Bulyst, kjønn og entreprenørskap

Transkript

1 ØF-rapport nr. 16/2009 Bulyst, kjønn og entreprenørskap - ein kvalitativ analyse av Asgeir Skålholt Ingrid Guldvik

2 Østlandsforskning er eit forskingsinstitutt som vart etablert i 1984 med Oppland, Hedmark og Buskerud fylkeskommunar samt Kommunaldepartementet som stiftarar. Østlandsforskning er lokalisert i høgskulemiljøet på Lillehammer. Instituttet driv anvendt, tverrfagleg og problemorientert forsking og utvikling. Østlandsforskning er orientert mot ei brei og samansett gruppe brukarar. Den faglege verksemda er konsentrert om to område: Næringsliv og regional utvikling Velferd, organisasjon og kommunikasjon Østlandsforskning sine viktigaste oppdragsgjevarar er departement, fylkeskommunar, kommunar, statlege etatar, råd og utval, Noregs forskingsråd, næringslivet og bransjeorganisasjonar. Østlandsforskning har samarbeidsavtalar med Høgskulen i Lillehammer, Høgskulen i Hedmark og Norsk institutt for naturforsking. Denne kunnskapsressursen nyttast til det beste for alle partar.

3 ØF-rapport nr. 16/2009 Bulyst, kjønn og entreprenørskap - ein kvalitativ analyse av Asgeir Skålholt Ingrid Guldvik

4 Tittel: Forfattar: Bulyst, kjønn og entreprenørskap ein kvalitativ analyse Asgeir Skålholt og Ingrid Guldvik ØF-rapport nr.: 16/2009 ISBN nr.: ISSN nr.: Prosjektnummer: Prosjektnamn: Oppdragsgjevar: Prosjektleiar: Referat: Jenter mot strømmen Regionrådet i Nord-Gudbrandsdalen Ingrid Guldvik Denne analysen er ein kvalitativ analyse av intervju gjort med det næringspolitiske tiltaksapparatet i Nord-Gudbrandsdalen, studentar i Trondheim, Oslo, Ås og Bergen samt eit utval av kvinner i Nord- Gudbrandsdalen. Fokus var å finne ut kva vilkår det er som avgjer kvifor kvinner vel å bu, eventuelt ikkje bu, i regionen. Analysen viser at det enno er kulturelle trekk som kan virke avskrekkande på nokre kvinner, men alt i alt er det klart at regionen er attraktiv for spesielt småbarnsfamiliar. Det er likevel store utfordringar knytt til å skape ein god nok jobbmarknad for høgt udanna par. Det er òg viktig å vere klar på at fagmiljøa er i minste laget, slik mange kvinner ser det spesielt med tanke på den første jobben. Emneord: Likestilling, bulyst, regional utvikling, tilflyttingsprosjekt, tilflytting, flytting, næringsutvikling Dato: Desember 2009 Sider: 78 Pris: Kr 130,- Utgjevar: Østlandsforskning postboks LILLEHAMMER Telefon Telefax post@ostforsk.no Dette eksemplar er fremstilt etter KOPINOR, Stenergate Oslo 1. Ytterligere eksemplarfremstilling uten avtale og strid med åndsverkloven er straffbart og kan medføre erstatningsansvar.

5 Forord Denne rapporten markerar avsluttinga på ei to år langt prosjekt, som har sett på kva faktorar som er viktige for å auke tilflytting av kvinner til Nord-Gudbrandsdalen. Dette med bakgrunn i dei utfordringane ein har sett i regionen, med kvinneunderskot og ein generell trend med nedgong i folketalet. Prosjektet har slik gått inn i ein klassisk tradisjon i norsk regionalforsking med fokus på folketal og næringsutvikling. Difor er det ekstra spanande å sjå at dette prosjektet ser ut til å finne endringar i høve til haldningar til næringsetablering og haldningar til likestilling, men mykje er enno ugjort. Sjølv om samfunnet blir mindre ekskluderande for kvinner og meir open for næringsetablering vil ikkje det seie at lokalsamfunnet i seg sjølv ikkje har utfordringar med tanke på det å oppretthalde velfungerande lokalsamfunn. Vi vil med dette spesielt takke styringsgruppa i prosjektet, som har vore engasjerte, deltakande og inspirerande å jobbe med. Vi vil òg takke alle dei som vi har intervjua for prosjektet. Alle har teke seg god tid til oss, og gitt oss alt for mykje data! Ein takk går òg til Barne- og likestillingsdepartementet, som har gitt pengar til Jenter mot strømmen -prosjektet, og som har gitt oss arena for spanande diskusjonar og fagleg påfyll. Lillehammer, desember 2009 Torhild Andersen forskingsleiar Ingrid Guldvik prosjektleiar

6

7 Innhald 1 Om jenter mot strømmen Kjønnsforskjellar og -likskap i norddalen Bulyst og trivsel Prosjektorganisering Metode og gjennomføring Metode Gjennomføring Teori og bakgrunn Landsbygd Moturbanisering Den idylliske landsbygda Likestilling og kjønnsperspektiv Bulykke Kvinner og entreprenørskap Regional vekst Oppsummering Om å bu i norddalen Studentane Om å utdanne seg vekk frå bygda Kva er å flytte heim? Bygdedyret er ikkje nødvendigvis noko negativt, eller jo... kanskje Den maskuline bygda Avskrekkande eller forlokkande kultur, kjem dei tilbake? Den endelege flyttinga Oppsummering Dei som faktisk bur der Tilbakeflyttarar og nykommarar Sosial fordel og spreidd ulempe Store krav til godt tenestetilbod... 50

8 4.2.4 Makt, skilling og næringsliv Arbeid og fagmiljø Oppsummering Om å etablere seg i norddalen Det kjem ikkje fort, men det kjem Kva hindringar er det for kvinner som vil etablere seg i norddalen Individuelle høve Kultur, med stor K Kultur, med liten k Oppsummering, tiltaksapparat Kvinnelege gründerar Tid, tryggleik og fleksibelt liv? Tiltaksapparatet si rolle Er kvinner meir forsiktige? Er etablerarar spesielle menneske? Råd Avslutting Kva er "Norddalen" Frigjerande og avgrensande kulturar Forståingar av kjønn Kommunen si rolle Politikkutforming Referansar... 77

