville kjøpe ei bok til treåringen Carl, blei han skuffa over utvalet i bokhandlane. Dei hadde nemleg ikkje det han var ute etter. Barnelitteraturen den gongen bestod av lange, moralske forteljingar med konklusjonar av typen «barn må snakke sant» og «barn må vere reine». Altså skreiv og teikna Hoffmann like godt si eiga vesle bok. Nokre kjenningar som fekk sjå produktet meinte han burde få det trykt, og slik blei det. Busteper, som boka er blitt heitande på norsk, blei ein suksess med det same og raskt omsett til ei mengd språk. Da Hoffmann døde, var ho kommen i 176 opplag, og sidan skal ho ha blitt seld i vel 25 millionar eksemplar. Truleg er denne boka det viktigaste tyske bidraget til barnelitteraturen, nest etter brørne Grimms eventyr. På norsk kom Busteper først ut i Men da hadde nordmenn lenge kunna lese danske omsetjingar, faktisk heilt sidan jula Det var først frå midten av 1700-talet at det begynte å komme ut bøker skrivne særskilt for barn, gjerne med ei blanding av bilde, gåter, alfabet, rim og regler, og ikkje minst moralske leksjonar. Dette skjedde dermed litt etter «oppfinninga av barndommen» (eller av våre moderne idear om han), skal vi tru den franske kulturhistorikaren Philippe Ariès. Men kor lenge var den moralske barneboka i paradis? Problema må i alle fall ha begynt med Busteper, og 20 år seinare følgde den definitive utkastinga. Da kom Lewis Carrolls Alice i eventyrland (1865). Sidan har barnelitteraturen knapt nok kunna vere den same om vi nå ein augneblink, aldeles forenkla og uforsvarleg, tenkjer oss historia som ein serie av brot, der nye ting erstattar dei gamle. Først i Bustepers ueinsarta persongalleri står Busteper sjølv. Hoffmanns teikning viser verdas mest uflidde gutunge, med viltert hår og meterlange negler. Med ei sta og stolt mine, som var han sjølve sola i sitt eige solsystem, i freidig opprør mot foreldreautoriteten. «Fy da, stygge Busteper!», blir det ropt i det vesle verset som akkompagnerer teikninga. Så følgjer dei små forteljingane på vers, ni i talet, som enkeltståande moralleksjonar av det tydeleg overdrivne slaget. Grunnforteljinga er enkel og treledda: Foreldre åtvarar barn om konsekvensane av å være uskikkeleg, barn lar vere å høyre på foreldra, og foreldra får rett. Først den slemme Fredrik, ein liten kar som plukkar beina av fluene og vengene av fuglane, heilt til han gjer sitt korte livs store tabbe: å piske hunden. Deretter Konrad som syg på tommelen, heilt til Saksemannen dukkar opp, ganske som mor har føresagt. Og dessutan Augustus som ikkje vil ete suppa si, og som derfor sakte visnar bort, forutan bøllegjengen som får seg ei overrasking når dei utfordrar gatas kjempe. Mellom anna. Tysk humor, altså. For mange, og kanskje ikkje aller minst i eit britisk perspektiv, er dette omgrepet eit suverent eksempel på det som i retorikken blir kalla ein oksymoron, ein språkfigur som består av to motsetnader. Orda «tysk» og «humor» slår kvarandre i hel, altså. Omtrent som «italiensk ærlegdom», «fransk seksualmoral» eller «norsk danning». Da gløymer dei (og kanskje også vi) at tyskarane har produsert nokre av dei største ironikarane i historia (og dessutan, men det er det kanskje mindre nødvendig å nemne, ironiteoretikarar). Men dei beste britane for så vidt i til liks med dei beste menneska er dei som har større sans for det framande enn som så, og som samtidig veit å gjere det til sitt eige. Nettopp slike britar og menneske er Julian Crouch, Phelim McDermott og kultbandet The Tiger Lillies, dei hovudansvarlege for musikalen Shockheaded Peter. Takk vere dei blei ein aparte tysk barnebokklassikar tilført eit aldeles konsekvent britisk vidd, av typen svartare enn Blackadder. Mens Hoffmann, ein smule mjuk som han må ha vore, let somme av dei små figurane leve vidare etter at dei hadde forbrote seg, er moralen 7

8 der struwwelpeter i denne musikalversjonen nemleg trekt ut i sin yttarste, logiske konsekvens. Løna for synd er som kjent døden, og her endar kvart einaste songnummer nettopp der. Kjempa slår bøllehovud mot bøllehovud, i staden for å duppe dei i blekk. Og etter å ha dradd duken av bordet endar den klåfingra Filip opp med kroppen full av bestikk. I Shockheaded Peter handlar rammeforteljinga om eit barnlaust par som til slutt får oppfylt ønska sine, ved hjelp av storken. Resultatet er Peter, den ufordragelege og uflidde skapningen som sidan skal komme til å heimsøkje heimen sin og foreldra sine, til siste slutt. Det er vanskeleg å tenkje seg dårlegare reklame for fertilitetsklinikkar. Forteljaren