Beiting og skjøtsel Kulturlandskapsenteret i Telemark Bjåen Ragnhild Dato 22.05.14
Kulturlandskap Landskapet er dynamisk og alltid i endring. Etter 2.verdskrig store endringar i landskapet pga. utbygging og utvikling i landbruket. Intensivering, spesialisering, rasjonalisering, brakklegging, attgoring. Desse store endringane trugar fleire av verdiane i kulturlandskapet. Noreg har enno att mykje av kulturlandskap som har vorte forma av dei tradisjonelle driftsmåtane (før 2.verdskrig). Bør ta vare på desse kvalitetane medan dei enno er her, i staden for å attskape. Særleg ugjødsla kulturmark! Viktig for framtida med variasjon i kulturlandskapet - artsmangfald og levande genbankar. Kvalitetar i høve til opplevingar. Naudsynt med ein heilskapleg forvaltning av områda.
Beitetrykk og dyrevelferd Beitrykk må samsvare med beitekvalitet. Dyrevelferd må prioriterast. Kva er rett beitetrykk? Kva dyreslag? Art, rase, alder, produksjon. Variasjon: Gjennom beitesesongen Frå år til år Planar kan vera eit nyttig verktøy, men må ikkje «misbrukast». Viktig med kunnskap: Husdyrkunnskap. Kartlegging av vegetasjon. Lokale variasjonar.
Beiting og naturmangfald Område som tidlegare har vore beita eller slått har ofte eit høgt mangfald av artar: Planter Sopp Insekt Eit fullstendig økosystem: Dersom ein art vert vekke kan det få store konsekvensar for resten av artane. Verdfulle område - utvalde naturtypar og kulturlandskap i jordbruket. Bør vita om tidlegare, tradisjonell bruk før ein bestemmer skjøtseltiltak. Område som har vore beita før bør beitast, det som har vore slege før bør slåast. Beiting og slått favoriserar ulike artar.
Biologisk mangfald Biologisk mangfald, biodiversitet, omfattar variasjon av levande organismar som finnast i på jordkloden. Kan identifiserast på ulike nivå: på genetisk nivå, variasjon innan artane på artsnivå, som skilnadar mellom artane på biotopnivå, som skilnadar mellom ulike vegetasjonsamfunn på landskapsnivå, som skilnadar mellom økosystem og landskapstypar Noreg har tatt på seg ansvaret for å oppretthalde det biologiske mangfaldet i landet vårt gjennom konvensjonen om biologisk mangfald, Rio 1992.
Naturtypar Økosystem Biokonvensjonen knyter biologisk mangfald opp mot 3 biologiske organisasjonsnivå: Økosystem - naturtypar Artar Innan artar Krev kartlegging. Nokre naturtypar spesielt prioriterte: Artsrike Sjeldne Truga Viktig økologisk funksjon Mange naturtypar finnast i jordbruket sitt kulturlandskap, skapt gjennom langvarig bruk og ressursutnytting av landskapet. Mange naturtypar er avhengig av kontinuitet og bruk. Levestad for raudlisteartar
Beitemark og artsmangfald Beitemarker - mange ulike vegetasjonstyper og kulturmarker. Tilsådde, gjødsla; kulturbeite. Gamle, tradisjonelt drivne, ugjødsla beite; naturbeite. Kan vera heilt ope, rik på buskar eller tresett. Giftige, usmakelege, lite føretrekte beiteplanter klarer seg bra i beitemark. Slåpetorn, nype, einer, einstape. Nitrogenelskande artar; brennesle. Artar som toler godt trakk; groblad. I ytterkant av innmark og opne sletter og ope areal i utmark: 20-25 ulike artar pr. m2, opptil 50 artar totalt er ikkje uvanleg.
Beitevegetasjo n og artsmangfald Beitevegetasjonen varierar: Beitetrykk Drift og driftsintensitet Ulike husdyr og beitemåtar Artsmangfaldet størst ved middels beitetrykk. Beitemarka heimstad for mange artar av insekt og sopp i tillegg til planter!