9 1 Om jenter mot strømmen Jenter mot strømmen er eit prosjekt som såg dagens lys etter ein erfaringskonferanse for kvinneetablering i Lom hausten Barne- og likestillingsdepartementet var medarrangør og dei oppmoda regionen til å arbeide vidare med tanke på kvinneetableringar og busetjing i regionen. Prosjektutforminga tok utgangspunkt i at kommunane har ei avgjerande rolle som utviklingsaktør i lokalsamfunnet. Det er alltid eit ope og noko uklart spørsmål kva utvikling er, men i norsk regionaltradisjon har det mykje handla om eitt utviklingstrekk: folketalet. Dei siste 25 åra har vist ei samanhengande negativ folketalsutvikling, både for regionen under eitt og for den enkelte kommune. Sidan folketalet for mange er sjølve provet på om ein har lukkast eller mislukkast i regional utvikling har vi òg her retta analysen mot kva som kan gjere at fleire folk kjem til regionen. Slik sett er næringsetablering eit middel for å nå eit mål om folketalsauke. Vi vil her minne om at dette fokuset på folketalsutvikling kan vere lite konstruktivt, ein må kunne sjå på eit samfunn som velfungerande og vellukka til tross for at det kanskje ikkje har folketalsauke. På den andre sida veit vi at fleire av lokalsamfunna i regionen er så små at dei ikkje vil tåle vidare folketalsnedgong. Som vi kjem inn på seinare, er tanken om det gode liv på bygda knytt til det sosiale. Det hjelp ikkje om det er fint ein stad, om det ikkje bur folk der. Føremålet med prosjektet er at Dovre, Lesja, Lom, Sel, Skjåk og Vågå kommune, og med det regionen under eitt, skal få auka kunnskap om samanhenger mellom likestilling, bulyst og næringsutvikling/arbeid og kva rolle kjønn har å seie for dette. I samanheng med dette arbeidet har kommunane forplikta seg til å mobilisere og involvere sentrale aktørar innan privat og offentleg verksemd, samt utvikle strategiar og sette i verk tiltak for å rekruttere og behalde kvinner i kommunane. Kva desse tiltaka skal vere, skal dels baserast på det denne analysen kjem fram til. Analysen har difor eit normativt preg, spesielt i kapittel seks. Målet med analysen er å auke kunnskapen om tilflytting og bulyst blant kvinner, samt å komme fram til strategiar og tiltak for å auke kvinners bulyst og å bidra til næringsetableringar blant kvinner og rekruttering av kvinner til ulike typar stillingar. 7

10 Problemstillingar i prosjektet er: 1. Korleis kan kommunane leggje til rette for at kvinner skal ha lyst til å bu i norddalen? 1 2. Korleis kan ein rekruttere fleire kvinner som næringsetablerarar og til kompetansearbeidsplassar i norddalen? Utfordringa ligg i å endre den negative utviklinga, spesielt med tanke på kvinnebusetjing i regionen. Sidan kvinner tek høgare utdanning i større grad enn menn, og det er eit ønskje om å auke utdanningsnivået i regionen, er det særleg kvinner med høgare utdanning som er målgruppa for prosjektet. Sjølv om denne analysen legg vekt på kvinner med høgare utdanning, betyr sjølvsagt ikkje dette at norddalskommunane ikkje bryr seg om kvinner, eller menn for den saks skuld, utan høgare utdanning. Bakgrunnen for problemstillingane i prosjektet er for det første at likestilling er ei sterk norm i det norske samfunnet, og for det andre den avgrensa økonomiske rolla som kvinner enno spelar i samfunnet. Likestilling definerer vi som fridom frå diskriminering og krenkingar, og fridom til å velje uavhengig av kjønn. I tillegg omfattar likestilling eit demokratiprinsipp der målet er ein om lag jamn balanse av kvinner og menn i ulike sektorar og på ulike nivå (Skjeie og Teigen 2003). Når det gjeld kvinner si økonomiske rolle omfattar det både kva inntekt kvinner har i høve til menn, og talet på kvinner som startar og driv næringsverksemd. Sidan det er ein klar samanheng mellom økonomi og kva makt ein har i samfunnet (den såkalla politiske økonomien), vil eit skeivt forhold mellom kvinner og menn økonomisk òg sjølvsagt påverke kva for moglegheiter kvinner har i eit samfunn. Sidan vi veit at det ligg mykje makt i det å drive næringsverksemd, blir det difor naturleg å jobbe for å auke talet på kvinner som etablerarar og som leiarar. Vi veit at det er litt færre kvinnelege etablerar på bygda enn i byen, og sidan vi òg veit at det relativt sett bur litt færre kvinner på bygda enn i byen, blir det naturleg å ha eit geografisk perspektiv på analysen. Desse to tinga, færre kvinner som bur på bygda og færre kvinnelege etablerar på bygda, heng sjølvsagt saman og det er uvisse og uklare årsakssamanhenger. Vi er ikkje ute etter i denne analysen å ein gong for alle finne ut kvifor det er slik, men vi har vore ute etter å sjå på korleis dette oppfattast av kvinner i regionen. I oppstarten av prosjektet nytta vi eksisterande statistikk for å kartlegge kjønnsfordeling med tanke på flytting, utdanning, arbeid, næringsliv med meir, for å få ei oversikt over status på utvalde område. I første del av prosjektet gjennomførte vi òg ei spørjeundersøking blant eit utval personar som bur i regionen. Undersøkinga tok opp spørsmål kring bulyst, trivsel og likestilling. Denne rapporten bygger på både statusrapporten og den kvantitative analysen som ble gjort hausten 2008 (Skålholt 2008). Hovudvekta av analysen er likevel basert på nye kvalitative studiar gjennomført våren og sommaren Hovudmålet med rapporten er at ein skal 1 Omgrepet "norddalen" inkluderar dei seks kommunane Skjåk, Lesja, Lom, Dovre, Vågå og Sel. Omgrepet "Nord-Gudbrandsdal" inkluderar òg dei same. Desse to omgrepa, det uformelle norddalen og det meir formelle Nord-Gudbrandsdal vil bli brukt om kvarandre i analysen. 8

11 finne ut korleis ein betre kan legge til rette for at kvinner skal ha gode bu- og arbeidstilhøve i Nord-Gudbrandsdalen Med arbeidstilhøve tenkjer vi serleg på næringsetableringar, vi skal likevel ikkje bruke så mykje av analysen til å sjå direkte på næringsetableringar. Grunnen til det, skal vi kort skissere her når vi skal forklare ein måte å forstå det konseptuelle rammeverket for analysen. Det konseptuelle rammeverket for analysen kan oppsummerast i følgjande modell: Figur 1 Omgrepsmessig modell Tanken bak denne omgrepsmessige modellen er å vise korleis vi har tenkt i oppbygginga av analysen. Vi har som utgangspunkt at det er bulyst som skapar trivsel og med det tilflytting. Her har vi arbeidstilbod som ein faktor som påverkar bulysten. Dette er problematisk, sidan det her er uklart kva veg årsakssamanhengen går. 2 Dei andre faktorane som påverkar bulyst er ikkje uttømmande, og vi viser igjen til Skålholt (2008), for ein grundigare analyse av kva ein kan leggje i sjølve bulyst-omgrepet. Det som er sentralt her, er at vi har snudd den tradisjonelle utviklingsmodellen. Her er det bulyst/attraktivitet og med det innflytting som fører til etableringar. Etablering av verksemd er viktig, men det blir ikkje noko ny verksemd om vi ikkje får tak i folk. Dette bygger på ein Floridiansk forståing av næringsetablering (Hauge, A. og Skålholt 2009). Folk kjem før arbeidsplassane. Med ein slik argumentasjon, blir det like viktigig å sørgje for attraktive bumiljø, som attraktive område for næringsetablering. Dette er ei noko problematisk forståing, som vi skal kome tilbake til, men det er samtidig ein tankegong som pragmatisk tek stilling til kva kommunane faktisk kan få til. 2 Sjå Skålholt (2008) for ein nærmare gjennomgang av denne problemstillinga 9