i stykket er ein sjølvforelska, teatralsk og smått sadistisk skoedespelar, kalla seremonimeisteren. Han tek konsekvent parti for far, mor og ein nådelaus natur. Mot barna. Det er forestilling av blod, gørr og snørr. Og likevel eller nettopp derfor. Shockheaded Peter hadde premiere i England i 1998, og er blitt ein internasjonal suksess. Kanskje snakkar vi her om starten på ein ny trend i den internasjonale musikalen. I alle fall demonstrerte Shockheaded Peter at det ikkje var grenser for kva musikalar kunne handle om. Dessutan stod han for eit farvel til sentimentaliteten i denne sjangeren. I dag ser det ut som om musikalar kan handle om kva som helst, men den gongen var det vanskeleg å tenkje seg at ein musikal om mormonarrørsla kunne feire triumfar i Londons West End og på Broadway i New York, slik The Book of Mormons gjer nå. Men kanskje er det like rett å seie at Shockheaded Peter overskrid musikalen som sjanger, at det er teater, pantomime, kabaret, dokketeater, skrekkfilm, skuggeteater og det dei ansvarlege sjølve kallar «søppelopera». Som ein av dei heldige som fekk oppleve den første engelske oppsetjinga på Lyric Hammersmith i West End, må eg vedgå at eg seinare har lengta tilbake. Til ein av dei morosamaste og mest grufulle teaterkveldane eg har opplevd. The Tiger Lillies er slett ikkje dei einaste som har sett musikk til Hoffmanns bok, men ingen andre har gjort det så stilfullt og underhaldande. La det elles vere nemnt, dersom nokon skulle lide under ei svenskfabrikkert misforståing: Musikk skal ikkje alltid byggjast av glede. Å påstå at Hoffmann ganske enkelt utleverte den didaktiske barnelitteraturen i tida, er for enkelt. Versa i Busteper er ikkje reine parodiar på «den åtvarande forteljinga». Det finst utan tvil også eit element av genuin oppsedingslyst i Busteper, jamvel om det skjer med glimt i auget. Både ulydnaden og straffa blir feira, på like ekstravagant vis. Slik har Busteper også fungert som skremmepropaganda opp gjennom åra, sjølv om dei vaksne i tillegg har kunna smile skeivt og kanskje også vondskapsfullt. Generasjonar av barn er blitt vettskremde og veloppseda som ein konsekvens av tidleg Busteper-eksponering. Hordar av sarte og forsvarslause har mista nattesvevnen av å lese om den dagdrøymande Johnny som hamnar i elva fordi han er for lite realitetsorientert, eller om Harriet som leikar med fyrstikker og dermed, uunngåeleg, sjølv blir ståande i fyr og flamme. Heilt frå starten av blei Busteper møtt med omsetjingar, parodiar, med stadig nye versjonar og spinoffs. Det har også komme velmeinte motsvar, som Der Anti Struwwelpeter, der det går godt for barna og dårleg for dei vaksne. Beatrix Potter har vore på banen, saman med Mark Twain og Astrid Lindgren. H.C. Andersen hadde sansen, og Freud sette Sutte-Konrad og Saksemannen i samband med kastrasjonsproblematikken. Tyskarar har stadig brukt Busteper i politisk satire, mellom anna gjekk det hardt utover keisar Wilhelm, mens britane presterte ein 8

9 der struwwelpeter eigen Struwwelhitler. For dei lærde finst det ei parallellutgåve på latin, engelsk og tysk. For dei mindre lærde dukkar Busteper opp i ein episode av The Office. Struwwelpeter er i det heile for lengst blitt ein «kulturtekst», ein tekst som lever nærmast uendeleg mange liv utanfor permane til den opphavlege boka. Ei vedgåing: Pedagogar har ikkje alltid hatt sans for Hoffmanns verkemiddel. På 1970-talet jamførte dei hemnlogikken i desse forteljingane med nazistiske konsentrasjonsleirar og amerikanarar i Vietnam-krig. Ikkje noko mindre. Men så er dette da også sterk kost for moderne sinn. I førsteutgåva av Struwwelpeter sto det «forteljingar for barn frå 3 til 6 år»; kanskje kunne det like gjerne stått «frå 30 til 60». «Eg kan seie meg nøgd med at den vesle slyngelen har lagt under seg heile verda, ganske fredeleg utan blodspille,» kunne Hoffmann konstatere i memoarane sine. Og slik har det halde fram. Mykje på grunn av at den vesle boka er så fascinerande open. Og også denne musikalversjonen av Busteper står fram som ein open tekst. På den eine sida driv parodien moralen ut i det absurde, på den andre sida dveler ein ved mørket på eit vis som ikkje kan avfeiast aldeles som humor. Men alle som har hatt ein barndom, bør i grunnen klare å ta stilling til det grufulle i desse situasjonane, til redsla som følgjer etter lovbrotet, etter den vesle løgna, tilsnikinga, den vesle naskinga frå skåpet. «Kva er moralen?» blir det stadig spurt i Lewis Carrolls nonsensverk om Alice. Det same spørsmålet blir også