Beiting som skjøtsel Beitedyr er dei beste kulturlandskapshaldarane! Vanskeleg å gjera same jobben «med hand» - vedlikehald. Rett beiting gjev god skjøtsel. Attgrodde område kan vera utfordrande å skjøtte med husdyrbeiting: Bør ha høgt beitetrykk. Bør ikkje gå ut over produksjon. Må ikkje gå ut over dyrevelferd. Beiting og skjøtsel må utfylle kvarandre gradvis.
Skjøtsel og beiting Beiting er ein viktig del av skjøtselen av eit kulturlandskap. Ein beiteplan tar omsyn til beitekvalitetar, husdyrproduksjon og beitetrykk. Kan også vera naudsynt med anna skjøtsel av eit kulturlandskap, m.a. mekanisk rydding. Bør rydde attgrodde område mekanisk - betre beitet - bruke beitedyr til å halde det vedlike. Må ta omsyn til både dyrevelferd, produksjon og kulturlandskapspleie. Ein beiteplan bør vera ein del av ein skjøtselplan.
Beiting som skjøtsel Intensiv beiting tidleg i sesongen gjev: reduksjon i lite ynskjelege planteartar (bringebær, brennesle, strandrør, mjødurt). ein meir grasprega vegetasjon. Viktig at den vegetative utviklinga ikkje har kome for langt før beitedyra kjem. Dyretalet bør justerast utover i beitesesongen. Vegetasjon og dyrehald må fylgjast nøye.
Vellukka skjøtselbeiting Krev gjerding, jamleg tilsyn, nøye vurdering av vegetasjon og tilvekst gjennom beitesesongen. Plantehøgde < 5 cm tyder på for høgt beitetrykk. Tilvekst lam > 300 g/dag = svært godt beite. Tilvekst lam < 200 g/dag = dårleg beite. Kan vera store variasjonar frå år til år. Dersom utviklinga har kome for langt bør ein rydde mekanisk før dyra kjem på beitet. Dyra vedlikeheld området.
Beitemarker i skjergarden Lang tradisjon for beiting i skjergarden. Flott kulturlandskap og mykje kulturminner. Merker etter beiting og slått. Ugjødsla slåttemarker, naturbeitemarker og haustingskogar er nokre av dei mest artsrike naturtypane me har!
Beiting i skjergarden Verdfull ressurs for matproduksjon. Er med på å vedlikehalde og ta vare på kulturlandskapet og det biologiske mangfaldet. Viktig med tilpassing av dyretal og beitepress. Må justerast undervegs. Viktig å finne ballansen mellom skjøtsel og produksjon.
Beiting i skjergarden Øybeiting gjev særskilde utfordringar! Avgrensa område: Dyra må ta til takke med det som er av beite. Avgrensa areal til flokkåtferd og oppdeling av beitet. Små øyar - ofte flate og lite kuperte: Lik eksponering for sol og vind over heile øya. Lite variasjon i vekstvilkår. Spesielt utsett for turke. Kan vera vanskeleg å sei noko eksakt om høveleg dyretal - «alt kjem an på»... Erfaring og lokal kunnskap viktig for å finne eit høveleg dyretal.
Kartlegging Historisk bruk! Beitekvalitet Kva type beitemark Tilstand i dag Skjøtsel av beitet Naturkvalitet Naturtype Artsmangfald Nøkkelartar Skjøtseltiltak
Korleis vurdere beitekvalitet Kartlegge vegetasjon Artar og samansetjing av artar. Kor stor del av området kan reknast som beite / godt beite / ikkje beite. Fylgje produksjon på dyra over tid: Tilvekst på lam /kalv / kjøtfe.
