Næring, innovasjon og kompetanse

Transkript

1 Foto: Morten Wanvik_HFK HORDALAND I TAL Nr Næring, innovasjon og kompetanse

2 2 Føreord Hovudbodskapen i dette nummeret av Hordaland i tal er at næringslivet i fylket ser ut til å vere på veg over kneika. Dette er basert på den utviklinga vi registrerer på ei rekkje indikatorar: Kroneverdien av eksport for årets første ni månader har aldri vore høgare, det har aldri vore fleire verksemder i fylket enn i år og det har vore vekst i tal bedrifter i dei aller fleste næringane siste året. Etableringsraten er tettare på landssnittet enn den har vore på mange år. Det tydar på at det er stor aktivitet i næringslivet. Arbeidsledigheita i fylket er på veg ned. Med ein arbeidsløyse i september på 3,6 %, har vi likevel eit stykke att før vi er nede på nivået som stabiliserte seg etter finanskrisa på mellom 2,5 og 3 %. Dette samsvarer med at tal arbeidsplassar er lågare enn før. Innovasjon står sentralt i den fasen Hordaland no er inne i og er blitt viktigare enn nokon gong før. For å lukkast med dette må bedriftene tørre å satse på forsking og dei må trekkje vekslar på kompetansen til menneska som bur i regionen. Trenden er at næringslivet i Hordaland nyttar stadig meir pengar på forsking og utvikling, men framleis mindre enn i andre fylke. Utdanningsnivået har aldri vore så høgt som no, men spørsmålet er om befolkninga har den kompetansen som arbeidslivet treng i framtida. I Hordaland i tal kan du lese meir om utviklinga på desse områda. Det meste av statistikken kan du finne i vår statistikkteneste, statistikk.ivest.no. Nytt i denne utgåva er at vi har lagt inn lenke til relevante rapportar. November 2017 Kathrin Jakobsen Seksjonsleiar Forsking, internasjonalisering og analyse Regionalavdelinga

3 3 Innhald FØREORD UTDANNING... 4 Høgst utdanningsnivå i Oslo og Akershus...4 Stadig fleire med høgare utdanning i Hordaland over tid...5 Høgare utdanningsnivå i Bergen enn elles i fylket % fleire kvinner enn menn med høg utdanning i aldersgruppa år...6 I overkant av 7 av 10 har gjennomført vidaregåandeskule etter fem år...6 Hordaland litt over landssnittet i gjennomføringsgrad på studieføre-buande og litt under på yrkesfag...7 Svakare progresjon i yrkesfaglege program enn i studieførebuande program...8 Meir enn ein tredjedel av elevane på Vg2-yrkesfag i Hordaland går ut i lære...8 Auken i tal avlagde fagprøver held fram...9 Nedgang i avlagde phd/doktorgradar...9 Auke i tal medisinske doktorgradar siste år FORSKING OG INNOVASJON Sterk auke i instituttsektoren...11 Svak vekst i Hordaland samanlikna med andre fylker...11 Doktorgradar i næringslivet Hordaland på landsnittet Næringslivet heng etter kva gjeld kvinner i forsking BEDRIFTER OG FØRETAK...13 Næringslivet i Hordaland ser ut til å vere på veg over kneika Dei tenesteytande næringane held fram med stor vekst...14 Eit «todelt» næringsliv - struktur-endringane held fram...14 Nedgang i talet bedrifter i Voss og Osterfjorden, men sterk vekst i Bjørnefjorden...14 Hordaland har landets tredje høgaste etableringsrate men konkursraten til Hordaland ligg også i landstoppen Auke i opna konkursar innan oppføring av bygg Overlevingsrata har blitt lågare over tid SYSSELSETTING OG NÆRINGSSTRUKTUR Næringsstrukturen er dominert av privat og offentleg tenesteproduksjon...17 Fleire sysselsette i helse- og sosialtenester, men færre i industri og utvinning, og i alt færre sysselsette i fylket Høg utpendling frå dei sentrale kommunane Arbeidsplassar etter næring og kjønn I deler av fylket har næringsstrukturen endra seg kraftig over tid Ein av ti statlege arbeidsplassar ligg i Hordaland ARBEIDSLØYSA PÅ VEG NED, MEN FRAMLEIS KRISE I DELAR AV FYLKET...23 Stor forskjell på aust og vest Ulike kriser råker næringane ulikt Arbeidsløyse vs. utlyste stillingar UTVALDE NÆRINGAR...27 Ikkje-fornybar...27 Klart størst, men under press Hordaland: spesialisert innan teneste- og utstyrsproduksjon Fornybar energi-produksjon...28 Minst, men veldig viktig i deler av landsdelen som ikkje har mykje petroleumsrelatert aktivitet Vestlandets største fornybarfylke Marin klynge...29 Landets leiande havbruksfylke Hordaland styrkar sin posisjon innan både lakse- og aureoppdrett Stadig fleire fiskarar og fiskebåtar i Hordaland Nedgang i fangstmengda for den norske fiskeflåten...30 Maritim klynge Vestlandet husar halvparten av alle årsverk i klynga på landsbasis...30 Eit maritimt fylke...30 Stor overlapp og tette band mellom næringsklyngene på Vestlandet...30 Reiseliv...31 Nedgang i camping- og hytteovernattingar Voss har størst vekst i hotellovernattingar Hotellmarknaden er størst i Bergen camping er viktigare i distrikta Landbruk Mindre areal og færre bedrifter på 10 år, men tal bedrifter veks for første gong sidan år Fleire husdyr per bedrift Auken i tal vinterfora sauar held fram Liten auke i areal til frukt og bær...36 Utflating i produktivt skogareal auke i sal avverka skog EKSPORT...37 Kroneverdien av eksport har aldri vore større... 37

4 4 1 Utdanning Høgst utdanningsnivå i Oslo og Akershus Utdanningsnivået i Noreg er jamt høgt (sjå kart). I 15 av 19 fylker er det mellom 30 % og 40 % av innbyggjarar mellom 20 og 66 år som har høgare utdanning. Oslo skil seg klart ut med 54 % som har høgare utdanning i denne aldersgruppa. I Hordaland utgjer delen 39 %. Dette er høgare enn dei fleste andre fylka i landet, men bak Oslo, Akershus (42 %) Sør-Trøndelag (41%). 2016, Universitets- og høgskole kort, 28 % 2016, Universitets- og høgskole lang, 12 % 2006, 24 % 2006, 8 % 1996, 20 % 2006, 2 % 1996, 5 % 1986, 14 % 1996, 1 % 1986, 3 % 1986, 2 % 2016, Uoppgjeve eller inga fullført utdanning, 0 % 2016, Grunnskule, 18 % Figur 1.1: Prosent innbyggjarar år med høgare utdanning. 2016, Fagskole, 4 % 1986, 47 % 1986, 34 % 1996, 26 % 2006, 20 % Kjelde: SSB Statistikkbanken 2006, 46 % 1996, 48 % 2016, Vidaregåande skole, 38 % Grunnskule Vidaregåande skole Fagskole Universitets- og høgskole kort Universitets- og høgskole lang Uoppgjeve eller inga fullført utdanning Figur 1.2: Høgaste fullførte utdanningsnivå i befolkninga mellom år fordelt på grunnskole, vidaregåande skole, kort universitets- og høgskoleutdanning og lang universitetsog høgskoleutdanning i 1986, 1996, 2006 og 2016 i Hordaland, jfr. forklaring til tabell 1.1. Kjelde: SSB Statistikkbanken, statistikk.ivest.no