stilt, om enn på meir indirekte vis, i Busteper. Svaret er det verre med. Men kanskje råkar satiren i desse bøkene ikkje minst betrevitaren i oss. Kanskje pirkar akkurat denne versjonen av Busteper borti den velutvikla og aldeles menneskelege evna vår til å formulere oss slik: «Kva var det eg sa?» Kvar og ein får ransake seg sjølv. Da kan det sjølvsagt vere at dei finn stadfestinga på Shockheaded Peters påstand om at «Menneskesinnet er fullt av monster». Eller, for i staden å ty til Margrethe Munthe: «Det var ikkje pent!» Tore Rem er forfattar og professor i britisk litteratur. Han har mellom anna soge på tommelen, bite negler, nekta å ete suppe og skrive den kritikarroste biografien om Jens Bjørneboe, Sin egen herre (2009) og Født til frihet (2010). 9

10 der struwwelpeter Klipp klipp (Konrad som sutta på tommelen) Konrads mamma gjekk ut eit ærend Og sa til Konrad Høyr no her Når eg har gått på turen min, Så ikkje sutt på tommen din Du har vel høyrt om saksemannen Ein lang fæl mann med saks i hand Han kjem med saksa si og kuttar fingrane av barn som suttar Vel, ein skulle jo tru at han forstod Men nei, med ein gong mora drog stakk Konrad tommen i munnen sin Og saksemannen storma inn Klipp klipp! Klipp klipp! går saksa hans Og Konrad hyler Stans! Klipp klipp! Klipp klipp! Klipp klipp! Ha ha! Og Konrads fingrar ramlar av Vel, mamma kjem heim, og Konrad grin Han viser mora handa si Ha ha! sei r mamma, eg visste det Det der er heilt til pass for deg! Klipp klipp! Klipp klipp! går saksa hans Og Konrad hyler Stans! Klipp klipp! Klipp klipp! og ikkje mukk Når Konrad trekk sitt siste sukk Klipp klipp! Klipp klipp! går saksa hans Og no må mora kjøpe krans Klipp klipp! Klipp klipp! Ho veit det vel At no vil Konrad blø i hel 10

11 MUSIKKEN Djupsvart kastratkomikk The Tiger Lillies er som namnet sitt: Farleg, vakker og dødeleg. I tillegg kan ein le av dei. Tekst Per Asbjørn Risnes jr. Foto Andrew Attkinson/tigerlillies.com Mange band og artistar rotar rundt på den mørke sida. Mange seier dei er røysta frå undergrunnen. Men berre The Tiger Lillies klarer å få perversitetar, blod, grøss og gru til å bli så surrealistisk og fascinerande morosamt. Trioen blei starta i 1989 av Martyn Jaques, ein småfeit gubbe med fletta hestehale langt ned på ryggen, bowlerhatt og ei skingrande vakker falsettstemme. «Den kriminelle kastraten» har han blitt kalla, sjølv om han stundom bryt ut i meir gryntande og snerrande bass, og strengt tatt ikkje er meir lovstridig enn at han har selt hasjrøykar-utstyr i sin ungdom. Songaren hadde lenge budd åleine over ei strippebule i Soho og tatt halvhjarta songtimar, før han ein dag tok opp trekkspelet og kombinerte det med å synge høgt og skjerande om horene, junkiane og taparane han hadde rundt seg. Han tenkte det var såpass originalt at han ville selje millionar. Han hadde berre rett i det første. Ikkje det siste. Sidan då har han hatt med seg den speltynne Adrian Stout på bass, sag og theremin, medan den meir normalbygde Adrian Huge har spelt perkusjon på alt 11

12 Musikken frå barneslagverk til porselen-servise. Saman har dei gitt ut omlag 29 album og fem bøker. På midten av 90-talet fekk dei ein West End-hit med framsyninga Shockheaded Peter. Trioen laga musikk og tekstar basert på Heinrich Hoffmann si bestialske «sjølvhjelpsbok» for barn. Resultatet blei ein slags «alle-barna-vitsar» i dramatisk kabaretversjon. Veleigna til å gje kven som helst mareritt. Og derfor ein dundrande suksess. Men The Tiger Lillies er framleis eit relativt ukjent kultband. Dei speler for eit par hundre tilskodarar på konserthus og festivalar. Men dei gjer det over heile verda, så no kan dei fint leve av galskapen. Samstundes er trioen noko så uvanleg som eit band som har meir berømte fans enn dei er sjølve. Folk som Mel Brooks, David Byrne, Matt Groening, Terry Gilliam og Marilyn Manson er svorne tilhengarar. Og grunnen er at det er svært få som gjer noko liknande som det The Tiger Lillies gjer. Den burleske blandinga av opera, sigøynarmusikk og svart humor-kabaret er ikkje daglegdags. Sjølv kallar Jacques det dei gjer for «Brechtisk pønkekabaret». Men det er eit understatement. Du kan gange det biletet med ti. Publikum blir både uvel og rørt. Den tvikjønna framtoninga, dei grufulle tekstane sungne med englerøyst, er meinte å skape forvirring og motstridande kjensler. Det seiest at etter ein konsert i Hamburg kom det ein psykiater opp på scenen til dei og sa: «Det er imponerande korleis de klarer å få plass til absolutt alt.» 12