Kva kan reknast som beitemark? Fleire typar beitemark: Innmark Utmark Naturtypekartlegging (NINA): Naturbeitemark Hagemark Beiteskog Strandeng Strandberg
Ulike typar beitemark Beitemark Naturbeite Kulturbeite Overflatedyrka beitemark Areal som har vore nytta til beite over lang tid. Tidlegare slåttenger og dyrka areal som no vert beita. Udyrka beitemark. Ikkje slege, pløgd, sådd. Ugjødsla / lett gjødsla. Veldig artsrik. Overflatedyrka eller fulldyrka areal, sådd og beita, ikkje slått. Middels / sterkt gjødsla. Sjeldan artsrike. Steinrydda, ikkje pløgde og drenerte. Middels / sterkt gjødsla. Mindre artsrike. «Skjøtselboka»: Norderhaug, A. m.fl. 1999.
Trugsmål mot den opne beitemarka Gjødsling Rasktveksande artar vert dominerande, små artar får ikkje lys. Brennesle, høymol, løvetann. Beitetrykk For høgt - overbeiting: Trakk og beiting kan utrydde artar på få år. For lågt - attgroing: Buskar breier seg raskt. Einer, nyperoser, gråor. Opphøyring av beiting - rask attgroing. Artar med vegetativ formeiring spreier seg fyrst. Mjødurt, perikum, einstape, bringebær. Kantsonene breier seg innover beitet. Bregner, storknebb, osp.
Beitekvalitet og artsmangfald Ein ynskjer eit beite med best mogleg kvalitet, og på same tid ta vare på artsamansetjinga. Dyretal i høve til vegetasjon og grasvekst. For lågt beitetrykk: Graset overvakse. Attgroing. For høgt beitetrykk: Beiteømfintlege artar går ut. Avhengig av vegetasjon, drenering, jordsmonn, vèr og vind...
Beitekvalitet Grasartane er dei mest verdfulle i beitet: Størst i omfang. Størst i biomasse. Stor skilnad i smak og næring. Urter gode apetittvekkjarar!
Tal beitedyr (sau) etter ulik samansetjing av vegetasjon Beite-vurdering Kapasitet Vegetasjon Mindre godt beite Godt beite Mykje godt beite 0,05 sau/daa 0,07 sau/daa 0,09 sau/daa Areal dominert av fattig vegetasjonstypar. Lite / inkje innslag av gras / urter. Areal dominert av fattig vegetasjonstypar. 10 20 % innslag av gras / urter. Areal dominert av fattig vegetasjonstypar. 20 50 % innslag av gras / urter. Svært godt beite 0,11 sau/daa Areal dominert av gras / urter. Beitesesong = 100 døgn 1 sau = søye m. 1,7 lam Basert på undersøkingar på heiebeite. (Rekdal, NIJOS)
Selektiv beiting Det utvalde plantematerialet har som oftast høgast næringsverdi. Tilgjengeleghet Areal Beiteintensitet - dyretal Driftsmåte Dyr som skal produsere mjølk og vekse godt treng mest og best fôr: Søyer med lam, kyr med kalvar.
Beitetrykk og vegetasjon Lite tilgjengeleg plantemasse: Dyra beiter på det som er tilgjengeleg. Mykje tilgjengeleg plantemasse: Dyra vel ut det dei likar best. Planter som ikkje vert beita får eit føretrinn ovanfor dei som vert beita. Dei som ikkje vert beita om våren får redusert smak og næringsinnhald- vil helller ikkje verta beita ut over i sesongen - liten beiteverdi. For lågt beitetrykk kan redusere beiteverdien. For høgt beitetrykk gjev redusert artsmangfald.
Intensiv beiting påverkar vegetasjonen Artar som aukar i førekomst ved intensiv beiting (Nordland): Artar som vert redusert i førekomst ved intensiv beiting (Nordland): Sølvbunke Sauesvingel Marikåpe Strandrug Engsvingel Krypsoleie Raudsvingel Løvetann Kvitbladtistel Bringebær Engsyre Brennesle Strandrør Skogstorknebb Mjødurt Desse vert kalla beitetolerante artar. Innslag av engkvein, sauesvingel og starr aukar vanlegvis der det vert beita med storfè.