12 På grunn av at vi i Noreg ikkje har moglegheit for store regionale differensieringar når det gjeld det å legge til rette for næringsetablering, kan vi med god bakgrunn seie at det heller ikkje er så mykje kommunane kan gjere frå eller til for å endre rammevilkåra som er avgjerande for å skaffe store investeringar til sin kommune. Fokuset på attraktivitet og bulyst blir slik òg ein naturleg følgje av dette. Fokuset for analysen av etablering, i kapittel 5, der vi snakkar med gründerar og tiltaksapparat, vil difor òg sjå på omgrep som handlar om bulyst men sjølvsagt ikkje berre det. 1.1 Kjønnsforskjellar og -likskap i norddalen Lik mange andre analysar av regional utvikling, er det folketalsutviklinga som er det sentrale her. Som sagt er det til sist folketalsutviklinga som blir sett på som den store suksessindikatoren for mange lokalsamfunn i Noreg. Dette er noko problematisk, all den tid ein ikkje kan vente seg stor folketalsauke i tida som kjem. Mange kommunar vil oppleve nedgong i folketalet blir det ikkje da viktig å fokusere på at eit lokalmiljø kan fungere òg med folketalsnedgong? Det er òg eit anna problem med å ta eit demografisk perspektiv i denne analysen. Vi har her eit kjønnsperspektiv, og er det slik at eit samfunn er likestilt, om det er like mange kvinner som menn? Og enda meir problematisk, er det riktig å bruke likestilling som middel for å nå folketalsauke? Er ikkje likestilling eit mål i seg sjølv? Trass desse atterhalda, som vi forskarar er gode til å heve fram, må ein ha folk for å ha eit lokalsamfunn. Og desse folka må kome frå ein stad. Eit kort blikk på dei demografiske absolutter er difor alltid nyttig. Men før vi går inn på folk og tal, lat oss sjå på geografien. Nord-Gudbrandsdalen består av dei seks kommunane Skjåk, Lom, Vågå, Sel, Dovre og Lesja. 10

13 Figur 2 Kart over Nord-Gudbrandsdal med tettstadar og kommunar Mellom Lesja og Ottadalen er det berre ein fjellovergang (Slådalsvegen), men den er ikkje open om vinteren. Det er difor svært store avstandar i regionen, spesielt om vinteren. Sjølv om vi her snakkar om Nord-Gudbrandsdalen som éin region, må ein huske at avstandane både til sinns og langs vegen, er lang. Frå Lesja sentrum til Bismo (sentrum i Skjåk) er kortaste vinteropne veg omtrent 12 mil, skal du frå nord i Lesja til nord i Skjåk, er avstanden heile 20 mil. Vi vil likevel i den innleiande analysen sjå på regionen under eitt. I kapittel fire, fem og seks vil denne tilnærminga problematiserast noko. Korleis er så utviklinga i Nord-Gudbrandsdalen i folketal? Ikkje uventa har regionen ein heilt anna folketalsutvikling enn snittet i Noreg. Einaste trøysta er at andre regionar med liknande periferi-grad stort sett har same utvikling. Her skal vi gjennomgåande ikkje samanlikne med liknande regionar, men samanlikne med Noreg og Lillehammer-regionen (og til dels Oppland). Noreg, fordi ein må sjå ting i lys av dei store utviklingstrendane nasjonalt og Lillehammer, fordi vi veit at Lillehammer til dels verkar som ein propp for regionen (hindrar at fylket får stor folketalsnedgong), og som magnet (tiltrekk seg mange frå dei meir perifere regionane i fylket). 11

14 Figur 3 Folketalsutvikling i utvalde regionar, indeksert til 100 i 1981 Figuren over viser folketalsutviklinga indeksert etter stoda i Sidan då har folketalet i Noreg auka med omtrent 17 prosent, samtidig som folketalet i Nord-Gudbrandsdalen har minka med omtrent 12 prosent, ein forskjell på heile 29 prosentpoeng. Sjølv om Lillehammer har hatt vekst sidan 1981, har ikkje den vore like stor som i Noreg. Dette viser at Lillehammer berre i noko grad har virka som den proppen og magneten vi antyda i førre avsnitt. Lillehammer har ei absolutt godkjend folketalsutvikling, men ein kunne vente at Lillehammer som ein urban region i alle fall skulle halde følgje med utviklinga elles i landet. I absolutte tal har folketalet i Nord- Gudbrandsdal gått ned frå knappe i 1981 til enda meir knappe i Årsaka til denne utviklinga ser vi i neste figur. Figur 4 Fødselsoverskot, nettoflytting, tilvekst 12

15 Når ein skal sjå på folketalsutvikling er fødselsoverskot og nettoflyttinga dei sentrale faktorane. Her, i denne figuren, inkluderer nettoflytting all flytting til og frå kommunen (òg flytting frå utlandet). Fødselsoverskot er fødslar minus døde i regionen. Vi ser at nettoinnflytting har halde seg stort sett under null, med unntak av slutten på og starten på 1980-talet, samt nokre få unntak på 1990 og 2000-talet. Fødselsoverskotet har derimot gått jamt nedover og slutta å vere eit overskot på starten av 1980-talet. Ein kan seie at fråflyttinga har halde fram, men til forskjell frå før, har ein no ikkje ein stor base med ungar å ta av. Det er vanskeleg å seie noko om framtidige fødselstrendar, men ein kan ikkje rekne med at det endrar seg stort om ikkje det skjer store endringar i samfunnet. Analysar på fylkesnivå viser at fødselsoverskotet går heller ned enn opp fram mot Den store forskjellen for regionane blir uansett bestemd av nettoflyttinga. Det er verdt å merke seg at det var nettoinnflytting til regionen i Det blir spanande å sjå om dette er starten på ein trend, eller berre eit utslag av naturlege variasjonar. Det generelle biletet er likevel klassisk nok eit bilete der fråflytting og nedgong i fødselsoverskotet dominerar. Men korleis er stoda om vi skil på kjønn? Er det riktig å snakke om ei kvinneflukt, slik vi har sett det i mange nyhendemedia, og som på mange måtar var utgangspunktet for denne undersøkinga? Om vi ser på den totale folketalsutviklinga i regionen, skilt på kjønn, får vi følgjande figur. Figur 5 Folketal i regionen sidan 1981, kvinner og menn Figuren over har ein manipulert y-akse, så nedgongen blir noko overdrive, men trenden er klar; forskjellen mellom kvinner og menn minkar. Sidan 1981 har forskjellen stadig blitt mindre, frå sitt høgaste med ein absolutt forskjell på 518 i 1981 til ein forskjell på 175 i Dette kan delvis forklarast med at folk i regionen har blitt eldre. Sidan kvinner lev lengre enn menn, kan ein vente at det relativt sett er fleire kvinner på plassar der gjennomsnittsalderen er høg. For å 13