5 5 Stadig fleire med høgare utdanning i Hordaland over tid Dei siste 30 åra har det vore ein stor auke i delen av befolkninga med høgare utdanning. Til dømes utgjorde denne delen berre 17 % i 1986 medan det no er 39 % med høgare utdanning i Hordaland. Samstundes har det blitt færre med grunnskule og vidaregåande som høgste fullførte utdanning. I 1986 var det 34 % med grunnskule som høgste utdanning, mens tilsvarande tal i 2016 er 18 %. Høgare utdanningsnivå i Bergen enn elles i fylket Det har vore ei liknande utvikling i utdanningsnivået på regionsnivå i fylket, sjølv om det er store forskjellar mellom Bergen og resten av Hordaland. I Bergen har 41 % av innbyggjarane universitets- eller høgskuleutdanning. Tilsvarande tal for Voss og Bjørnefjorden 28 %, Vest 26 % Sunnhordland og Hardanger 25 %,Nordhordland 23 % og Osterfjorden 20 % Tabell 1.1: Prosent innbyggjarar over 16 år etter høgste fullførte utdanning i perioden , per kvart år. Vidaregåande utdanning inkluderer til og med 2015 nivået Påbygging til høgare utdanning som omfattar utdanningar som byggjar på vidaregåande skole, men som ikkje er godkjend som høgare utdanning. Frå og med 2016 er dette nivået inkludert i eigen kategori Fagskole. * Markerer at endring for fagskolenivået ikkje kan reknast ut separat, men at desse er inkludert i vidaregåande skolenivået. Universitets- og høgskolenivå kort omfattar alle som har fullført ei universitets- eller høgskoleutdanning som varer inntil fire år (over 120 studiepoeng frå og med 1998/99. Universitets- og høgskolenivå lang omfattar alle som har fullført ei universitets- eller høgskoleutdanning som varer meir enn fire år. Dette inkluderer forskarutdanning. Gruppa uoppgjeve eller inga fullført utdanning er av plassomsyn ikkje inkludert i tabellen. Denne gruppa utgjorde i ,6 % eller mindre i alle regionane. Kjelde: SSB Statistikkbanken via statistikk.ivest.no Tabell 1.1: Gj.sn. endring Utdanningsnivå Bergen Grunnskole 31,3 26,3 22,5 22,4-0,5-0,4-0,2 Vidaregåande skole 42,2 40,1 36,9 33,6-0,2-0,3-0,4* Fagskole 2,9 * Universitet og høgskole kort 19,2 22,9 26,6 26,9 0,4 0,4 0,3 Universitet og høgskole lang 5,5 8,5 13,4 13,6 0,3 0,5 0,2 Sunnhordland Grunnskole 36,7 31,3 26,6 26,3-0,5-0,5-0,3 Vidaregåande skole 48,1 48,8 48,5 44,5 0,1-0,0-0,2* Fagskole 3,9 * Universitet og høgskole kort 12,6 16,3 19,9 20,3 0,4 0,4 0,5 Universitet og høgskole lang 1,8 2,5 4,5 4,5 0,1 0,2 0 Hardanger Grunnskole 33,5 28,4 23,7 23,5-0,5-0,5-0,3 Vidaregåande skole 51,5 52,0 51,5 48,4 0,0-0,0 0,0* Fagskole 3,1 * Universitet og høgskole kort 12,3 16,0 19,8 20,0 0,4 0,4 0,2 Universitet og høgskole lang 1,9 2,6 4,5 4,6 0,1 0,2 0,1 Voss Grunnskole 33,1 28,4 24,4 23,8-0,5-0,4-0,6 Vidaregåande skole 49,7 49,9 47,7 44,8 0,0-0,2-0,3* Fagskole 2,6 * Universitet og høgskole kort 14,1 17,5 21,6 22,0 0,3 0,4 0,4 Universitet og høgskole lang 2,6 3,5 6,0 6,3 0,1 0,2 0,3 Bjørnefjorden Grunnskole 36,1 31,0 26,3 25,8-0,5-0,5-0,5 Vidaregåande skole 47,4 47,0 46,1 42,3-0,0-0,1-0,3* Fagskole 3,5 * Universitet og høgskole kort 13,3 17,3 21,4 21,9 0,4 0,4 0,5 Universitet og høgskole lang 2,4 3,4 5,7 6,0 0,1 0,2 0,3 Vest Grunnskole 40,4 34,0 29,2 28,6-0,6-0,5-0,6 Vidaregåande skole 45,6 46,1 45,1 41,7 0,1-0,1 0,0* Fagskole 3,4 * Universitet og høgskole kort 11,4 15,7 19,9 20,4 0,4 0,4 0,5 Universitet og høgskole lang 1,6 2,9 5,3 5,4 0,1 0,2 0,1 Osterfjorden Grunnskole 44,6 37,4 31,7 31,8-0,7-0,6 0,1 Vidaregåande skole 44,5 47,9 48,4 44,9 0,3 0,1-0,7* Fagskole 2,7 * Universitet og høgskole kort 9,2 12,0 16,1 16,4 0,3 0,4 0,3 Universitet og høgskole lang 1,0 1,8 3,4 3,7 0,1 0,2 0,3 Nordhordland Grunnskole 38,6 32,7 28,2 28,1-0,6-0,5-0,1 Vidaregåande skole 48,0 48,9 48,5 45,0 0,1-0,0-0,3* Fagskole 3,2 * Universitet og høgskole kort 10,9 15,0 18,7 18,8 0,4 0,4 0,2 Universitet og høgskole lang 1,7 2,5 4,2 4,5 0,1 0,2 0,2 Hordaland Grunnskole 34,2 28,8 24,7 24,4-0,5-0,4-0,3 Vidaregåande skole 44,8 43,9 41,7 38,3-0,1-0,2-0,3* Fagskole 3,1 * Universitet og høgskole kort 15,9 19,7 23,5 23,8 0,4 0,4 0,3 Universitet og høgskole lang 3,8 5,9 9,5 9,7 0,2 0,4 0,2

6 20 % fleire kvinner enn menn med høg utdanning i aldersgruppa år Utdanningsnivået har auka meir for kvinner enn for menn i aldersgruppa 30 til 39 år frå 1980 og fram til i dag. I 1980 var det større del menn (23 %) enn kvinner (17 %) i denne aldersgruppa som hadde høgare utdanning i Hordaland. Sidan då har utviklinga gått raskare for kvinnene var det første året fleire kvinner enn menn i denne aldersgruppa hadde høgare utdanning. I 2016 er det langt fleire kvinner enn med høgare utdanning (60 % av kvinner mot 40 % av menn). 6 I overkant av 7 av 10 har gjennomført vidaregåandeskule etter fem år Av dei som starta utdanninga i Hordaland i 2011, som er det siste målepunktet vi har, var det 72,3 % som hadde gjennomført utdanninga fem år etter. Dette er ein liten nedgang samanlikna med tala for dei som starta i 2010 (72,9 %). Det er ein større del av dei som tek studieførebuande program som har gjennomført etter fem år (86,7 %) enn av dei som tek yrkesfaglege program (58,2) %. Både på studieførebuande og på yrkesfaglege program er det høgare gjennomføringsprosent blant jenter enn blant gutar. Historisk har kjønnsforskjellane vore betydeleg større på studieførebuande program enn på yrkesfaglege program. I og med ei endring i statistikken knytt til ny fordeling av elevar på alternativ opplæring frå og med 2010-kullet, har dette endra seg. På studieførebuande var det 6,7 % høgare gjennomføringsgrad for jenter enn gutar som starta i 2011, mens tilsvarande på yrkesfag var 8,1 % høgare gjennomføringsgrad for jenter. Om dette er eit varig skifte veit vi først når vi får fleire årgangar til, så det er for tidleg å seie at skilnaden mellom studieprogramma for tidlegare år berre var grunna plasseringa av dei på alternativ opplæring. Figur 1.3: Figur 1.4: Figur 1.3: Prosentdel menn og kvinner i alderen år med høgare utdanning i Hordaland, Kjelde: SSB Statistikkbanken Menn Kvinner Jenter - studieførebuande Studieførebuande program Gutar - studieførebuande Yrkesfaglege program Jenter - yrkesfagleg Gutar- yrkesfagleg Alle program Figur 1.4: Del elevar som har fullført vidaregåande skole innan fem år etter oppstart i Tala omfattar både offentlege og private skolar i Hordaland. Kjelde: Skoleporten, Utdanningsdirektoratet Foto: Morten Wanvik_HFK

7 7 Hordaland litt over landssnittet i gjennomføringsgrad på studieførebuande og litt under på yrkesfag Gjennomføringsgraden i vidaregåande opplæring i Hordaland på 72,3 % er litt under landsgjennomsnittet (73,0 %) (tabell 1.2). Gjennomføringsgraden på studieførebuande program er derimot litt høgare i Hordaland (86,7 %) enn for landet som heilskap (86,0 %). På studieførebuande er det sju fylke som har høgare gjennomføringsgrad enn Hordaland, og det er Sogn og Fjordane som toppar lista med 90,6 % av elevane som har gjennomført etter fem år. Gjennomføringsgraden på yrkesfag i Hordaland er 58,2 %, noko som er litt under landssnittet på 59,4 %. Dette plasserer Hordaland på ellevteplass av fylka. Sogn og Fjordane har også høgast del som fullfører yrkesfag innan fem år etter dei starta, med 65,4 %, tett følgd av Rogaland (65,2 %) og Møre og Romsdal (64,1 %). Tabell 1.2: Del elevar som har fullført vidaregåande opplæring fem år etter at dei starta i 2011, etter fylke. Tal for alle program totalt, studieførebuande program og yrkesfaglege program. Tala omfattar både private og offentlege skolar. Kjelde: Skoleporten, Utdanningsdirektoratet Sjå også AUD-rapport nr : «Evaluering av prøveordninga for mobbeombod i Hordaland» Tabell 1.2: Alle program Studieførebuande Yrkesfaglege Akershus fylke 78,2 89,2 62,9 Sogn og Fjordane fylke 77,4 90,6 65,4 Oslo fylke 75,9 83,6 57,5 Møre og Romsdal fylke 75,0 88,5 64,1 Rogaland fylke 75,0 85,6 65,2 Vest-Agder fylke 74,6 87,0 64,0 Telemark fylke 74,0 85,3 62,9 Buskerud fylke 72,8 83,1 61,3 Nord-Trøndelag fylke 72,8 87,4 61,5 Hordaland fylke 72,3 86,7 58,2 Aust-Agder fylke 71,8 84,3 59,3 Sør-Trøndelag fylke 71,7 84,8 58,5 Vestfold fylke 71,7 86,0 56,4 Oppland fylke 71,1 86,8 57,6 Hedmark fylke 70,3 86,4 55,2 Østfold fylke 70,0 86,8 54,2 Troms fylke 66,7 82,5 53,4 Nordland fylke 66,1 84,3 52,2 Finnmark fylke 63,1 84,4 46,3 Heile landet 73,0 86,0 59,4 Foto: Morten Wanvik_HFK