13 INTERVJU MED ESPEN BERANEK HOLM Litt av ein mann! Ein barsamtale med Espen Beranek Holm Tekst Ragnar Hovland Foto Eivor Eriksen Espen Beranek Holm (51) er ein slik mann du legg merke til når han kjem inn i eit rom. Det er sjølvsagt fordi du har sett han på tv. Men sjølv om du ikkje hadde sett han på tv, er han ein mann du ville lagt merke til. Han er ein mann som er til stades. Og det er noko med sjølve framtoningen. Alltid like pen i tøyet. Og så denne distingverte hårmanken som har noko nesten hollywoodsk over seg. Hr. Holm (namnet Beranek, for no å gjere oss ferdige med det, har han frå ei tsjekkisk farmor) har i tillegg ein høg og smittande latter og eit utprega vennleg vesen. Det er i det heile vanskeleg å finne noko vondt å seie om denne Frogner-guten med den sonore røysta. Eg har forhøyrt meg litt blant folk som kjenner han, men dei har ingen saftige anekdotar å by på. Ingen skandalehistorier. Så er det vel ikkje noko der, då. Ein kan vere freista til å kalle Espen Beranek Holm ein mann frå ei anna tid. (Og det er ikkje 80-talet!) Eller kanskje han berre er tidlaus. Holm er også truleg renessansemennesket framfor nokon i den norske underhaldningsverda. Er det noko han i det heile ikkje har gjort? Truleg ikkje. Begynte som svartrockar og popgut ein gong på 70-talet, noko han vidareutvikla i det neste tiåret, med ei respektabel rad med plateutgivingar, ein legendarisk singelhit (Dra til hælvete) og ein Spellemannpris (for albumet X-Ray). I tillegg har han vore teknikar og gjestemusikar på ei nærmast endelaus rekke med norske plateutgivingar. Men dette viste seg å berre vere éi side ved Beraneks talent. Nærmare vår tid har han, samen med Are Kalvø, i mange år vore programleiar for Hallo i uken. På tv har vi m.a. sett han i humorprogrammet Løvebakken, og han har vore programleiar for musikkprogrammet Maestro, der det handla om klassisk musikk og dirigentens rolle. Han har spelt i revyar, med Rune Andersen, Marit Voldsæter, Are Kalvø. Han har forsyne meg også lese inn og produsert lydbøker! Musikar, lydteknikar, komikar, imitator. Og som om ikkje alt dette var nok: No skal du altså spele musikal? Ja, eg skal syngje på nynorsk. Og så skal eg spele strengeinstrument på nynorsk! Eg har jo gjort det før, då, i Dei Nye Kapellanane, så det er ikkje framandt for meg. Og faktisk har eg laga musikk til Det Norske Teatret tidlegare, ved eit par høve, revyen Tusen år og like blid i 97, og Det folk vil ha i Så eg har vore innom, men eg har aldri stått på scenen der sjølv. Men det er ikkje akkurat første gongen du speler musikal! Nei, det er det ikkje. I 1984 spelte eg Danny i musikalen Grease, på Chat Noir, mot Linn Stokke. Og det var sjølvsagt eit nøye planlagt karrieretrekk? Nei, det var det ikkje! Det var til og med, i enkelte miljø, eit omstridt karrieretrekk. 13

14 intervju med espen beranek holm Eg var vel på den tid mest kjend for å vere mørk og mystisk. Hadde gitt ut eit par plater, singelplata Dra til hælvete, og eit par LP-ar. Og mange meinte det var eit totalt feil trekk av meg. Eg har jo alltid vore så glad i revy, eg. Og då eg fekk tilbodet om å stå på scenen på Chat Noir, så tenkte eg at den måtte eg gripe, same kva det var. Stå på scenen der alle mine store heltar frå fordoms tider hadde stått. Så det var faktisk avgjerande årsak til at eg gjorde dette. Eg rådførte meg med plateselskapet mitt, og dei skulle jo byggje meg opp som kjend artist, så dei syntest det var kjempestas at eg gjorde det. Men det fanst musikkjournalistar som meinte at det var frykteleg gale. Lettbeint, tanketomt amerikansk underhaldningsshow. Det høyrde ingen stad heime. Men så sa eg at det er jo akkurat det det er og akkurat det det skal vere på ein sommarrevy. Men eg høyrde du nemnde revytradisjonen, som jo er eit påfallande trekk ved deg? Ja, det er jo det. Og far din var kjend jazzmusikar, så eg går ut frå at det var mykje musikk i heimen? Ja, det var det. Men det var mykje ordentleg musikk, seriøst, altså. Og då snakkar vi ikkje om klassisk musikk i vanleg forstand, det var jazz, storbandjazz. Det var jo det som eigentleg var underhaldningsmusikken på 40- og 50-talet. Men det der med revy Eg har alltid vore glad i å høyre på radio, for eg såg aldri nokon av desse revyane. Det var eg for liten til. Men eg høyrde det på radio, og eg trur nok mykje av det gjekk over hovudet på meg, men det var god stemning i det! Likevel blei du popstjerne og rockemusikar først. Ja, eg har vel hatt ei ganske vanleg tilnærming til musikk og underhaldning oppigjennom. På 60-talet, heilt til å