16 Figur 6 Andelen kvinner mellom 20-39, relativt til menn eliminere denne faktoren, ser vi berre på dei som er mellom 20 og 39 år. 3 Vi vel akkurat denne aldersgruppa av to årsaker, for det første er det ei viktig tid, sidan det er (stort sett) da ein får barn. For det andre er dette ein mykje brukt indikator på likestilling, som det er verdt å sjå litt nærare på av den grunn (denne indikatoren er blant anne ein av dei som utgjer likestillingsin- deksen). Også her blir forskjellane mellom kjønna mindre. Samanliknar vi med landssnittet, snittet, finn vi at Nord-Gudbrandsdalen nærmar seg landssnittet når det gjeld kvinner per menn i alderen år. Årsaka til dette vart analysert i Skålholt (2008), og vi viser til den analysen for ein meir grundig gjennomgang. Men ein av hovudårsakene, viste det seg, var ikkje at kvinner i mindre mon flytta ut, men at menn i større grad gjorde det. Analysen viste òg at denne indikatoren har lett for å bli påverka av dei demografiske absolutter. I åra som kjem vil ein i Nord- Gudbrandsdalen høgst truleg oppleve ei forverring i denne indikatoren for likestilling, men ikkje fordi kvinner vil rømme regionen igjen, men på grunn av at det vart fødd færre jenter enn gutar på 1970-talet (enda færre enn det som er vanleg). Hovudtrenden er like fullt at forskjellane minkar mellom kjønna; til tross for dette har vi eit kvinneunderskot som er spesielt stort i aldersgruppa år, men minkar i 30-åra (det er 87 kvinner per 100 menn i kohorten). Dette betrar seg i 30-åra fordi menn da i større grad flyttar ut (dei flyttar seinare enn kvinnene), men òg fordi kvinner i større grad kjem tilbake i denne aldersgruppa. Det er òg slik at nye kvinner flyttar inn. 3 Det kunne vore interessant å sjå på kvinner mellom samanlikna med menn 25-44, men sidan grunnlagstala da blir forskjellige er indikatoren meir usikker (talet blir da 88,8 kvinner per 100 menn) 14

17 Forskjellane minkar altså i regionen, men tyder dette på at alt er vel og bra for regional likestil- ling i regionen? Likestilling handlar om, som vi har vore inne på, om meir enn å ha like mange menn som kvinner. I det følgjande skal vi kort sjå litt på utdanningsnivå. Vi vel oss prosentdel av folketalet over 16 år som har høgare utdanning ng som mål. Med høgare utdanning tel vi med alle som har minst eit år høgare utdanning (høgskule eller universitet). I nasjonale og internasjonale studiar bruker ein ofte å ta med vidaregåande i mål på utdanningsnivå i ein region. 4 Det finn vi ikkje naturleg her, all den tid nesten alle i Noreg tek vidaregåande utdanning etter at Reform 94 vart innført. Vida- regåande blir slik i større mon ein del av grunnutdanninga, sidan det er ein rett ein har. Figur 7 Prosent av kvinner over 16 som har høgare utdanning Som vi ser har ikkje kvinnene i Nord-Gudbrandsdalen makta å ta att resten av landet i utdan- ningsnivå. Så sjølv om kvinnene i regionen har fått auka sitt utdanningsnivå frå litt over 5 prosent til nesten 15, har ikkje den auken vore like stor som elles i landet. Men likestilling handlar ikkje berre om kvinner. 4 Til dømes i OECD, ein viktig rådgjevingsorganisasjon for rike land, sin statistikk 15

18 Figur 8 Prosent av menn over 16 som har høgare utdanning Som i resten av landet fell karane i Nord-Gudbrandsdal frå. Auken i utdanningsnivå for menn i regionen er enda lågare enn for kvinnene. I 1986 hadde kvinner og menn i regionen omtrent same utdanningsnivå. I 2008, som er dei nyaste tala vi har, hadde berre 10 prosent av mennene i regionen høgare utdanning, mot 15 prosent av kvinnene. For å få noko meir ut av desse tala, kan vi samanlikne kvinner og menn regionvis. I Nord-Gudbrandsdal har 43 prosent fleire kvinner enn menn høgare utdanning. I Noreg har 17 prosent fleire kvinner enn menn høgare utdanning. 5 Kjønnsskilnaden er mykje større i Nord-Gudbrandsdal enn elles i landet, og det går i disfavør av mannen. Dette er ikkje uventa, og stemmer godt med arbeidsmarknaden i regionen. Vi har ein veldig kjønnsdelt arbeids- og utdanningsmarknad i Noreg, og vi veit at dei yrkene som har overvekt av kvinner med høg utdanning (særskilt utdanning og helse) er godt representert i regionen. Yrker der menn med høg utdanning er i fleirtal (finanstenester, ingeniørar mm) er underrepresentert. Slik kan vi argumentere for at det er lettaree for den gjengs høgt utdanna kvinna å komme til regionen, enn for ein tilsvarande høgt utdanna mann. 6 Før vi går vidare, vil vi ytterlegare problematisere dette med høgare utdanning. Vi har her eit fokus på høgare utdanning som mål på noko godt. Vi har òg som premiss at vi ønskjer at utdanningsnivå i regionen bør vere høgare. Ein må likevel spørje seg om det verkeleg er høgare utdanning som fører til fleire etableringar, større tilflytting og betre lokalsamfunn. Det er klart at det ønskeleg med høgare utdanningsnivå for samfunnet som heilskap, men det er ikkje gitt at det er betre for enkeltmenneske i Nord-Gudbrandsdal å ta høgare utdanning. Sidan kvinner (og menn) som tek høgare utdanning i stor grad blir rekruttert til det offentlege, særskilt i distrikta, er det heller ikkje særleg truleg at høgare utdanning fører til fleire etableringar. I ein analyse viste Knut Vareide, ved Telemarksforskning, at korrelasjonen mellom utdanningsnivå i kom- munen og nyetableringar var negativ (Vareide 2008). Ein kan slik argumentere for at eit høgare 5 Her må lesaren vere varsam med prosent høgare utdanning, og prosent høgare enn. Vi har ikkje brukt prosentpoeng her, men relative tal. 6 Etableringa av Distriktsmedisinsk senter på Otta, vil truleg styrke denne argumentasjonen 16

19 utdanningsnivå kan føre til lågare etableringsgrad. La oss likevel no gå tilbake til vår statistiske analyse av likestilling i regionen. Vi har no sett på folketal og utdanning som indikatorar på likestilling. Ein annan indikator er bruttoinntekt. Grunna avgrensingar i datatilfanget, har vi her med bruttoinntekt etter skatteoppi 2007 og ikkje arbeidsinntekt. Det vil seie at all type inntekt (kapitalinntekt, trygder og gjeret lønn) er tatt med. Figur 9 Bruttoinntekt menn og kvinner over 17 år med bustadadresse i regionen, 2007 Kjelde: tabell , SSB (uvekta snitt av dei seks norddalskommunane) Vi ser er at lønnsforskjellane er mindre i absolutte og relative tal i Nord-Gudbrandsdal. Gjennomsnittskvinna i Nord-Gudbrandsdal har 70 prosent av bruttoinntekta til mannen. I landet elles tener kvinna 62 prosent av det mannen gjer. 7 Forskjellane er ikkje mindre i Nord-Gudbrandsdal fordi kvinnene tener meir, men på grunn av at mannen tener så mykje dårlegare enn sine brør elles i landet. Dette har samanheng med at kapitalinntektene er lågare i distrikts-noreg, dei som har mykje kapital bur oftare i byane, men òg at sjølve lønnsnivået i regionen er lågare. Spesielt ser vi at mange mannlege bønder dreg snittet ned. Frå den korte analysen vi har gjort her ser der ut til at ut frå tala er ikkje kvinners rolle i regionen særskilt dårleg. I den grad ein kan gjere samanlikningar opp mot landssnittet, ser det heller ut til at det er mannen som kjem dårleg ut. Dette samanfell med funn som forskarar som Tor Selstad har antydd, bygdas dårlege folketalsutvikling kjem hellerer av at menn fell etter, enn at kvinner gjer det spesielt dårleg. Det at menn fell etter er sjølvsagt ikkje eit gode for kvinnene, vi har her eit avhengigheits forhold. Til tross for dei kvantitative funna over er det fleire forskarar som har antyda at kvinner har ei meir utsett rolle i bygdene, med tanke på sosiale tilhøve. Til dømes er det i fleire analysar vist til at det er ekstra konservative kjønnsrollemønster i ein del distriktssamfunn; det er stor forventing 7 Hadde vi sett på lønnsinntekt for fulltidsstilling, og ikkje bruttoinntekt, ville talet vore 86 prosent 17