8 8 Svakare progresjon i yrkesfaglege program enn i studieførebuande program Progresjonen på yrkesfaglege program er betydeleg lågare enn på studieførebuande program. Medan 76,3 % av elevane i studieførebuande program har fullført på normert tid, har berre 39,3 % i yrkesfaglege program gjort det same (figur 1.5). Litt under halvparten av dei som ikkje har fullført vidaregåande opplæring i løpet av fem år etter dei starta, har avslutta utdanningsløpet sitt. Det er ein langt større del av dei som ikkje har fullført som går på yrkesfag enn på studieførebuande. 20,8 % av alle yrkesfagselevar i 2010-kullet har slutta i løpet av femårsperioden frå dei starta. Tilsvarande for studieførebuande er 3,7 %. Det er også ein større del av dei som starta på yrkesfag som framleis er i vidaregåande opplæring (10,3 %) enn det er i studieførebuande program (3,1 %). Noko av skilnaden kan truleg skuldast at elevane på studieførebuande program har to år ekstra på å fullføre vidaregåande opplæring (normert tid er 3 år), medan dei fleste elevane på yrkesfaglege program berre har eitt år ekstra (normert tid er år). Meir enn ein tredjedel av elevane på Vg2-yrkesfag i Hordaland går ut i lære Overgangen frå Vg2 i yrkesfaglege utdanningsprogram blir sett på som ein av dei mest kritiske overgangane med tanke på auka gjennomføring i vidaregåande opplæring. Det er på dette tidspunktet ungdommane har moglegheit til å gå frå å vere elevar til lærlingar. Tilgangen på læreplassar påverkar derfor overgangen i stor grad, men elevane sine karakterar, fråvær, osv. vil også påverke moglegheitene til å få læreplass. I 2016 gjekk 36,6 % av elevane på Vg2 i Hordaland over i lære, 26 % byrja på påbygging til studiekompetanse og 19,8 % var ute av vidaregåande opplæring i minimum eitt år (figur 1.6). Det er små endringar i desse tala frå år til år på landsbasis, men det er relativt store forskjellar mellom fylka. Hordaland, Rogaland og Akershus har flest elevar på yrkesfag (mellom og elevar). Blant fylka i Noreg er det størst del elevar som får læreplass i Rogaland (44,2 %) Oppland (43,7) og Sogn og Fjordane (43,4 %). Figur 1.5: Figur 1.6: 100 % 90 % 80 % 70 % 60 % 50 % 40 % 30 % 20 % 10 % 0 % 2,5 12,4 6,1 6,8 14,7 57,6 Alle program Fullført og bestått på normert tid I opplæring fem år etter påbyrja Vg1 Slutta Fullført, ikkje bestått 0,6 3,7 5,9 3,1 10,4 76,3 Studieførebuande program 4,4 20,8 6,3 10,3 18,9 39,3 Yrkesfaglege program Figur 1.5: Gjennomstrømming for elevar i vidaregåande skole i Hordaland etter fullføringsgrad, både offentlege og private skolar. Elevane begynte i vidaregåande skole i Fullføringsgraden er målt 5 år etter, dvs. i Kjelde: Skoleporten, Utdanningsdirektoratet Prosent overgangar 50,0 45,0 40,0 35,0 30,0 25,0 20,0 15,0 10,0 5,0 0,0 Læreplass Fullført og bestått på meir enn normert tid Fullført med planlagd grunnkompetanse Yrkeskompetansegivande løp i skole Studiekompetansegivande løp innan yrkesfaglege utdanningsprogram Påbygging til studiekompetanse Repetisjon på lågare eller same trinn Ute av vidaregåande opplæring eitt år Hordaland Rogaland Akershus Figur 1.6: Overgangar frå Vg2-yrkesfag etter type overgang og fylke. Tal for dei trefylka som har flest elevar på yrkesfag. Tal for Kjelde: Skoleporten, Utdanningsdirektoratet

9 Auken i tal avlagde fagprøver held fram I 2016 blei det avlagt 3099 fagprøver i Hordaland, noko som er ein oppgang på 26 frå året før (tabell 1.3). Veksten har vore størst innan service og samferdsel med 355 avlagde fagprøver og 63 fleire enn året før. Det er også her vi finn den største prosentvise auken frå året før med 18 %. Totalt sett er det teknikk og industriell produksjon som er det fagområdet det blir avlagd flest fagprøver i, med 736 i Færrast fagprøver blei avlagt i mediar og kommunikasjon, kor berre tre avla fagprøve i Seks av ni fagområder har hatt nedgang i tal fagprøver i 2016 samanlikna med året før. Størst er nedgangen på helse og sosialfag med 47 færre enn i Nedgang i avlagde phd/doktorgradar Det har vore ein nedgang i tal avlagde doktorgradar totalt i Noreg frå 2015 til 2016 (tabell 1.4). Totalt vart det avlagt doktorgradar i 2016, noko som er 26 færre enn året før. Blant dei fire tradisjonelle universiteta i Norge har det vore oppgang ved NTNU (ein auke på 24) og Universitetet i Tromsø (ein auke på 3), mens det har vore ein nedgang ved Universitetet i Oslo (ein nedgang på 33) og ved Universitetet i Bergen (ein nedgang på 19). Den største produksjonen av doktorgradar er framleis ved UiO med 451 avlagde doktorgradar i 2016, følgd av NTNU med 366 og UiB med 227. Ved Norges handelshøyskole blei det avlagt 26 doktorgradar i 2016, noko som er ein auke på ti samanlikna med året før. Auke i tal medisinske doktorgradar siste år Som tidlegare år er det medisin og matematisk-naturvitskaplege fag (realfag) som har klart flest avlagde doktorgradar ved Universitetet i Bergen, med høvesvis 96 og 59 avlagde doktorgradar i Innan medisin vart det avlagt omtrent like mange doktorgradar i 2016 som i 2015 (ein mindre i 2016), mens det innan matematisk-naturvitskaplege fag vart det avlagt 16 færre doktorgradar i Tabell 1.3: Endr Programområde Tal Prosent Bygg og anlegg Design og handverk Elektrofag Helse- og sosialfag Mediar og kommunikasjon Naturbruk Restaurant- og matfag Service og samferdsel Teknikk og industriell produksjon Totalt Tabell 1.3: Tal avlagde fagprøver i Hordaland Fagprøve er ei avsluttande prøve innan yrkesfag var siste året det blei avlagd fagprøver etter både R94-reformen og Kunnskapsløftet. Tala frå 2012 og framover er dermed ikkje direkte samanliknbare med åra før. Kjelde: Fagopplæringskontoret, Hordaland fylkeskommune

10 10 Tabell 1.4: Institusjon Endr Universitetet i Oslo Norges teknisk-naturvitenskapelige universitet Universitetet i Bergen Universitetet i Tromsø - Norges arktiske universitet Andre universitet Norges handelshøyskole Andre høgskoler Totalt Tabell 1.4: Avlagde PhD- og doktorgradar i Noreg, Kjelde: Database for statistikk om høgre utdanning, Norsk senter for forskningsdata (NSD) Tabell 1.5: Fagområde Endr Medisin Matematisk-naturvitskapelege fag Historisk-filosofiske fag Psykologi Samfunnsvitskap Juridiske fag Odontologi Helsefag 3 5 Utøvande musikkutdanning 1 Totalt Tabell 1.5: Avlagde doktorgradar ved Universitetet i Bergen, , etter studieområde. Kjelde: Database for høgre utdanning (DBH)/Norsk senter for forskningsdata, statistikk.ivest.no