begynne med, så var det desse revytinga. Eg har ein bror som er to år eldre, han høyrde òg litt på dette, men han høyrde jo på andre ting også, på Beatles og Rolling Stones, slike ting. Eg syntest mykje av det var litt vanskeleg, så det blei mykje tyggjegummipop på meg, The Monkees og Middle of The Road og slikt. Og så gjekk det i singelplater. Og då forsvann mykje av revyinteressa. Det var popmusikk som galdt, poplåtar. Og så utvikla det seg utover på 70-talet, eg spelte litt i korps, det var også noko ein berre gjorde. Og så var jo visebølgja ein tsunami i musikklivet. Du har fortalt at Øystein Sunde inspirerte deg til å spele gitar. Ja, Øystein Sunde, Ole Paus Og Lillebjørn Nilsen, sjølvsagt. Dei var store stjerner. Men Øystein Sunde hadde jo dette revygrepet, eigentleg, og spelte samtidig så virtuost. Etter kvart fekk eg grep på det Ole Paus gjorde på gitar, det gjorde eg aldri med Øystein Sunde. Men eg klarte å uttale tekstane hans! Og så meldte eg meg på gitarkurs på skulen i 72. Eg fekk låne gitar av far min. Og då var ikkje vegen lang til el-gitar. Det første bandet mitt kalte seg Myggen Torvalds Danseensemble. Det var absolutt ikkje noko danseensemble. Vi spelte Beatles, Santana, Alice Cooper. Og så begynte vi å prøve å lage låtar sjølve. Det blei mykje blues! Seinare kom eg med i eit nytt band, med delvis dei same folka, OHM, det var ganske progressivt. Men samtidig som du har vore svartrockar, så gløymde du ikkje revytradisjonen. Nei, den har jo vore der. Eg dreiv med litt revyaktige ting saman med ein kamerat og så laga eg eigne låtar. Eksperimenterte mykje med lydteknikk og opptaksteknikk og slikt. Og av rein nysgjerrigheit, så kjøpte eg string ensemble og min første synthesizer, det var vel rett etter at Kraftwerk Eg hadde jo høyrt på mykje musikk oppigjennom, men Kraftwerk stod for noko heilt nytt. 14

15 intervju med espen beranek holm Eg kunne ikkje eigentleg spele tangentinstrument, men poenget var å lage lyd. Det var det som var innfallsvinkelen min. Då det var folk som var interesserte i å gi ut musikken min, munna det ut i ein song som Dra til hælvete, som har litt av det revyaktige i seg. Den har t.d. ein trommemaskin som blei kjørt gjennom synthesizeren og klipt opp Veldig elektroniske greier. Slik blei det første albumet også. Men din store og sensurerte hit Dra til hælvete, det var ein av dei få med norsk tekst? Ja. Eg skreiv også norske tekstar, men dei låg i den revybiten, spesielt saman med Martin Nygaard. Vi hadde eit prosjekt der vi skreiv norske tekstar og norske viser og omsette for moro skyld utanlandske hits. På nokre kassettar så har eg nok Bobby Brown på norsk «Hei der folkens, jeg er Ola Brun, og alle syns at jeg er så kul»- og så har eg «Spell den fine plata høyt,» Play that funky music loud. Nokre slike ting som vi omsette for moro skyld. Men singelen gjorde ikkje noko av seg i førstninga. I desse dagar er det 30 år sidan, det må ha vore før 17. mai, den var med på nokre russetreff og slikt det året. Den steig opp av ingenting i løpet av sommaren, med mykje pushing. Det var ein platebar nede på Grønland som selde voldsomme mengder, eg trur dei rapporterte omtrent åleine til VG-lista, det var heilt sjukt. Så, i august, toppa den VG-lista og blei spelt på radio. Det var heilt hinsides! Og ingen visste kven eg var. Eg var Anonym! Men du fekk ikkje vere anonym altfor lenge? Nei, det var nokon som ringde 1000-tipset og gave it away. Eg likte det ikkje den gongen, og eg har det vel framleis slik. Eg kjenner meg ikkje som nokon kjendis, men eg har registrert at det er overraskande mange som veit kva eg driv med. Og eg kjenner heller ikkje at eg har dyrka den delen av tilværet i særleg grad. Eg har forsøkt å setje fokus på det eg driv med. Du er jo eit renessansemenneske. Føler du av og til at du har spreidd deg over for mange ting, eller føler du at det har vore rett å spreie seg såpass mykje? Nei, eg kjenner ikkje at eg har spreidd meg over for mange ting. Einaste gongen eg kan kjenne på det, er vel når eg ser at avtaleboka er litt for full og at det er litt for få timar i døgnet til å få gjort alt eg har lyst til og alt eg faktisk har sagt ja til, men eg er blitt flinkare til det der etter kvart, til å føresjå korleis prosjekt kjem til å utvikle seg. Men eg føler samtidig at eg ikkje har spreidd meg over så forferdeleg mykje, for eg kjenner at det eg driv med er i botn og grunn musikk, språk og kommunikasjon. Alt eg gjer dreier seg om desse tinga. Mens enkelte seier: Er du musikar eller er du revyartist eller