20 om at kvinner ikkje skal jobbe fulltid, ikkje ha ungane sine i barnehagar med meir (Skålholt og Batt-Rawden 2008 og Grimsrud 2006). Det er difor vi i denne analysen har gått inn for ein kvalitativ analyse. Men som vi skal kome innom seinare har denne analysen vist oss at ein seinare analyse burde ha fokus på menn. 1.2 Bulyst og trivsel Før vi i kapittel fire, fem og seks går inn i intervjua vi har gjort rundt bulyst i Nord- Gudbrandsdal, skal vi kort gå gjennom ei kvantitativ undersøking vi gjorde rundt same tema i Her presenterar vi hovudfunna derifrå. Vi viser til hovudrapporten, Mostrøms (Skålholt 2008) for ein meir grundig gjennomgang av funna, samt ein gjennomgang av dei statistiske grunnlaga for analysen. I analysen frå 2008 hadde vi følgjande hovudproblemstilling: Kva faktorar verkar inn på bulyst? Vi hadde fylgjande underspørsmål: 1. Kva for faktorar speler inn på opplevinga av kor nøgd du er med staden du bur? 2. Kva for faktorar speler inn på arbeidssituasjonen din? 3. Kva for faktorar speler inn på om du ønskjer å flytte eller ikkje? Vi skal kort svare på underproblemstillingane vi hadde i den analysen. 1) Om vi nøyer oss med å definere dette spørsmålet til kven som opplever stadstilfredsheit 8, finn vi følgjande: Dei som bur i Sel, Lesja, Skjåk og Lom har ein noko betre stadstilfredsheit enn dei som bur i Vågå og Dovre Dei som aldri har flytta ut har ein signifikant betre stadstilfredsheit enn dei som er tilbakeflyttarar, òg nyinnflyttarar ser ut til å ha betre stadstilfredsheit enn dei tilbakeflytta Dei som jobbar i offentleg administrasjon ser ut til å ha litt dårlegare stadstilfredsheit enn dei som er i andre yrke, og dei som jobbar i primærnæringa ser ut til å ha litt betre stadstilfredsheit Dei som har høgare utdanning (meir enn tre år på universitet/høgskule) ser ut til å ha litt dårlegare stadstilfredsheit i nokre av modellane Regresjonsanalysen som såg på kva faktorar som gjorde utslag på kor godt vi hadde det med staden der vi budde, viste altså at det ikkje spelte noko rolle for kva kjønn du har. Om du var nyinnflyttar, bufast (har aldri flytta ut av regionen) eller tilbakeflyttar spelte derimot ei rolle. Nyinnflyttarar var meir tilfreds enn tilbakeflyttarar. Dette er eit interessant funn som vi skal ha med oss inn i kapittel fire og fem, kva kan det ha seg at nyinnflyttarar i større mon er tilfreds 8 Omgrepet er definert i Skålholt (2008) 18

21 med tilhøva? Vi fann og at utdanningsnivå spelte ein viss (men liten) rolle. Kvifor er det slik at det ser ut til at dei med høgare utdanning er litt mindre nøgd med høva enn dei med lågare utdanning? Vi har her ikkje gjort samanlikningar med andre regionar. Det kan difor vere slik at dei med høgare utdanning i snitt er meir kritisk, men det er ikkje hovudpoenget her. På ein måte det viktigaste funnet i denne undersøkinga frå 2008, var at vi ikkje greidde å finne forskjellar på kjønn. Kvinner og menn fekk i snitt same nivå av stadstilfredsheit. Dette kan tyde på at det er andre faktorar enn kjønn ein lyt sjå på når ein skal diskutere bulyst. Vi hadde òg ei problemstilling som gjekk på eit mål vi kalla arbeidslyst. Igjen viser vi til Skålholt (2008) for ein gjennomgang av kva vi legg i dette omgrepet. I den analysen gjorde vi regresjonsanalyse opp mot indikatoren arbeidslyst der vi brukte dei same forklaringsvariablane som over ( det vil seie kjønn, utdanning, alder, bustad, yrke, flyttekarriere, kor lenge du har budd i regionen). Den regresjonsanalysen resulterte i følgjande modell: Dei som har budd lenge (over ti år) i dalen, trivst betre med arbeidet sitt enn dei som har budd kortare Dei som aldri har flytta ut, trivst noko betre med arbeidet sitt Dei som jobbar i primærnæringar og offentleg administrasjon, trivst mindre med arbeidet sitt enn dei i andre yrke Dei som er eldre, tenderar til å trivast dårlegare i arbeidet sitt Som vi ser er det nokre fellespunkt mellom dei to, også her spelte ikkje kjønn ei viktig rolle. Det som òg var interessant var at utdanning her falt ut av modellen. Det betyr at det ikkje er signifikante forskjellar mellom dei med høg og låg utdanning i arbeidslyst. Det som var interessant med tanke på denne analysen var at dei som var bufaste, det vil seie at dei aldri har budd utanfor regionen, var meir nøgd med arbeidet sitt enn tilbakeflyttarar og nyinnflyttarar. Mykje tyder slik på at det er nokre utfordringar med å tilfredstille dei høge krava til arbeid som dei som har vore utanfor regionen stiller. Den tredje problemstillinga gjekk på kva faktorar som påverkar om du vil flytte eller ikkje. For å finne kva faktorar som påverkar om du vil flytte eller ikkje, gjennomførte vi ein analyse ut frå spørsmålet reknar du med å flytte ut av Nord-Gudbrandsdalen? Problemet med å gjere ein slik analyse, er at dei vi nådde i denne analysen, er folk som allereie har etablert seg. Skulle vi ha gjort ein regresjon opp mot dette spørsmålet, burde vi hatt ein populasjonsstudie som hadde gått over fleire år. Det beste hadde sjølvsagt vore å fylgt ein kohort over fleire år. Det vi derimot kan gjere ut frå vårt datamateriale er å sjå på kva dei la vekt på som viktig når dei valde kor dei ville bu. Sjølv om dei er etablerte, vil dei likevel ha ei meining om kva som er viktig og ikkje viktig for sine bustadsval. Der fann vi at oppvekstmiljø og arbeid var omtrent like viktig, men at fleire la vekt på oppvekstmiljø som svært viktig. Det kan difor vere naturleg å konkludere med at arbeid er viktig, og til og med avgjerande, men at om arbeidskravet er oppfylgt, vil andre faktorar vere viktigare. Slik som til dømes oppvekstmiljø. Arbeid er eit krav, ikkje ei årsak. 19