11 11 2 Forsking og innovasjon Sterk auke i instituttsektoren Figur 2.1 viser utviklinga i FoU-utgifter til universitets- og høgskulesektoren (UoH), instituttsektoren og næringslivet. Alle sektorane har hatt ei positiv utvikling sidan UoH er den dominerande sektoren knytt til FoU-utgifter i Hordaland (figur 2.1). I løpet av 2015 vaks FoU-utgiftene til UoH-sektoren med 12 %, som er ein høgare vekst enn åra før. Instituttsektoren hadde i 2015 den sterkaste prosentvise veksten (25 %) i FoU-utgifter av dei tre næringane, dette etter ein moderat vekst dei førre åra. Næringslivet hadde ein auke på 8 % i løpet av Instituttsektoren ligg no igjen over næringslivet kva gjeld FoU-utgifter. Svak vekst i Hordaland samanlikna med andre fylker I figur 2.2 samanliknar vi FoU-utgiftene til næringslivet på tvers av utvalde fylker som det er naturleg å samanlikne oss med. Det vi då ser er at det er lågare utgifter til FoU i Hordaland enn i dei utvalde fylka. Frå 2014 til 2015 auka FoU-utgiftene i alle fylka, også Oslo har snudd den negative trenden dei har hatt dei siste åra. Rogaland hadde den sterkaste veksten med 23 %. Hordaland hadde ein vekst på 8 %, og av dei utvalde fylka er det berre Sør-Trøndelag og Buskerud som hadde lågare vekst. Næringslivet i Hordaland hadde utgifter til FoU på 1,8 milliardar kr i 2015, Sør-Trøndelag hadde 3,2 mrd. og Oslo 6,2 mrd. kr. Næringslivet i Hordaland har i fleire år lege under det nivået ein venta, gitt næringsstrukturen, når det gjeld FoU-utgifter, men gapet mellom faktisk og venta FoU-utgifter er mindre no enn tidligare år. 1 1 Sjå også AUD-rapport nr. 5-17: «Forskingsfylket Hordaland» Figur 2.1: Figur 2.2: Løpande priser (mill. kr) Løpande prisar (mill.kr) Figur 2.1: FoU-utgifter i Hordaland etter sektor i perioden I 2009 blei delar av Uni research overført frå UoH-sektoren til insittuttsektoren i statistikken Næringslivet Instituttsektoren Universitets- og høgskolesektoren Oslo Akershus Sør-Trøndelag Hordaland Rogaland Buskerud Kjelde: NIFU Figur 2.2: Næringslivets årlege FoU-utgifter etter fylke i perioden Kjelde: NIFU

12 Figur 2.3: 12 Doktorgradar i næringslivet Hordaland på landsnittet Figur 2.3 viser samansetnaden av FoU-personale i næringslivet i 2015 for dei ni fylka med flest FoU-personale i næringslivet totalt. Hordaland ligg som nummer fem, og det er 149 med doktorgrad som jobbar med forsking i næringslivet i Hordaland. Oslo Akershus Sør-Trøndelag Buskerud Hordaland Samansetnaden av FoU-personale i næringslivet varierer mellom fylka i landet (figur 2.3). Delen med doktorgrad i Hordaland låg på 6,4 % i 2014, like under landsnittet på 6,6 %. Dette er på nivå med Oslo (6,4 %) og Vest-Agder (6,3 %). Høgast prosentdel med doktorgrad finn vi i Telemark (17 %) og Sør-Trøndelag (12 %). På botnen er Nord-Trøndelag (1,4 %), Finnmark (2,1 %) og Møre og Romsdal (2,4 %). Rogaland Vestfold Møre og Romsdal Vest-Agder Næringslivet heng etter kva gjeld kvinner i forsking Samla sett ligg kvinnedelen blant forskarar og fagleg personell på 38 % på landsbasis, men det er store variasjonar både på tvers av fylka og på tvers av sektorar. Størst kvinnedel har UoH-sektoren på 48 %, med instituttsektoren (43 %) like bak. Næringslivet ligg derimot lengre bak med 22 % kvinner blant sine forskarar og fagleg personell. I Hordaland er 40 % kvinner og fordelinga på sektorane er omtrent lik som landet elles. Finnmark er fylket med størst kvinnedel på 58 %, men også her heng næringslivet etter med 21 %. Lågast kvinnedel har Aust-Agder med 17 %, der berre 11 % av forskerane/det faglege personellet i UoH-sektoren er kvinner. Når det gjeld kvinnedel i næringslivet er det Hedmark som skil seg mest positivt ut med 30 % kvinner. Figur 2.3: Figuren viser samansetningen av FoU-personale i næringslivet i 2015 for dei ni fylka med flest FoU-personale i næringslivet totalt. Personale er delt i tre kategoriar: forskarar/fagleg personale, anna FoU-personale og FoU-personal med doktorgrad. Kjelde: NIFU Figur 2.4: 70 % 60 % 50 % 40 % 30 % 20 % 10 % 0 % Forskarar fagleg personale u/doktorgrad Anna FoU-personale Forskarar fagleg personale m/ doktorgrad Østfold Akershus Oslo Hedmark Oppland Buskerud Vestfold Telemark Aust-Agder Vest-Agder Rogaland Hordaland Sogn og Fjordane Møre og Romsdal Sør-Trøndelag Nord-Trøndelag Nordland Troms Finnmark Svalbard Totalt Næringslivet 1 Instituttsektoren Universitets- og høgskolesektoren Figur 2.4: Figuren viser kor stor del av forskare / fagleg personale som jobbar med FoU som er kvinner innan kvar sektor i kvart fylke i Figuren er sortert etter del kvinneleg forskare / fagleg personale innan FoU i næringslivet. Kjelde: NIFU *= Det er ikkje tal for FoU-personale i næringslivet på Svalbard.

13 13 3 Bedrifter og føretak Tabell 3.1: Talet bedrifter, med og utan tilsette, i ulike næringsgrupper ved inngangen av 2016 og Hordaland. Kjelde: SSB Statistikkbanken, statistikk.ivest.no Næringslivet i Hordaland ser ut til å vere på veg over kneika Tabell 3.1 viser talet på bedrifter med og utan tilsette, i ulike næringsgrupper ved inngangen av 2016 og Tabellen viser at dei fleste næringsgruppene har hatt ei positiv utvikling det siste året. Blant bedrifter med tilsette var det størst relativ vekst innan jord- og skogbruk (9,3 % auke), medan hotell, restaurant, handel og transport hadde størst auke i tal bedrifter (63 fleire). Industri og oljeutvinning hadde to færre bedrifter med tilsette, men hadde til gjengjeld ein auke på 41 bedrifter utan tilsette. Samla vaks talet bedrifter med tilsette 1,5 % frå 2016 til 2017, mot -7,8 % året før. Næringslivet i Hordaland ser altså ut til å vere på veg over kneika etter oljeprisfallet. Totalt auka talet bedrifter (med og utan tilsette) med 1,2 % frå starten av 2016 til Av bedrifter utan tilsette såg vi den støste auken innan finans og forretningsmessig tenesteyting, der veksten var på 111 bedrifter. Frå 2015 til 2016 var det ein stor auke i talet bedrifter utan tilsette. Det gjer at den totale veksten i talet bedrifter var lågare mellom 2016 og 2017 (1,2 %) enn året før (2,3 %). Årets tal viser med andre ord ein meir moderat vekst, men til gjengjeld famnar veksten om dei aller fleste næringsgruppene. Tabell 3.1: % i næringsgruppe Endr Bedrifter og føretak Tal % Med tilsette Jord- og skogbruk ,6 1,7 25 9,3 Fiske og fiskeoppdrett ,0 1,0 1 0,6 Industri, oljeutvinning ,5 5,4-2 -0,2 Bygg og anlegg, kraft- og vassfors., gjenvinning m.v ,3 13,4 48 2,1 Hotell, restaurant, handel, transport ,8 31,6 63 1,2 Finans og forretningsmessig tenesteyting ,4 18,5 59 1,9 Undervisning og forsking ,1 4,1 9 1,3 Helse- og sosialtenester ,4 13,3 18 0,8 Anna tenesteyting ,8 9,0 55 3,6 Offentleg administrasjon og forsvar, trygdeordningar ,0 1,9-8 -2,3 Uoppgjeve ,1 0, ,5 Total, bedrifter med tilsette ,0 100, ,5 Utan tilsette Jord- og skogbruk ,7 10,6-2 -0,1 Fiske og fiskeoppdrett ,4 1,4 20 4,7 Industri, oljeutvinning ,5 3,6 41 3,7 Bygg og anlegg, kraft- og vassfors., gjenvinning m.v ,2 13,1 3 0,1 Hotell, restaurant, handel, transport ,3 14,2 14 0,3 Finans og forretningsmessig tenesteyting ,0 31, ,1 Undervisning og forsking ,7 3,7 23 2,0 Helse- og sosialtenester ,3 8, ,5 Anna tenesteyting ,6 13,8 97 2,3 Offentleg administrasjon og forsvar, trygdeordningar ,1 0,1 6 37,5 Uoppgjeve ,3 0,3 3 3,8 Total, bedrifter utan tilsette ,0 100, ,0 Total, alle bedrifter ,0 100, ,2