Skjøtsel av open beitemark Fylgje det gamle driftsopplegget mest mogleg: Dyreslag, dyretettleik, beitelengd, slått / beiting. Sambeiting gjev ei god utnytting av beitet, god effekt på skjøtsel.
Korleis påverkar dyra vegetasjonen ved beiting? Ulike dyreslag beiter på ulikt vis. Art, rase, alder, produksjon. Må ta omsyn til dette dersom ein skal planleggje eit beite, i tillegg til vegetasjon og artsamansetjing. Finne rett beitetrykk. Kan vera god effekt av sambeiting med ulike husdyrslag.
Beitevanar Ulike husdyr føretrekkjer ulike beiteplanter. Har ulik beiteåtferd. Ulik fysiologi og næringstrong påverkar kva planter og plantedelar dyra plukkar ut: Kroppstorleik Utforming av munnparti Tannsetjing Meltingsystem Rase Flokkåtferd Læring mor - avkom. Smak, lukt og syn!
Storfe på beite Nyttar tunga til å samle beiteplantene. Har ikkje tenner i overkjeften. Kuttar ikkje plantene så nære marka som hest og småfè. Beiter ikkje så selektivt som småfè, finn vegetasjonstypa dei likar best. Tilgjengeleg beitemateriale vert beita meir eller mindre flekkvis. Et ikkje kring si eiga avføring. Vrakar meir av beitet og produserar meir ved låg enn ved høg beiteintensitet. Kan vera meir «varsame» mot vegetasjonen /plantene enn småfè. Kan gje trakkskadar på vegetasjon. Kan påverke positivt og negativt på ulike planteartar.
Storfè på beite Storfè føretrekker planter i denne rekkjefylgja: Gras, urter, halvgras, lauv. Beiter i mindre grad på lauvtre enn småfè. Kan til ei viss grad halde nede lauvskog. Trakk held også nede vegetasjonen. Osp, rogn, selje mest ettertrakta + bjørk og hassel. Or lite føretrekt. Trakkar meir opp grunnen, noko som kan verke både negativt og positivt for vegetasjonen. Mindre selektiv enn sau - verkar til eit større artsmangfald.
Kjøtfe på beite Tunge og lette rasar. Tunge rasar høgare krav til vedlikehald og intensive driftsopplegg. Lette rasar mindre krav til vedlikehald, betre egna til ekstensive driftsopplegg. Utnyttar beite av lågare kvalitet på ein god måte. Storfè og sau høver godt i sambeiting.
Sau på beite Kløyvd overleppe, smal nase og muleparti, ikkje tenner i overkjeften. Kan beite meir selektivt enn storfè. Et meir urter enn hest, geit og storfè. Plukkar ut plantene som inneheld stoff som dei «har bruk for» - let resten stå. Beiter gjerne lauv. Nye skot og planter i tidleg utviklingstadium vert valt framføre stenglar, breidblada gras framføre trådsmale blad. Ulike rasar kan ha noko ulik beiteåtferd.
Sau på beite Sau vel i denne rekkjefylgja: Urter-gras-starr-lyng-buskar-tre. Plantevalet er avhengig av: Alder, læring, rase Beiteintensitet. Næringstrong Botanisk samansetjing og utviklingstadium. Lam meir selektive enn vaksne. Held fram med å eta planter dei har ete i ung alder.
Sau på beite Søyer med lam ynskjer god vekst på avkom. Må ha nok beite til å vera selektive. Stort nok areal. Ikkje for høg beiteintensitet. Spælsaurasar-sterk flokkåtferd-må ha nok areal for å bruke beitet naturleg og effektivt. For hard beiting vil også kunne selektere vekk dei mest ettertrakta plantene Beitesterke planter overlever. Redusert biologisk mangfald.