22 1.3 Prosjektorganisering Regionkontoret i Nord-Gudbrandsdal er ansvarleg for prosjektet Jenter mot strømmen, og prosjektet er forankra i kommunane gjennom vedtak i regionrådet i august På regionkontoret er leiar Ole Aasaaren formelt ansvarleg, medan Arnfrid Austin er den som har det praktiske ansvaret for prosjekt- oppfølging og gjennomføring. Ingrid Guldvik, Høgskolen i Lillehammer, er fagleg ansvarleg i prosjektet og Asgeir Skålholt, Østlandsforskning, har fagansvar for delar av prosjektet. Forskarane har fulgt prosjektet tett og delteke i alle møta i styringsgruppa. Likestillingssenteret gjennomførde intervju med etablerarar og deltok på to møter i styringsgruppa. Deltakarar i styringsgruppa: Ordførar Rune Øygard, Vågå, leiar Bonde Marit Tynnøl, Lesja, nestleiar Kontormedarbeidar Magny Hilde, Lom Sokneprest Hege Fagermoen, Skjåk Varaordførar Else Hole Ulekleiv, Dovre Leder for NAV Sel Steinar Løsnesløkken, Sel Styringsgruppas medlemmer har vore aktive deltakarar i fleire møter og intervju i prosjektperioden (møte med studentar, kommunestyra, pressemøte, etc.). Aktivitetar i prosjektet: Møte og intervju med omtent 50 studentar på NTNU, UiB, UiO og UMB Intervju med 14 kvinner busette i dei seks kommunane Intervju med 8 etablerarar som er kvinner Intervju med 11 personar i tiltaksapparatet (næringssjefar, næringshagar, rekneskapskontor, Innovasjon Noreg, andre rådgjevarar) Presentasjon av resultat frå prosjektet i alle kommunestyre, med unntak av Dovre kommune Møte med representantar frå næringsforeininga Pressemøte på Maihaugen Møte og intervju med ungdomsråda Møter med BLD Deltaking med foredrag på to konferansar arrangert av BLD Presentasjon på to felles formannskapsmøtar I tillegg har det vore relativt brei dekning i lokalpressa 20

23 Rapporten er bygd opp på følgjande måte: I kapittel 2 går vi kort igjennom det metodiske opplegget for undersøkinga Kapittel 3 diskuterar teoriar og sentrale forståingar som er sentrale for vår analyse Kapittel 4 er ein analyse av intervjua med utflytta studentar og "fastbuande" I kapittel 5 går vi gjennom intervju av tiltaksapparat og kvinnelege gründerar Kapittel 6 skal vi forsøke å dra samen ein del av dei funna vi har gjort i prosjektet 21

24 22

25 2 Metode og gjennomføring 2.1 Metode I prosjektet som heilskap har vi nytta ulike samfunnsvitskaplege metodar, såkalla metodetriangulering. Vi har nytta eksisterande statistikk, gjennomført spørjeundersøking og kvalitative intervju, individuelt og i gruppe. I denne siste undersøkinga har vi gjennom kvalitative tilnærmingar retta fokus mot fire forskjellige aktørgrupper. Vi har intervjua tiltaksapparatet i regionen, kvinnelege entreprenørar, utflytta studentar, samt kvinner som er busett i regionen. Alle grupper har vore intervjua på bakgrunn av ein intervjuguide, men vi har også vore opne for tema som informantane syntes var viktige og som dei ønskja å leggje vekt på. Intervju med tiltaksapparatet gjekk føre seg over telefon. Dei var valt ut med tanke på at vi skulle ha med tiltaksapparatet i alle seks kommunar. Næringssjefar/konsulentar i alle dei seks kommunane er intervjua. I distriktet er òg sjef for næringshagen i Nord-Gudbrandsdal, Sigmund Oppedal, rekneskapskontor og tre representantar for den private rådgjevingstenesta intervjua. I tillegg er sjef for Innovasjon Noreg Oppland, Torunn Aass Taralrud, intervjua. Utvalet av kvinner som er etablerarar gjekk føre seg på den måten at vi fekk innspel frå deltakarane i styringsgruppa på aktuelle personar. Kriteriet var at det skulle vere etablerarar som hadde lykkes, samstundes som vi ville ha variasjon i næringar. Vi intervjua dei i heimen deira eller på arbeidsplassen. Dei utflytta studentane møtte vi i studiebyen deira. Rekruttering av studentar skjedde ved at styringsgruppemedlemmane kjende til ein del ungdom som studerer på universiteta. Desse studentane kom opp med ei rekkje namn, telefonnummer og e-postadressar. Studentane vart så kontakta og inviterte til møte. Dei vart og oppmoda om å ta med seg andre studentar frå distriktet til møtet. I Trondheim vart møtet arrangert i samband med at lokale aktørar frå norddalen sette opp ein musikal i Olavshallen. Framsyninga vart annonsert temmelig breitt, og samstundes var studentar inviterte til fokusgruppeintervju før arrangementet tok til. Av den grunn samla vi fleire studentar i Trondheim enn på dei andre universitetsstadene. Til saman deltok ca 50 studentar i intervjua. På grunn av at vi har intervjua studentar på Ås samt i Oslo, Bergen og Trondheim, har vi dekka inn dei fleste fagområde. Vi har intervjua flest studerande kvinner, men vi har òg snakka med nokre utflytta studerande menn. 23

26 Utvalet av kvinner som er busett i norddalen gjekk føre seg på same vis styringsgruppa kom med innspel til deltakarar. Kriteria var at det skulle vere folk ein visste hadde reflektert over det å bu i norddalen, og at det skulle vere ei blanding av flyttekarrierar, det vil seie både tilbakeflyttarar og nykommarar. Til saman intervjua vi 14 kvinner i alderen 23 til 62 år. Informantane er tilsette i offentleg og privat sektor, enkelte driv eiga verksemd, og alle seks kommunar er representerte. Sett i ettertid, skulle ein òg ha intervjua dei som ikkje har flytta ut, men valt å bli buande. Utvalskriteria for alle grupper av kvinner som har delteke i intervju i denne undersøkinga fører til at vi ikkje har noko representativt utval av kvinner i norddalen. Informantane har høgare utdanning enn snittet i norddalen, og dermed har dei jobbar som krev høgare kompetanse enn det som er vanleg i regionen. Det skal vi vere merksame på i analysen av datamaterialet. Dei utfordringane og moglegheitene som desse kvinnene hadde, er ikkje naudsynt dei same som andre kvinner med andre bakgrunnar har. Særskilt manglar vi informantar som ikkje har norsk bakgrunn. Vi veit at ein må ha ein stor del av innflytting for å få til folketalsvekst/stabiltet i distrikts-noreg. Det er lite truleg at ein kan få til dette utan innvandring (Skålholt og Batt- Rawden 2008). Det hadde difor vore veldig interessant å sjå på om kvinnelege innvandrar hadde eigne utfordringar. Det tema bør vere i fokus for ein seinare analyse. 2.2 Gjennomføring Nokre intervju er teke opp på band og skrivne ut i etterkant. Andre intervju er skrivne ut på bakgrunn av notat. Sitat er i størst mogleg grad gjort anonyme. Av og til får dei nemningane "informant 1", "informant 2" osb. Dette er for å hjelpe lesaren til å skilje informantane frå kvarandre i same analysedel. "Informant 1", ein plass, kan difor vere ein annan person enn "informant 1" ein annan stad. Sitat er alltid kursivert og har eigne avsnitt. Vi har valt i stor grad å normere dialekten til nynorsk. I den grad det ikkje er mogleg å skrive det informantane seier på nynorsk, har vi til ein viss grad brukt bokmålsord og dialektord. Informantane var ivrige etter å kommentere positive og negative forhold i sin eigen kommune. Vi har diskutert med styringsgruppa om vi skulle skrive kommunenamn i framstillinga. Gruppa la vekt på at rapporteringa i størst mogleg grad skal gje kommunane tips om korleis dei kan jobbe med tematikken bulyst og næringsetablering for kvinner, og difor er det fruktbart å nemne kommune der informantane gjer det. Kommunenamn er likevel i dei fleste tilfella gjort anonyme, sidan det lett kan føre til identifisering av informanten. 24