14 14 Dei tenesteytande næringane held fram med stor vekst Figur 3.1 viser den historiske utviklinga i talet bedrifter i Hordaland. Generelt ser vi ein formidabel bedriftsvekst innan tenesteytande næringar, og ein utflating i primær- og sekundærnæringar, med nokre unntak. I 2016 var det liten vekst i bygg og anlegg, det er utflating i hotell, restaurant, handel og transport, og det er nedgang i offentleg administrasjon. Industri og oljeutvinning har hatt ei positiv utvikling i Eit «todelt» næringsliv - strukturendringane held fram Figur 3.1 viser at det i perioden var dei tenesteytande næringane som hadde den kraftigaste veksten når vi ser på talet bedrifter. Tradisjonell industri, hotell og handel og primærnæringane ligg derimot på eit forholdsvis stabilt nivå. Offentleg administrasjon, forsvar og sosialforsikring har hatt den største relative reduksjonen i tal bedrifter sidan Nedgang i talet bedrifter i Voss og Osterfjorden, men sterk vekst i Bjørnefjorden I perioden auka talet på bedrifter i alle regionar alle åra. Dette mønsteret gjeld ikkje lengre. Både Voss og Osterfjorden hadde ein reduksjon i talet bedrifter i Osterfjorden har hatt ein relativt låg vekst heile perioden, medan Voss har hatt stor vekst frå første kvartal 2012 til første kvartal Siste året har Bjørnefjorden hatt den sterkaste relative veksten av alle regionane, og dei har hatt god vekst sidan Figur 3.1: Figur 3.2: 1. kvartal 2003= K K K K1 Anna tenesteyting 2007 K K1 Figur 3.1: Utviklinga i talet på bedrifter i Hordaland frå 1. kvartal 2003 til 1. kvartal Alle bedrifter. Tala gjeld for første dato i kvartalet (inngangen av året) K K1 2011K1 Undervisning og forsking Helse- og sosialtenester Finans og forretningsmessig tenesteyting Hotell, restaurant, handel, transport 2012K1 2013K1 2014K1 2015K1 2016K1 2017K1 Bygg og anlegg, kraft- og vassforsyning, gjenvinning, kloakk og renovasjon Off.adm og forsvar, sosialforsikring Primærnæringane Industri og oljeutvinning K1 2010K1 2011K1 2012K1 2013K1 2014K1 2015K1 2016K1 2017K1 Vest Bergen Bjørnefjorden Nordhordland Voss Sunnhordland Hardanger Osterfjorden Figur 3.2: Utviklinga i talet på bedrifter i kvar region frå året før. Ved inngangen til kvart år. Indeks med utgangspunkt i talet bedrifter i første kvartal Kjelder: SSB Statistikkbanken, statistikk.ivest.no Kjelder: SSB Statistikkbanken, statistikk.ivest.no

15 15 Hordaland har landets tredje høgaste etableringsrate Etableringsraten er her definert som tal sysselsette i nyetablerte føretak med tilsette per personar i arbeidsstyrka. Ei historisk samanlikning med dei andre fylka viser at Hordaland har hatt ei positiv utvikling. Rangeringa til Hordaland stig frå 11. plass i 2012 til sjuandeplass i 2013, til femteplass i 2014, sjetteplass i 2015, medan Hordaland steig til ein tredjeplass i Dette til tross for ei negativ utvikling i etableringsraten frå 2015 til Hordaland har ikkje hatt høgare plassering sidan 2009, då fylket òg kom på tredjeplass. Til tross for at Hordaland ligg på tredjeplass blant fylka i nyetableringar ligg fylket framleis noko under landssnittet. Grunnen til det er at Oslo trekker snittet kraftig opp. Linjene for høgaste og lågaste etableringsrate i figur 3.3 viser etableringsraten til det fylket som til ei kvar tid har den høgaste og lågaste etableringsraten i Noreg. Oslo har hatt høgast etableringsrate sidan Sogn og Fjordane har med unntak av 2014 hatt den lågaste etableringsraten sidan men konkursraten til Hordaland ligg også i landstoppen I perioden har Hordaland hatt høgare konkursrate enn landssnittet (figur 3.4). Avstanden til landssnittet har auka dei siste åra, og i perioden har Hordaland den nest høgaste konkursraten i Norge, berre Nordland ligg over. Raten for Hordaland var på sitt høgaste andre kvartal 2016, og har gått noko ned etter det. Andre kvartal 2017 var konkursraten for Hordaland 3,14 per 1000 bedrifter, det er lågare enn snittet for perioden mellom for Hordaland, som var 3,5. Ser vi på dei siste 12 månedane er snittet for Hordaland høgast i landet med 3,7 konkursar kvart kvartal per 1000 bedrifter, mot landssnittet på 2,7. Sogn og Fjordane har den lågaste raten på berre 1,4 av Sogn og Fjordane har òg den lågaste raten i snitt. Figur 3.3: , Høgaste etableringsrate Noreg Hordaland Lågaste etableringsrate Figur 3.3: Etableringsrate, definert som tal sysselsette i nyetablerte føretak (med tilsette) per i arbeidsstyrka (sysselsette, sjølvstendige og registrert arbeidslause) Kjelde: Eigne utrekningar basert på PANDA ( ) og SSB Statistikkbanken (2015 og 2016). Figur 3.4: K1 2009K2 2009K3 2009K4 2010K1 2010K2 2010K3 2010K4 2011K1 2011K2 2011K3 2011K4 2012K1 2012K2 2012K3 2012K4 2013K1 2013K2 2013K3 2013K4 2014K1 2014K2 2014K3 2014K4 2015K1 2015K2 2015K3 2015K4 2016K1 2016K2 2016K3 2016K4 2017K1 2017K2 Høgaste konkursrate Hordaland Noreg Lågaste konkursrate Figur 3.4: Tal opna konkursar per kvartal per bedrifter 1. januar, frå 1. kvartal 2009 til og med 2. kvartal Kjelde: Eigne utrekningar basert på SSB Statistikkbanken

16 16 Auke i opna konkursar innan oppføring av bygg Figur 3.5 viser dei fire av i alt 827 næringane (på detaljert næringsnivå) der det har vore minst ti opna konkursar i eitt av kvartala sidan Med få unntak er det innan oppføring av bygg det har vore flest konkursar, og denne næringa viser ei aukande konkurstrend. I snitt aukar talet opna konkursar innan oppføring av bygg med 1,5 per år. Dei tre andre næringane er drift av restaurantar og kafear, utleige av diverse fast eigedom, og diverse post- og bodtenester. Drift av restaurantar og kafear har ein svakt aukande konkurstrend, med 0,5 fleire opna konkursar per år, mens dei to siste har eit meir stabilt tal konkursar per kvartal. Overlevingsrata har blitt lågare over tid Figur 3.6 viser eitt-, tre- og femårig overlevingsrate for føretak etter etableringsår for Hordaland, landet, og høgaste og lågaste fylkesverdi. Historisk sett for perioden viser det seg at overlevingsraten utviklar seg i negativ retning. På kort sikt ser ein frå figuren at det er ein viss variasjon frå høgast til lågast i landet. For både eittårig og treårig overlevingsrate er det rundt 11 poeng som skil topp og botn, mens det for femårig overleving er 9 poeng som skil høgste og lågste fylke. Hordaland ligg tett på landssnittet for alle overlevingsmåla. Av føretak etablert i Hordaland i 2013 var 46,4 % aktive eitt år etter (mot 49,6 % for 2012), føretak etablert i 2011 er 36,6 % aktive etter tre år (same som 2012) og av dei som er etablert i 2009, er det 28,8 % igjen etter fem år (mot 30,8 % for 2012). Figur 3.5: Overlevingsrate 2009K1 2009K2 2009K3 2009K4 2010K1 2010K2 2010K3 2010K4 2011K1 2011K2 2011K3 2011K4 2012K1 2012K2 2012K3 2012K4 2013K1 2013K2 2013K3 2013K4 2014K1 2014K2 2014K3 2014K4 2015K1 2015K2 2015K3 2015K4 2016K1 2016K2 2016K3 2016K4 2017K1 2017K2 Oppføring av bygg Andre post- og bodtenester Drift av restaurantar og kafear Utleige av eigen eller leigd fast eigedom elles Figur 3.5: Opna konkursar etter næring, frå 1. kvartal 2009 til og med 2. kvartal Hordaland Kjelde: SSB Statistikkbanken Figur 3.6: 80 Høgaste overlevingsrate, eitt år 70 Noreg, eitt år 60 Hordaland, eitt år Lågaste overlevingsrate, eitt år 50 Høgaste overlevingsrate, tre år 40 Hordaland, tre år Noreg, tre år 30 Lågaste overlevingsrate, tre år 20 Høgaste overlevingsrate, fem år Noreg, fem år 10 Hordaland, fem år Lågaste overlevingsrate, fem år Etableringsår Figur 3.6: Overlevingsrate (delen nyetablerte føretak som framleis er aktive etter eitt, tre og fem år) etter etableringsår. Eitt- og femårige rater er vist i dempa fargar. Kjelde: SSB Statistikkbanken