er du komikar? Det er denne båstenkinga. Når folk spør meg kva eg gjer, så seier eg at eg speler gitar og idiot. Det dekker det meste. Då slepp eg også å gjere hevd på respektable titlar som skodespelar og musikar. Musikalsjangeren, kva slags forhold har du til den? Det er ikkje berre berre (høg latter)! Det var eit bra svar. Hæ hæ hæ! Det kan bety mykje! Eg spelte jo som sagt sjølv i ein musikal, i 1984, og eg må innrømme at eg aldri hadde sett musikalen Grease, eg visste ikkje at det var ein musikal eingong, eg trudde det var ein film, med John Travolta og Olivia Newton-John. Og på den tida, 1978, var eg heilt uinteressert, eg hadde aldri sett filmen. Og den tid hadde eg eit forhold til musikalen som noko overdramatisk, unaturleg, oppstylta, konstruert noko. Eg syntest at sjangeren hadde meir enn eitt problem Ein av dei kulaste musikalane eg kan hugse var vel Jesus Christ Superstar. Den kjøpte eg på cd for ikkje så veldig mange år sidan. Med Ian Gillan og det der gamle castet. 15

16 intervju med espen beranek holm Og det er tøft, det. Det var jo den gongen Andrew Lloyd-Webber faktisk skreiv gode låtar. Men det har han slutta med. Men det var noko eg ikkje heilt fekk tak i med musikalen. Det er nok forma. Og musikkstilen som eg etter kvart syntest blei forutsigbar. Men i tillegg til det, så krev musikalforma nesten umenneskelege evner av deltakarane. Du skal vere tipptopp dansar, du skal vere tipptopp songar, og du skal vere ein djevel på å levere replikkar. Det er kinderegget sitt, det! Eg har sett dårlege ting. Til og med i Londons West End har eg sett grusomme ting. Men der har eg også sett lyset. Så du ser faktisk på musikalar? Ja. Der har eg sett nokre oppsetningar som har fått håret til å reise seg på heile kroppen. Og eg synest også det har skjedd ting Det Norske Teatret har vore eksponent for utruleg mange flotte oppsetningar. Og det har også vore gøy å sjå ein del av dei tinga som har blitt sette opp på Oslo Nye Teater, fordi ensemblet er så bra. Dei plukkar folk til å gjere rolla spesielt, og det fungerer veldig godt. Og når det musikalske er på plass og dei har gode dansarar, flinke vokalistar, så funkar det. Då er det plutseleg slik at ein kan forsvare veldig mykje meir. Det eg synest er bra med musikalar no, er at det er nokon som er i stand til å utvikle sjangeren, som t.d. Next to Normal, som har eit vanskeleg tema, og det får dei til å spele Eg blei så gripen av det stykket, det var heilt voldsomt. Og musikken så bra. Og dette viser at musikalen som form har ei framtid, når dei rette folka sit med penn og notepapir. Så dermed kan vi vel oppsummere med at musikal er ikkje berre berre. Det krev sin mann og dame på alle sider av papiret! Etter å ha bestilt meir drikke (husets kvite til Hovland og husets brune til Holm), fordjupar intervjuaren og intervjuobjektet seg i humor, kritikkar, musikksmak, ukulele-fagprat og i ei oppklaring av Beraneks musikalske samarbeid med Jean- Jacques Burnel, den legendariske bassisten i det like legendariske bandet The Stranglers. Men om nokon vil vite meir om dette, får dei heller spørje. Saka er iallfall, om nokon ikkje skulle ha fått det med seg, at frå september av står Espen Beranek Holm på scenen på Det Norske Teatret og syng og speler strengeinstrument. På nynorsk. Tekst: Ragnar Hovland (som er ganske kry over at han har spelt saman med Espen Beranek Holm i bandet Dei Nye Kapellanane). Espen Beranek Holm Espen Beranek Holm leiar bandet i Shockheaded Peter som har Noregspremiere på Hovudscenen 30. august. Tysk barnebok skrive og illustrert av Heinrich Hoffmann i Lustige Geschichten und drollige Bilder für Kinder 3-6 Jahren er originaltittelen. Blei kort etter endra til Der Struwwelpeter som boka er mest kjent under. 10 korte illustrerte historier om korleis det går med ulydige barn. Kan lesast som eit forsvar for ein autoritær oppsedingsstil og krass straffepedagogikk, men Struwwelpeter er òg tatt for å vere revolusjonær. Populær også i parodiske omskrivingar eller politiske omdiktingar for militæret, kom ut i Struwwelhitler, utkom i England i 1941, og Der Anti-Struwwelpeter, utkom i Berlin i Også i DDR blei det utgitt ein tilpassa versjon. 16