27 3 Teori og bakgrunn Sjølv om det ikkje er rom for ei grundig teoriutvikling her, vil vi likevel bruke plass på nokre grunnleggjande forståingar av kjønn, migrasjon og det å bu på landsbygda. Vi skal sjå på kva vi eigentleg meiner med "landsbygd", og samtidig må vi prøve å sjå på moglege måtar ein kan forstå kva kjønn har med det heile å gjere. I tillegg til dette skal vi kort sjå på kva ein legg i omgrepa "moturbanisering" og "rural idyll", før vi til slutt går inn på nokre måtar ein kan forstå likestilling og kjønnsperspektiv på. 3.1 Landsbygd Nokre meiner at årsakene til at vi bur på landsbygda har endra seg over tid. Før var motivet hovudsakleg knytt opp mot dei moglegheitene landsbygda bydde på, reint fysisk. Ein kunne dyrke jorda eller ein kunne drive i skogen. Eventuelt kunne ein jobbe for dei som dyrka jorda og dei som dreiv skogen. No er gjennomgangstonen i forskinga på temaet, at motiva for å bu på landsbygda har skifta frå det å jobbe, mot det å bu (Stenbacka 2001). Nytten av ein slik studie vi gjer her, er knytt til å forstå kva som ligg bak desse endringane. Om så landsbygda har gått frå å vere eit (landbruks)næringsmiljø til å bli (i hovudsak) eit bumiljø, vil det jo òg ha konsekvensar for dei som bur der. Til dømes vil det innebere at grensene for by og bygd blir mykje meir uklar. Ein driv no mykje med det same på bygda, som i byen. Dei store forskjellane er ikkje så store lenger. Grensene for by og land forsvinn, og det er ikkje uvanleg i dag at ein kan bu ruralt og jobbe urbant (eller til og med andre vegen). I tillegg har det kome eit anna perspektiv. Grunna det auka velstandsnivået blant fleirtalet av det norske folk, er det stadig fleire folk som har stadig større "hytter". Den auka storleiken og den auka standarden på hyttene, gjer at folk bruker meir tid der. Det kan vere like riktig å snakke om at dei har ein andre heim (second home), som at dei har ei hytte. Den auka tida folk bruker på hyttene sine gjer òg at det urbane og det rurale rørast i hop. Ein kan difor ikkje sjå på by og bygd som ein dikotomi (motsetnad), men meir som eit kontinuum (ubroten linje) (Overvåg 2009b). Dette blir eit viktig poeng når vi etter kvart skal starte å analysere korleis folk oppfattar staden dei bur. Vi vil her ikkje legge vekt på second homes problematikken, men konsentrere oss om fastbuande. Vi må likevel vere opne for at den sterke veksten i hyttefolketalet i mange lokalsamfunn utgjer ein viktig faktor og er med på å definere kva for eit bilete òg dei som bur på 25

28 landsbygda har om heimplassen sin. Til denne diskusjonen høyrer den klassiske bruk-vern - konflikten heime, men òg spørsmål rundt kva ein skal bruke lokale viktige areal til kan gje ulike svar frå fastbuande og feriependlarar. Dette kjem vi tilbake til i kapittel fire. Demografisk endring over tid har ført til at det relativt sett er færre flyttingar som skjer frå landsbygda og til byområda. No flyttar det flest frå byområde til byområde. Dette saman med at det no for første gong blir fødd fleire barn i bynære område enn på landet, kan føre til dramatiske endringar for ein del små lokalsamfunn over tid. For det første kan ikkje byane i framtida rekne med å ha eit stort omland dei kan få folk frå. Den relative veksten til byane vil difor stoppe opp (sett bort frå innvandring) (Sørlie 2003). Dette vil spesielt vere ei utfordring for dei små bygdebyane. For det andre impliserar dette at bygdene ikkje lenger vil ha like mange som veks opp og har røter i bygdene. Sidan vi veit at det å ha røter ein plass er ein av dei viktigaste motiva for å flytte til ein plass, kan dette gjere at ein stadig får færre folk å gå på. Ein blir med andre ord stadig meir avhengig av å auke tilflytting av nye folk, det er ikkje nok med tilbakeflytting. Mykje tyder på at trass i at ein kan snu fråflyttinga, vil mange slite med å oppretthalde busettinga i mange små distriktssamfunn. For innlandet sin del, blir dette forsterka av at det relativt sett blir fødd litt færre barn i regionen enn elles i landet; innlandet har noko lågare samla fruktbarheitstal (SFT) enn byane og kysten. 9 Dermed vil distriktskommunane, og spesielt dei i innlandet, oppleve folketalsnedgong, sjølv om ingen flyttar ut. Fruktbarheit, og det at det fødast fleire folk i byen (både i absolutte og relative tal), er ting vi ikkje lett får gjort noko med i alle fall ikkje i særleg mon. Men ein kan likevel spørje seg kvifor det er slik. Det som er det sentrale er, som vi allereie har vore inne på òg det einaste ein kan påverke: flyttingar. 3.2 Moturbanisering Det vil alltid vere folk som flyttar "den andre vegen". Slik stoda er no er den andre vegen frå sentrum til periferi var eit år med nettoinnflytting til Nord-Gudbrandsdal, men berre på 27 menneske. Bak dette talet skjuler det seg 550 innflyttingar og 523 utflyttingar. Nettoforskjellen utgjorde altså berre 5 promille av dei som kom til regionen. At nettotala er så små, i høve til bruttotala, må ein huske på når ein skal analysere demografiske størrelsar. Alt for ofte blir det lagt for stor vekt på nettotala. Sidan bruttotala er relativt sett så store må ein rekne med at nettoflyttinga vil variere veldig. Ein må difor sjå på langtidstrender, helst bør ein sjå på det på tiårsbasis. Dei store bruttotala seier oss ein viktig ting til. Det er mange som til ein kvar tid flyttar både til og frå regionen, og uansett kva veg flyttestraumane går, så finst det alltid ei motkraft. 9 SFT er enkelt sagt eit mål på kor mange barn kvar dame i fruktbar alder vil få 26