17 4 Sysselsetting og næringsstruktur 17 Næringsstrukturen er dominert av privat og offentleg tenesteproduksjon Figur 4.1 viser næringsstrukturen i kommunane delt inn i fire kategoriar, der kakediagramma viser fordelinga av dei fire kategoriane, mens arealflatene er vist med fargen til den næringa som er størst i kommunen. Kartet viser at offentleg sektor er størst i over halvparten av kommunane, der 20 av 33 kommunar er gråfarga, og der 12 av kommunane har eit tungt innslag av offentleg sektor med over 40 % av dei sysselsette. Tertiærnæringane (tenesteytande næringar) er størst i 11 kommunar, og sekundærnæringane (utvinning, industri og bygg og anlegg) er størst i to kommunar (Fusa og Osterøy). Primærnæringane (jord- og skogbruk, fangst, fiske og akvakultur) er ikkje størst i nokon kommunar, men utgjer relativt store deler av næringslivet i fleire kommunar, med Austevoll og Tysnes som dei største, og Sveio, Jondal og Ulvik som andre kommunar med over 10 % sysselsetting i primærnæringane. Figur 4.1: For mange kommunar kan det vere små marginar som skil mellom den eine eller den andre grunnfarga i kartet. Frå året før har Bømlo og Stord skifta farge frå raudt til blått, Kvam frå blått til lys grått, og Sund og Ullensvang frå lys til mørk grått. Offentleg sektor er med det størst i alle kommunane i Hardanger, mens kysten har blitt meir prega av privat tenesteproduksjon. Figur 4.1 Kartet viser største næring per kommune som fargelagde kommuneflater og fordeling av sysselsette i næringane som kakediagram, der omkrinsen av kaka varierer med tal sysselsette i kommunen. Av omsyn til framstillinga er kakediagrammet for Bergen trekt ut av kommuneflata. Tal for Kjelde: SSB Statistikkbanken, statistikk.ivest.no

18 18 Tabell 4.1: Tal Endring i tal Endring i prosent % av total Endring i prosentpoeng Primærnæringane ,8 % 1,7 1,8 0,1 Jordbruk og tenester knytt til jordbruk, jakt og viltstell ,6 % 0,8 0,8-0,0 Fiske, fangst og akvakultur ,2 % 0,9 1,0 0,1 Bergverksdrift og utvinning ,8 % 3,0 2,7-0,3 Utvinning av råolje og naturgass ,5 % 1,4 1,3-0,1 Industri ,0 % 9,3 8,5-0,8 Produksjon av nærings- og nytelsesmiddel ,1 % 1,3 1,3 0,0 Metallindustri, metallvareindustri, maskinindustri ,9 % 2,7 2,5-0,3 Produksjon av andre transportmiddel ,1 % 1,5 1,3-0,2 Reparasjon og installasjon av maskiner og utstyr ,7 % 1,6 1,4-0,2 Elektrisitet, vatn og renovasjon ,6 % 1,3 1,2-0,0 Herunder kraftforsyning ,8 % 0,7 0,7-0,1 Bygge- og anleggsverksemd ,8 % 8,3 8,4 0,1 Fleire sysselsette i helse- og sosialtenester, men færre i industri og utvinning, og i alt færre sysselsette i fylket Tabell 4.1 viser korleis sysselsettinga i Hordaland fordeler seg på dei ulike næringane, med eit utval undergrupper hadde arbeidsstad i Hordaland i 2016, noko som er ei nedgang på i forhold til Flest var sysselsatt innan helse- og sosialtenester, varehandel og motorvognreparasjonar, undervisning, industri og bygg og anlegg. Helse- og sosialtenester har auka sin del av sysselsettinga i fylket med over eit halvt prosentpoeng, mens industrien har redusert sin del med nesten eit heilt poeng. Helse- og sosialtenester utgjør no 21,7 % av sysselsettinga i fylket. Det pendla fleire ut av fylket for å arbeide enn inn til fylket. Talet på arbeidslause auka etter oljeprisfallet hausen 2014, men stabiliserte seg på slutten av Arbeidsløysa gjekk opp i november 2016 samanlikna med november Varehandel og motorvognreparasjonar ,3 % 12,2 12,3 0,1 Transport og lagring ,3 % 6,0 5,9-0,2 Landtransport og røyrtransport ,8 % 2,4 2,4-0,0 Sjøfart, lagring og andre tenester knytt til transport ,9 % 2,9 2,8-0,1 Overnattings- og serveringsverksemd ,7 % 3,2 3,2 0,0 Informasjon og kommunikasjon ,7 % 2,6 2,5-0,2 Finansiering og forsikring ,0 % 2,2 2,1-0,0 Teknisk tenesteyting og eigedomsdrift ,0 % 6,1 6,2 0,1 Forretningsmessig tenesteyting ,1 % 4,5 4,7 0,2 Vaktteneste, etterforsking og eiendomsdrift ,2 % 2,1 2,1 0,0 Offentleg administrasjon, forsvar og sosialforsikring ,5 % 5,5 5,6 0,1 Undervising ,2 % 8,8 9,0 0,2 Helse- og sosialtenester ,3 % 21,1 21,7 0,6 Personleg tenesteyting ,7 % 3,6 3,7 0,1 Kunstnerisk verksemd og underhaldningsverksemd ,6 % 0,6 0,5-0,0 Drift av bibliotek, arkiv, museum og anna kulturverksemd Sports- og fritidsaktivitetar og drift av fornøyelsesetablissementer ,2 % 0,4 0,4 0, ,0 % 0,8 0,8 0,1 Aktivitetar i medlemsorganisasjonar ,7 % 0,8 0,8 0,0 Anna personleg tenesteyting ,5 % 0,9 0,9 0,0 Uoppgjeve ,8 % 0,6 0,5-0,1 I alt (arbeidsstad i Hordaland) ,7 % 100,0 100,0 0,0 Yrkesaktive (bustad Hordaland) ,7 % Registrerte arbeidslause ,9 % Nettopendling ,6 % Busette ved utgangen av året (16-66 år) ,5 % Sysselsettingsgrad (bustad Hordaland) 75,4 74,6-0,9 Tabell 4.1: Registerbaserte tal: frå veke 47 på sysselsette med arbeidsstad i Hordaland i ulike næringsgrupper. Arbeidslause er registrerte ved utgangen av november. Tal henta frå SSB Statistikkbanken. Sysselsettingsgrad er berekna som yrkesaktive i prosent av busette mellom 16 og 66 år (ved utgangen av året). Kjelde: SSB Statistikkbanken

19 19 Figur 4.2: Høg utpendling frå dei sentrale kommunane Kartet i figur 4.2 viser arbeidsplassdekninga i fylket delt inn i fem kategoriar (sjå tabell 4.2 for verdiane for kommunane). Den lågaste dekninga (65 % eller lågare) finn vi i fleire av dei nest mest sentrale kommunane (Sund, Os, Samnanger, Askøy, Meland, Radøy og Sveio). Låg arbeidsplassdekning finn vi altså i tett integrerte kommunar, og som skuldast høg utpendling kombinert med låg innpendling, mens vi finn høg arbeidsplassdekning i kommunar som både ligg veldig sentralt (Bergen, Haugesund), og dei litt for seg sjølve, men som likevel klarar å tiltrekkje seg innpendlarar (Modalen, Austevoll). Følgande kommunar har høgare arbeidsplassdekning enn 100 %: Stord, Austevoll, Odda, Fusa, Bergen, og Modalen. I dei høgaste sjikta finn ein òg kommunar med fleire eller større lokale eller regionale arbeidsplassar: Fjell, Kvinnherad, Voss, Lindås og Kvam. Figur 4.3 viser at jo høgare arbeidsplassdekninga i ein kommune er, jo lågare del utgjer offentleg sektor av sysselsettinga. Kvar kommune i fylket er vist med ein prikk, og linja viser snittforholdet med 0,2 prosentpoeng reduksjon i offentleg sektor for kvart prosentpoeng auke i arbeidsplassdekninga. Om Modalen blir halden utanfor, blir linja brattare (- 0,25). Ei forklaring kan vere at arbeidsmarknaden i kommunar med låg arbeidsplassdekning er særs avgrensa med få alternative jobbmoglegheiter til dei som bur der, og det offentlege blir ein relativt viktigare arbeidsgivar. Figur 4.3: 50 Samnanger Masfjorden Prosent arbeidsplassar i offentleg administrasjon, undervisning og helse- og sosialtenester Jondal 45 Fedje Modalen 40 Bergen 35 Granvin 30 Etne Fjell 25 Austevoll Figur 4.2: Kartet viser prosentvis arbeidsplassdekning i Hordaland for Arbeidsplassdekning vil seie talet arbeidsplassar (sysselsette etter arbeidsstad) i prosent av talet arbeidstakarar (sysselsette etter bustad). Ei arbeidsplassdekning på meir enn 100 % betyr at talet på arbeidstakarar som arbeider i kommunen er større en talet arbeidstakarar som er busett i kommunen (inklusive dei som arbeider i eigen kommune eller andre stader). Kjelde: Basert på SSB Statistikkbanken Arbeidsplassdekning (arbeidsplassar i prosent av arbeidstakarar) Figur 4.3: Forholdet mellom arbeidsplassdekning og del sysselsetting i offentleg administrasjon, undervisning og helse- og sosialtenester for kommunane i Hordaland. Kjelde: Basert på SSB Statistikkbanken Foto: Magne Sandnes_HFK