17 INTERVJU MED VIDAR MAGNUSSEN Skrekkeleg sjarmerande Tekst Sissel Fantoft Foto Eivor Eriksen Som seremonimeister i Shockheaded Peter skal Vidar Magnussen sørgje for at den skumle stemninga kjem snikande. For her går det skikkeleg gale for barn som ikkje oppfører seg. Shockheaded Peter byggjer på ti små historier skrivne av den tyske psykologen Heinrich Hoffmann i Historiene handlar om dei grufulle følgjene det får om ein ikkje gjer som foreldra seier. Historiene er omarbeidde for scenen av Julian Crouch og Phelim McDermott, og det er Are Kalvø som har omsett manuset til norsk. Hoffmann var lei av den snille og pedagogiske måten å oppdra barn på, og eg trur at denne framsyninga vil vere eit befriande friskt pust for dei som synest at barneoppsedinga i dag er lulla inn i litt for mykje kos og frie tyglar, seier Vidar Magnussen. Ei av historiene handlar om ei jente som leiker med fyrstikker og brenn i hel, og ei anna om ein gut som får tomlane klipte av fordi han ikkje klarer å la vere å suge på dei. Det er ti historier om barn som har dei fælslegaste lagnader. Men det er gjort på ein utruleg sjarmerande måte, seier Vidar. Det er mykje song og musikk i framsyninga, med eige band på scenen, og som seremonimeister skal Vidar Magnussen beskrive det som skjer og vere limet mellom songnummera. Espen Beranek Holm er perfekt i rolla som hovudsongar. Are Kalvø bruker ein «brei» nynorsk og har laga ein utruleg morosam tekst, så dette er verkeleg eit artig stykke å jobbe med, seier Vidar. Heinrich Hoffmann skreiv historiene som ei julegåve til den tre år gamle sonen sin Carl i 1844 og samla dei i boka Lustige Geschichten und drollige Bilder für Kinder von 3 6 Jahren som kom ut året etter. Musikalen hadde urpremiere i 1998 med bandet Tiger Lillies som musikalsk bakteppe. Eg så framsyninga i England for ti år sidan, og det er ei av dei beste teateropplevingane eg har hatt, seier Vidar. Han budde fleire år i England mens han utdanna seg til skodespelar. Etter utdanninga vart han buande og jobba som skodespelar, mellom anna ved Sheringham Little Theatre i Norfolk. Eg var ganske sjenert som ung, og torde ikkje tenkje på å stå på ein scene eingong. Etter gymnaset visste eg ikkje heilt kva eg skulle ta meg til, så då ei venninne snakka om å ta eit år på folkehøgskole, syntest eg det verka som ein god idé, fortel Vidar. Han begynte på Sunnhordland folkehøgskole, og der kom han over sceneskrekken. Neste steg var å søkje på Teaterhøgskolen i Oslo. Eg søkte to gonger, men kom berre til førsteprøven, så eg gav opp. 17

18 intervju med vidar magnussen Teaterhøgskolen er ekstremt bra, men for meg vart åra i England ei fantastisk erfaring. Eg fekk meg ein eigen agent då eg var ferdig på skolen, og gikk på mange rare auditionar. Men det var ingen jamn straum av jobbar, og etter kvart oppdrag var det tilbake til start att, så etter nesten to år drog eg heim til Noreg igjen, seier Vidar. Her heime fekk han nokre jobbar ved Hordaland Teater og Radioteatret, og på same tid tok han oppdrag som manusforfattar i NRK. Etter kvart hadde eg nesten gitt opp skodespelarkarrieren, men ein dag fekk eg ein telefon frå Riksteatret med spørsmål om eg kunne steppe inn for Jørgen Langhelle i Hedda Gabler. Og etter det ringde Bjarte Hjelmeland og ga meg fast jobb ved Den Nationale Scene (DNS). Det var stort; DNS har vore draumearbeidsplassen min sidan eg var år gammal, fortel Vidar. Ved DNS har han vore med i framsyningar som Panikk i kulissene, Les Misérables, Mascarade, Jungelboken og La Cage aux Folles. No har han to års permisjon frå DNS for å jobbe ved Det Norske Teatret. Det gjev ein stor fridom og tryggleik å ha ein fast jobb, men på same tid er det fint å flytte litt på seg, og no var eg moden for det. Og eg stortrivst her på Det Norske og er imponert over måten eg er blitt teken imot på. Med på flyttelasset over fjellet var og sambuaren og den halvtanna år gamle sonen deira. Han er såpass liten at det ikkje var noka dramatisk oppleving for han å flytte, og heldigvis var sambuaren min også motivert for å bu i Oslo ein periode, seier Vidar. Han har førebels ikkje kjent nokon trong til å bruke Hoffmanske metodar i si eiga barneoppseding. Men det er befriande med eit stykke som Shockheaded Peter, som ikkje inneheld ein einaste pedagogisk peikefinger, seier Vidar Magnussen. NB: Intervjuet blei skriven i 2011, då Shockheaded Peter eigentleg skulle spelast, og sidan den gong har det skjedd mykje. Familien har blitt større, og sambuarparet har no ein son på fire år og ein på 0. Og ved nyttår fekk Vidar fast jobb her på Det Norske Teatret, så no blir dei i Oslo! Han gjer stor suksess også i NRK om dagen, som ein del av gjengen i Undersholdningsavdelingen, og i haust får vi sjå han i NRKs nye storsatsing Side ved side. Så se opp for Vidar Magnussen! (red.) Vidar Magnussen Fødd og oppvaksen i Fana utanfor Bergen Utdanna skodespelar ved Webber Douglas Academy of Dramatic Arts i England Fast tilsett ved Det Norske Teatret Fekk Komiprisen 2010 for Årets gjennombrudd for Mascarade ved DNS. Vann Bergen Teaterforenings «Pernille statuetten» 2010 for Jungelboken ved DNS. 18