29 Det finns altså ei motkraft mot den kraftige urbaniseringa vi har sett i Noreg sidan slutten av 1970-talet. I Storbritannia, og nokre andre land i Europa, har vi sett at denne motkrafta har auka i styrke. Dette har gitt grobotn for ein fornya tru på moturbaniseringstendensar i forskingslitteraturen. Kvifor har det seg slik at vi no ser ein straum som går frå byen og til landet i desse landa? Om dei motkreftane vi ser i Noreg, kan kallast moturbanisering, er meir tvilsamt. Den britiske forskaren Champion (1998), hevdar at vi ikkje kan snakke om moturbansering før talet på dei som bur ruralt aukar relativt til byane. Sjølv om vi i fjor opplevde at folketalet i store deler av distrikts-noreg gjekk opp, auka ikkje talet relativt til det i byane. Folketalet i byane gjekk enda meir opp. I fylgje Champion, kan vi da ikkje seie at vi har moturbanisering. Det er òg viktig å skilje på dei som flyttar til nær-urbane strok, og dei som flyttar til fjern-urbane strok. Er det moturbanisering å flytte til landområda rundt Oslo? Det kan vel like gjerne kallast suburbanisering. Det er forskjell på å flytte til Hadeland og til Nord-Gudbrandsdalen, sjølv om begge regionar er definert som rurale. 3.3 Den idylliske landsbygda Likevel kan vi kanskje snakke om ein moturbaniseringstrend. Årsakene til at det kan sjå ut som at stadig fleire folk i dei store landa i Europa trekk mot bygdene, har i stor grad vore teoretisk forklart med omgrepet "rural idyll". Ein skal leve sakte, lage god og enkel mat frå botn av, og ein skal ha ein skokk med ungar. Dette idylliske bilete finn ein til dømes i Andreas Viestads artiklar i Dagbladet frå garden sin om sommaren, men har i stor grad vore eit engelsk fenomen, kor millionar av britar har flytta ut frå byens mas. 10 BBC har til og med eit eige blad, kalla "Countryfile - your place in the country. 11 Her kan ein meske seg med blondegardiner og frittgåande høns. I store land, har denne utviklinga dels ført til at ein har fått ein gentrifiseringsprosess av deler av landsbygda. 12 Ein gentrifisering som har ført til at "dei lokale" ikkje lenger har råd til å bu der. I England er bustadprisane i landsbyar nesten dobbelt så høg som i byane. Dette er ei verkelegheit som vi allereie ser delvis i norske lokalsamfunn. Spesielt da i reiselivssamanheng (enten i skjergarden eller på høgfjellet). Konfliktane har vore fleire i skjergarden, men òg på høgfjellet kan det vere konfliktar mellom dei lokale sitt behov og dei som bruker det som rekreasjon (Overvåg 2009a). Dette fant vi fleire dømer på i vår analyse, slik som i Dovre, Lesja og Lom. Den rurale idyllen er i stor grad knytt til det sakte liv det motsette av stress og mas i byen. Men eit slik idyllisert bilete av landsbygda kan lett kome i konflikt med korleis det verkeleg er 10 Sjå til dømes Lure of the rural idyll, The Independent, 20. juli Gentrifisering viser oftast til at eit område blir fornya og får nye innbyggarar (og høgare bustadspriser som følgje). Det er gjerne ei vriding frå arbeidarklasse til ein serviceorientert middelklasse 27

30 på ein stad. Det romantiske biletet av bygda er ikkje berre sann. Eit kort døme kan brukast for å illustrere dette. Blant våre informantar var det fleire som peika på ein ukultur knytt til bilbruk. Korleis passar dårlege haldningar til bil og fart, saman med biletet av bygda som trygt, naturnært og fullt av sosial omsorg? Det er med andre ord visse måtar å forstå landsbygda på, og det blir ofte kontrastert opp mot det å leve i byen. Det idealiserte biletet av landsbygda heng saman med skremmebileta av byen. Ein kan seie at vi får fire motsetnadsfylte idealtypar. Lysgård og Berg (2004), skisserte desse idealtypane i ein artikkel i Plan på følgjande vis: Tabell 1 Idealtypar om bygda Bygda Den tradisjonelle bygda Smalt vare- og tenestetilbod Kjedeleg Likskap Sosial kontroll Den idylliske bygda Ro Reint Trygt Sosial omsorg Pent, grønt Sunt liv Kjelde: (Lysgård og Berg 2004) Byen Den moderne byen Breitt vare- og tenestetilbod Spanande Mangfald Stor takhøgd Den fæle byen Bråk Skittent Farleg Sosial isolasjon Stygt, grått Usunt liv Desse idealtypane legg eit grunnferniss rundt vår analysar, slik vi kjem inn på det i kapittel fire, fem og seks. 28

31 3.4 Likestilling og kjønnsperspektiv Her skal vi kort bruke litt plass på nokre forståingar av likestilling og kjønnsperspektiv. Ønskje om eit likestilt samfunn er i følgje Helga Hernes knytt til tre grunnprinsipp: rettferd, ressursar og interesser. Presentasjonen av desse prinsippa under er basert på Guldvik og Svarstad (Guldvik og Svarstad 2005) Rettferdsargument: om rettferd både individuelt og for grupper. Kvinner skal ha same rett til å delta som menn der avgjersler tas. Ressursargument: kvinner har andre typar røynsle enn menn. Kvinner kan difor tilføre arbeidsliv og politikk nye perspektiv og sette nye tema på dagsorden. Ressursargument har fått sterkt gjennomslag i diskusjonar om kvinner i leiande stillingar og bedriftsstyrar. Interesseargument: vektlegg at kvinner skal vere tilstade i arbeidsliv og politiske forsamlingar fordi kvinner kan ha andre interesser enn menn, utan at kvinner nødvendigvis har felles interesser. Forklaringar på kva som hindrar kvinner i å delta på linje med menn på ulike arenaer i samfunnet er gjerne samansette og komplekse. I denne rapporten har vi valt å nytte Sandra Hardings analytiske skilje mellom korleis kjønn gjør seg gjeldande på tre ulike nivå (Harding 1986). Kvar enkelt kvinnes oppleving av sitt handlingsrom dannes på individuelt nivå, og samstundes påverkas dette av den tydinga kjønn gis på både det strukturelle og det symbolske nivået. Det strukturelle nivået omfattar dei kjønna samfunnsstrukturane. Menn har systematisk høgare posisjonar enn kvinner, samtidig som kvinner og menn jobbar i ulike sektorar og på ulike samfunnsarenaer. Tradisjonelle kvinneyrke er for eksempel dårlegare lønna enn tradisjonelle mannsyrke. Det er også store kjønnsskilnader med tanke på fordeling av lønna og ulønna arbeid. Kvinner står for hovuddelen av den private omsorga for barn og andre personar som ikkje kan ta omsorg for seg sjølv. Kjønna samfunnsstrukturar i form av maktressursar, økonomiske ressursar og tidsressursar vil konkret og direkte verke inn på handlingsrommet for kvinner. Det symbolske nivået handlar om våre førestillingar om og forståingar av kjønn, og korleis våre førestillingar kjem til uttrykk i relasjonar mellom kjønn. Alle sit med førestillingar om kva som er passande for kvinner og menn. Ein del stereotype førestillingar om kvinner og menn tek vi meir eller mindre for gitt. Førestillingane kjem til uttrykk gjennom korleis vi snakkar om kvinner og menn. Tradisjonelle maskuline eigenskapar rangerast gjerne over tradisjonelle feminine egneskapar, dei blir koda til å ha høgare verdi (Skjeie og Teigen 2003). Kvinner blir for eksempel framstilla som emosjonelle, omsorgsfulle og samarbeidsorienterte, mens menn framstillast som rasjonelle, handlingsretta og konkurranseorienterte. Slik blir menn gjerne sett som dei som er best eigna som entreprenørar og dei blir norma for den gode entreprenør. Symbolske framstillingar av kvinner og menn, og av kva som er passende for kvinner og menn, verkar inn på kvinners opplevde handlingsrom. 29