20 20 Tabell 4.2: Næring Jordbruk, skogbruk og fiske Sekundærnæringar Varehandel, hotell og restaurant, transport, finans- og forr. messige tenester, eigedom Off. adm., forsvar, sosialforsikring Undervising Helse- og sosialtenester Personleg tenesteyting Uoppgjeve I alt Arbeidsplassar i % av yrkesaktive Etne ,1 Sveio ,1 Bømlo ,5 Stord ,6 Fitjar ,6 Tysnes ,5 Kvinnherad ,5 Austevoll ,8 Sunnhordland ,4 Jondal ,8 Odda ,8 Ullensvang ,3 Eidfjord ,3 Ulvik ,9 Granvin ,6 Kvam ,8 Hardanger ,3 Voss ,5 Fusa ,0 Samnanger ,9 Os ,6 Bjørnefjorden ,1 Bergen ,8 Sund ,9 Fjell ,6 Askøy ,8 Øygarden ,2 Vest ,8 Vaksdal ,8 Modalen ,8 Osterøy ,9 Osterfjorden ,3 Meland ,9 Radøy ,0 Lindås ,2 Austrheim ,8 Fedje ,6 Masfjorden ,6 Nordhordland ,9 Tabell 4.2: Sysselsetting i kommunane etter næringsgrupper Kjelde: SSB Statistikkbanken

21 21 I deler av fylket har næringsstrukturen endra seg kraftig over tid Fram til og med 2014 var NAV sitt Arbeidstakarregister hovudkjelda for registerbasert sysselsettingsstatistikk frå SSB. Frå og med 2015 blei rapporteringa til dette registeret samordna med rapportering av lønns- og personelldata til Skatteetaten og SSB. Dermed er det etablert eit felles rapporteringssystem som dannar eit nytt datagrunnlag for lønnstakarar, og dette systemet hadde i 2015 ca færre sysselsette nasjonalt enn ved det gamle systemet. Dette gjer at vi har fått eit brot i tidsserien og ikkje kan seie noko om detaljerte endringar frå 2014 til 2015, men vi tillét oss å likevel å trekkje slutningar over eit større spenn av år, kommunar og næringar. Figur 4.4 viser derfor endring på regionnivå frå 2009 til 2016, for fire grupper av næringar. For Hordaland samla, har det vore relativt liten endring i næringsstrukturen frå 2009 til 2016 sjølv om ein kan sjå at offentleg sektor har ekspandert på kostnad av dei andre sektorane. Styrken i endringane varierer mellom regionane. Hardanger, Voss og Vest har fått auke i sekundærnæringane sin del av sysselsettinga, mens dei andre regionane har fått reduksjon i sekundærnæringane sin sysselsettingsdel, med størst reduksjon i Nordhordland og Bjørnefjorden. T.d. i Vest skuldast dette sterk auke i delen sysselsette innan reparasjon og installasjon av maskinar og utstyr, og på Voss er det bygg og anlegg som står for auken. Sysselsettingsdelen til offentleg sektor har auka i alle regionane, mens primærnæringane har fått redusert del i alle utanom Bjørnefjorden. Biletet for tertiærnæringane (privat tenesteproduksjon) er variert, med omtrent uendra del for fylket samla. Figur 4.4: Bergen 2016 Bergen 2009 Hordaland 2016 Hordaland 2009 Bjørnefjorden 2016 Bjørnefjorden 2009 Nordhordland 2016 Nordhordland 2009 Hardanger 2016 Hardanger 2009 Sunnhordland 2016 Sunnhordland 2009 Osterfjorden 2016 Osterfjorden 2009 Vest 2016 Vest 2009 Voss 2016 Voss % 10 % 20 % 30 % 40 % 50 % 60 % 70 % 80 % 90 % 100 % Primærnæringar Sekundærnæringar Tertiærnæringar og uoppgjeve Offentleg Figur 4.4: Sysselsetting etter geografi, tid og næringsgruppe. Figuren er sortert geografisk etter aukande totaldel av tertiærnæringar og offentleg sektor i 2016 for dei regionane med aukande del, og etter søkkande totaldel tertiærnæringar og offentleg sektor i 2016 for dei to regionane med søkkande del (Voss og Vest). Kjelde: SSB Statistikkbanken via statistikk.ivest.no Foto: Magne Sandnes_HFK

22 22 Ein av ti statlege arbeidsplassar ligg i Hordaland Hordaland hadde i 2016 nøyaktig ein av ti statlege arbeidsplassar i landet, mens hovudstaden hadde ein av fire. Figur 4.5 viser tal statlege arbeidsplassar i fylka i 2016 og endring i talet på statlege arbeidsplassar i fire stortingsperiodar. Alle fylka har ein viss auke. Oslo hadde ingen vekst frå 2002 til 2005, men har hatt betydeleg auke sidan. Hordaland hadde sin største auke frå 2009 til I perioden har statlege arbeidsplassar i Oslo auka med 5,8 % medan statlege arbeidsplassar i Bergen auka med 4,5 %. Etter utflyttinga av statlege arbeidsplassar frå Oslo i den første perioden, hadde Hordaland 43 statlege arbeidsplassar for kvar 100 i Oslo i I 2016 har dette endra seg til 41 i Hordaland per 100 i Oslo. Oslo sin del av den statlege sysselsettinga aukar, og har i siste perioden fått 28 % av veksten i statleg sysselsetting. Figur 4.5: Endring tal sysselsette Oslo Sør-Trøndelag Hordaland Akershus Rogaland Troms Hedmark Nordland Østfold Vestfold Møre og Romsdal Oppland Buskerud Vest-Agder Nord-Trøndelag Aust-Agder Finnmark Sogn og Fjordane Telemark Figur 4.5: Talet statlege arbeidsplassar i fylka i 2016, og endring frå 2002 til 2005, 2005 til 2009, 2009 til 2013 og 2013 til Periodane som er valt er stortingsperiodar. På grunn av at sysselsette i helseføretaka gjekk frå å sortere under fylkeskommunal verksemd til statleg verksemd i 2002, er tala ikkje samanliknbare for Ca 200 arbeidsplassar som skulle vore plassert i Finnmark blei i 2013 feilregistrert på Troms. Tal statleg sysselsette 2016 Endring Endring Endring Endring Tal statleg sysselsette 2016 (høgre akse) Kjelde: SSB Statistikkbanken

23 23 5 Arbeidsløysa på veg ned, men framleis krise i delar av fylket Foto: Morten Wanvik_HFK Figur 5.1: Figuren viser prosent heilt ledige i kommunane i Hordaland i september Lågast arbeidsløyse er vist med ljos farge, mens høgast arbeidsløyse er vist med mørk farge. Kommunar som er skraverte hadde svakare utvikling i arbeidsløysa enn snittet for fylket frå september 2016 til september Figur 5.1 Kjelde: NAV Hordaland

24 24 Stor forskjell på aust og vest Kartet i figur 5.1 viser prosent heilt ledige i september I kartet ser vi høgast arbeidsløyse vest og nordvest i fylket, og lågast i aust og nordaust, med lågare arbeidsløyse jo lenger aust ein kjem. Høgast arbeidsløyse var det i Øygarden med 4,5 % (109 ledige), Austrheim med 4,2 % (61 ledige) og Fjell med 4,1 % (559 ledige). Lågast arbeidsløyse var det i Ulvik og Eidfjord, begge med 0,9 % (fem ledige i begge kommunane). Det er av anonymitetsomsyn ikkje publisert arbeidsløysetal for Modalen, så her var det anten ein, to eller tre ledige. Dette svarer til mellom 0,5 og 1,5 % av arbeidsstokken. Figur ,0 % Endring frå september 2016 til september 2017 er også vist i kartet:. Dei kommunane som er skravert hadde svakare utvikling i arbeidsløysa enn snittet for fylket, mens dei som ikkje er skravert hadde større reduksjon i arbeidsløysa enn fylkessnittet (som var -14 %). Størst reduksjon var det på Fedje med -50 % (-6 ledige), Stord med 46 % (-232 ledige) og Odda med -46 % (-58 ledige). Desse tre har altså nær halvert arbeidsløysa, og er no nede i mellom 1,9 % i Odda og 2,8 % på Stord. I prosentpoeng var det da Stord som hadde den største nedgangen med 2,2 poeng ,1 % 3,5 % 2,6 % 4,5 % 3,6 % Dei 11 kommunane som er skravert hadde svakare utvikling enn fylkessnittet, og fem av desse hadde ein auke i arbeidsløysa. For Austrheim, Etne, Ulvik og Masfjorden var auken berre mellom 1 og 3 personar. For Fitjar var auken på ni personar, frå 48 til 57 heilt ledige ,7 % Figur 5.2: viser utviklinga i Hordaland for heilt ledige og arbeidssøkande på tiltak frå mai 2001 til september NAV delar i sin statistikk inn yrkesbakgrunnen til dei arbeidssøkande i 15 kategoriar. For å gjere den visuelle framstillinga av dette enklare, har vi slått saman ein del av kategoriane, slik at vi viser den same statistikken i sju kategoriar. I statistikk.ivest.no finn de dei same dataa som er vist her for alle 15 yrkeskategoriane. Kjelde: NAV Hordaland Sum ledige og arbeidssøkarar på tiltak Ingen yrkesbakgrunn eller uoppgjeve Yrker hovudsakleg knytt til offentleg verksemd (akademiske yrker, barne- og ungdomsarbeid, undervisning, helse, pleie og omsorg) Butikk- og salsarbeid, reiseliv og transport, serviceyrker og anna arbeid Kontor- og leiararbeid, meklarar og konsulentar Prosent ledige og arbeidssøkarar på tiltak (utan akse) Industriarbeid, bygg og anlegg Ingeniør- og ikt-fag Jordbruk, skogbruk og fiske