Beiter ulike sauerasar ulikt? Korthala og langhala sauerasar: Lette og tunge rasar. Korthala sauerasar (spæl): Meir selektive i beitevalet. Brukar tid på å leite opp kvalitetsplanter. Flokk- og beitemønster gjer at dei kan utnytte beite av mindre god kvalitet. Mindre vomb og meltingsorgan. Lågare vedlikehaldsbehov enn tyngre rasar - treng mindre mat. Sterkare flokkåtferd. Kva kjem av rase og kva kjem av driftsopplegg? Gamalnorske sauerasar: Dess meir trevlerikt fôret er dess meir tid til drøvtygging dess mindre tid til beiting. Naturleg avl.
Hest på beite Einmaga Mikrobiell melting av grovfôr i tarmane, spesielt blindtarm. Kjemisk melting (magesekk) før mikrobiell melting i tarm. Framtenner i både over- og underkjeft. Kan bite av planta nær bakken. Meltar godt trevlerikt fôr. Plantefrø går lettare gjennom meltingskanalen hjå hestar, vert meir spiredyktige frø i hestelort enn kuruker. Fleire beiteøkter - tar opp mindre fôr i kvar økt. Treng ikkje tid til drøvtygging. Gode beitepussarar!
Hest på beite Beiter fyrst og fremst grasartar. Engkvein, sauesvingel, smyle, sølvbunke, stivstarr, kvitkløver. Dersom sølvbunken vert beita godt ned gjev det betre vekstvilkår for andre, meir næringsrike beiteplantene. Et blomane av tistel. Beiter lauv og tynne greiner av lauvtre. Skyr si eiga avføring- flekkvis beiting. Einsidig beiting med hest kan gå hardt ut over vegetasjonen, tar vekstpunktet av fleire artar. Er fin å sambeite med t.d. storfè.
Skjøtsel og beiting hand i hand... Korleis starte? Kunnskap om området: Kartlegging Naturkvalitetar Historisk bruk Kva dyreslag er tilgjengeleg? Kan området brukast til desse dyra? Kva tiltak må gjerast før dyra kan sleppast på beite?
Beite- og skjøtselplan Mål med planen. Kva ynskjer ein å oppnå? Skjøtselinnsatsen er avhengig av målet. Kartlegging av området og ressursane ein har. Naturkvalitetar Historisk bruk Husdyr tilgjengelege? Kva husdyrslag, og er området egna til beite for desse? Kva tiltak må gjerast før ein kan nytte området til beite? Mennesklege ressursar og kompetanse Økonomiske ressursar Gjennomføring. Langsiktig arbeid og kontinuitet! Oppfylgjing og vedlikehald gjennom bruk. Planen skal vera eit verktøy - må fylgjast opp og justerast i praksis!
Påverknadar utanfrå. Beite- og skjøtselplan Utfordringar med planar: Fleire fagfelt som skal flettast saman. Kompetanse og praktisk kunnskap! Langsiktig arbeid. Krev kontinuitet. Kan vera store variasjonar i sesongen, og frå år til år. Biologiske samanhengar! Mange faktorar som påverkar kvarandre. Ingen enkel fasit!
Kva område bør prioriterast? Område som framleis har kvaltitetar me ynskjer å ta vare på! Kva er målet med skjøtselen? Enklare med restaurering enn rekonstruksjon...
Prosjekt Vestfold Metode: 20 utvalde øyar Feltarbeid Oversikt over beiteressursar og vurdere tilstanden på beitet i dag. Ikkje fullstendig botanisering eller kartlegging av naturtypar. Synfaring på øyane + oversiktkart og flyfoto. Arealet delt opp i kategoriar etter beitekvalitet: Svært godt, mykje godt, godt, mindre godt, uproduktivt areal Vurdert opp mot lokale erfaringar og rettleiande tabellar om dyretal. Kom fram til ei rettleiing på tal dyr for kvar øy. Aktuelle skjøtseltiltak vart notert.
Rettleiande dyretal