19 INTERVJU MED INGRID NYLANDER, KOSTYMEDESIGNAR «Det groteske må blandast med humor, då er det heilt sjukt gøy» Tekst Line Rosvoll Foto Adam Den Haene Du jobbar med eit kunstnarleg team no som du har laga fleire fram syningar med, går de «på rutinen»? Dei er teaterfamilien min. Vi er eit lag som er blitt trygge på kvarandre. Vi kjenner kvarandre så godt no at vi kan sitje saman med beina på bordet og finne på tullete ting og le oss skvett i hel. Eg kan vakne opp midt på natta med dei villaste idéar og gle meg til å kunne fortelje om det. Vi er i ein kontinuerlig prosess som går utover den enkelte produksjonen. Eg trur og håpar at energien i arbeidet vårt når ut til publikum gjennom framsyninga. Så likar eg dei opne prosjekta der eg kan vere med på å påverke det kunstnarlege resultatet. som i Shockheaded Peter? Ja, no lagar vi noko heilt nytt. Noko eg aldri har sett før. Det som er med inn på scenen i første bilde, inneheld alt det som seinare skal brukast i resten av framsyninga. Det er ei krevjande samarbeidsform for alle involverte. Meir enn det som er vanleg. Og det er ei herleg utfordring. Det skal vere fascinerande utan å vere ekskluderande, og vår oppgåve blir å finne balansen. Publikum må forstå at vi tullar, for det er jo ikkje slik at vi hatar barn. Her må kostyma vere med på å gjere det så aparte at det er opplagt at dette ikkje har noko med realisme å gjere. Kor har du funne inspirasjon til kostyma? Det groteske har alltid tiltrekt meg, både innan biletkunst og film. Her finn eg ein klang eg kjenner att. Dette er i slekt med dei bilda eg målar, når eg ikkje har så dårleg tid. Shockheaded Peter er galskapens musikal der det er stygt, skittent, fælt og morosamt. Vi dreg i uttrykket både i spelestil og kostyme. Eg har også brukt referansar frå det lykkelege 50-talet: Mann og kone som er pene på håret og reine i tøyet. Dei har alt, bortsett frå barn. Det groteske må blandast med humor, då er det heilt sjukt gøy. Går du aldri lei? Nei, aldri. Eg er privilegert som får lov til å ha det gøy på jobb. Eg elskar institusjonsteatret der eg finn medkunstnarar og spesialistar i alle rom. «Små verneverdige yrke» som dei blir kalla. Det er ekstremt dyktige folk som videreutviklar dei ideane eg har: Dei er på sy stua, i maskeavdelinga, dei er sceneteknikarar, rekvisittmakarar. Det er ekstremt dyktige folk, og eg er heldig som kan dra veksel på kunnskapen deira. Kva synest du er det viktigaste du gjer i jobben din? Det er å samarbeide med folk. Alle må forstå kva vi skal fram til, sjå heilskap og samanheng og ha eigarskap til konseptet. Då blir det mykje snakking. Kostymedesign er ikkje ein einsam jobb. Paradokset er at det ofte blir som det ser ut på teikningane mine, men det skal likevel mange samtalar til for å komme dit. Det tek tid å finne kjernen. Ingrid Nylander Hovudfag i klede og kostyme frå Statens handverk- og kunstindustriskole i 1999 Eit lite utval av framsyningar: Sangen om den røde rubin, Riksteatret, 2010 Jungelboka, Det Norske Teatret og Rogaland Teater, 2008 Få meg på for faen, Det Norske Teatret, 2007 Fekk Heddaprisen for La Cage aux Folles, Oslo Nye Teater, Jakten på nyresteinen, film med Vibeke Idsøe,

20 ARBEIDSOPPGÅVER Arbeidsoppgåver Ein vegvisar til arbeidsoppgåvene I samband med framsyninga Schockheaded Peter, er det fleire kompetansemål i skolefag og studieområde som kan vere aktuelle å knyte opp mot eit teaterbesøk. Det tilrettelagde materialet som elevar, studentar og lærarar kan nytte seg av, vonar vi gir fagleg inspirasjon, oppleving, og moglegheiter til refleksjon og eiga formidling i klasserommet eller i gruppa di. Vi har valt ut nokre fag, fagområde og kompetansemål og laga oppgåver knytte til dei. Nokre av kompetansemåla vi har teke fram, eignar seg i samband med førebuande arbeid, andre i samband med etterarbeid knytt opp mot framsyninga. Dette vel de sjølve ut frå interesse, innfallsvinkel og andre omsyn de vil leggje til grunn for å arbeide med framsyninga og/eller tekstutdraga. Organisering av oppgåvene Oppgåvene er presenterte kvar for seg, knytte opp mot det enkelte faget og kompetansemåla der, men dei kan sjølvsagt nyttast om kvarandre om de ynskjer det. Til dømes kan oppgåver i eit musikk- eller danseperspektiv vere nyttige for drama og teater, og vise versa. 20