25 25 Ulike kriser råker næringane ulikt Den langstipla linja øvst i figur 5.2 viser sum ledige og søkarar på tiltak, mens den prikka linja rett under viser dei same tala i prosent. Vi ser tydeleg tre periodar med kraftig auke i arbeidsløysa. Den første var perioden rundt/etter Enron-skandalen i USA, krigane i Afghanistan og Irak, styrka kronekurs og svekka norsk konkurransekraft. Samla arbeidsløyse var oppe i 5 % i januar Vi ser i denne perioden at dei fleste yrkesgruppene fekk auka arbeidsløyse i nokolunde same takt, med unntak av noko veksling mellom «ingen yrkesbakgrunn eller uoppgjeve» og serviceyrkene, industri og bygg og anlegg i Den andre perioden var etter finanskrisa i I denne perioden var det spesielt industriarbeid og bygg og anlegg, men òg serviceyrkene (butikk- og salsarbeid, reiseliv og transport, serviceyrker og anna arbeid) som fekk seg ein smell. Samla arbeidsløyse var ikkje høgare enn 3,5 % (mars 2010), men i tal var arbeidsløysa for industriarbeid og bygg og anlegg på nivå med lågkonjunkturen frå 2002 til I etterkant av finanskrisa og i forkant av oljeprisfallet ser det ut til at arbeidsløysa har stabilisert seg i dei fleste næringane, med eit samla nivå mellom 2,5 og 3 % (vertikal akse for den prikka linja er ikkje vist). Figur 5.3 Figur 5.5 Industriarbeid, bygg og anlegg jul..17 apr..17 jan..17 okt..16 jul..16 apr..16 jan..16 okt..15 jul..15 apr..15 jan..15 okt..14 jul..14 apr..14 jan Utlyste stillingar Heilt ledige Arbeidssøkande på tiltak Butikk- og salsarbeid, reiseliv og transport, serviceyrker og anna arbeid jul..17 apr..17 jan..17 okt..16 jul..16 apr..16 jan..16 okt..15 jul..15 apr..15 jan..15 okt..14 jul..14 apr..14 jan..14 Figur 5.4 Figur Utlyste stillingar Heilt ledige Arbeidssøkande på tiltak Figurane 5.3 til 5.6: viser tal utlyste stillingar i raudt til høgre, og tal heilt ledige og arbeidssøkande på tiltak i høvesvis grått og gult til venstre. Figurane viser tal for fire yrkesinndelingar, i månadlege data frå januar 2014 nedst til september 2017 øvst. NB! Frå mai 2017 forbetra NAV registreringa av ledige stillingar, så auken i dei raude søylene her er ikkje heilt samanliknbar med tidlegare år. Bortsett frå auken i registrerte utlyste stillingar dei siste månadene, er det ingen klar trend å spore i talet utlyste stillingar: tilbodet av stillingar er rimeleg konstant innanfor sesongvariasjonen. Ingeniør- og ikt-fag jul..17 apr..17 jan..17 okt..16 jul..16 apr..16 jan..16 okt..15 jul..15 apr..15 jan..15 okt..14 jul..14 apr..14 jan Utlyste stillingar Heilt ledige Arbeidssøkande på tiltak Yrker hovudsakleg knytt til offentleg verksemd jul..17 apr..17 jan..17 okt..16 jul..16 apr..16 jan..16 okt..15 jul..15 apr..15 jan..15 okt..14 jul..14 apr..14 jan Utlyste stillingar Heilt ledige Arbeidssøkande på tiltak Kjelde: NAV Hordaland

26 26 Sjå også AUD-rapport nr : «Bedrifter og rett kompetanse» Oljeprisfallet gav ein ny kraftig auke i arbeidsløysa. Det samla nivået er i tal på høgde med den langvarige høge arbeidsløysa i første halvdel av 1990-talet (ikkje vist i figur). I prosent kom den samla arbeidsløysa inkludert arbeidssøkande på tiltak opp i 4,5 % i januar På grunn av auka arbeidsstyrke er prosenttalet lågare i 2017 enn i og Igjen er det industriarbeidarar og bygg- og anleggsarbeidarar som blei mest råka. Servicearbeidarar er eit yrke med generelt høg arbeidsløyse, og har blitt noko ekstra råka. Arbeidsløysa blant kontortilsette og leiarar, meklarar og konsulentar har auka noko. For arbeidstakarar med yrkesbakgrunn i offentleg verksemd har oljeprisfallet hatt lite å seie. Nytt med oljeprisfallet var ein kraftig auke i ledige ingeniørar og ikt-arbeidarar. Reduksjonen i arbeidsløysa dei siste månadene har vore bratt, men den samla arbeidsløysa ligg framleis på ledige og søkarar på tiltak. Vi veit ikkje om arbeidsløysa vil fortsette å falle, eller om den i tal vil leggje seg på nivå med den langvarige høge arbeidsløysa frå Det synast derfor framleis for tidleg å avblåse krisa, spesielt for einskilde næringar og regionar. Arbeidsløyse vs. utlyste stillingar Volumet av ledige stillingar er interessant å samanlikne med volumet av ledige arbeidstakarar. Minst differanse ser ein i yrker som hovudsakleg er knytt til offentleg verksemd. Her finn ein helse- og omsorgsarbeidarar, lærarar og akademikarar. Figuren viser òg tydeleg sesongvariasjon, der det er høgast Foto: Magne Sandnes_HFK arbeidsløyse og lågast stillingstilbod om sommaren, og størst etterspørsel etter arbeidskraft om våren. Dette gjeld spesielt helse- og omsorgsarbeidarar utan høgare utdanning og barne- og ungdomsarbeidarar. Før oljeprisfallet var det òg liten differanse mellom utlyste stillingar og ledige ingeniørar og ikt-arbeidarar. For ein del bransjar kan dette ha medført «ingeniørmangel». Hausten 2014 begynte talet ledige ingeniørar og ikt-arbeidarar å stige, med ytterlegare auke fram til januar 2017, mens talet utlyste stillingar gjekk noko ned. Det jamt over høgaste talet ledige er å finne innan serviceyrkene. Talet utlyste stillingar er relativt lågt, men mange stillingar i desse yrka lysast sjeldan ut. Når dei gjer det, kan dei få mange søkarar. Eit ferskt døme kunne ein lese i BA , der det var 453 kandidatar til ein nyopna Rema 1000 like ved fylkesbygget, og rundt 1000 søkarar til to aktivitetsparkar på Kokstad og i Åsane. Serviceyrkene spesielt som i desse døma krev lite kompetanse og erfaring, og tiltrekk seg mange unge søkarar. Det kan medverke til at det innan desse yrkene er flest arbeidssøkarar på tiltak. For serviceyrkene er endringa etter oljeprisfallet ikkje like markant som for ingeniørar og industri- og bygg- og anleggsarbeidarar. Det jamt over høge talet servicearbeidarar kan trenge ekstra merksemd no som arbeidsløysa er på veg ned i andre bransjar. Serviceyrka er mindre direkte avhengige av (rå)vareproduksjon og offentleg konsum, og meir avhengige av privat konsum. Dersom det private konsumet ikkje aukar med den reduserte arbeidsløysa innan anna privat verksemd, er det liten grunn til å vente seg vesentleg reduksjon i arbeidsløysa for servicearbeidarar. Til dømes har Fjell 7,1 % av fylkets ledige, men berre 4,4 % av fylkets arbeidsplassar. Kombinasjonen av industri, transport og varehandel i Fjell kan bety at denne delen av fylket med høg arbeidsløyse risikerer å halde fram med relativt høg arbeidsløyse.

27 27 6 Utvalde næringar Tabell 6.1: Sidan 2010 har Vestlandsrådet fått produsert statistikk for utvalde næringar på Vestlandet. Datamaterialet byggjer på rekneskapsdata og er gjenstand for omfattande kvalitetssikring og analyse, slik at tala leverast første kvartal eit drygt år etter rekneskapsårets slutt. Som en følgje av ny leverandør av nøkkeltal er ikkje tala i dette nummeret av Hordaland i tal direkte samanliknbare med tal i tidligare utgåver. Årets leveranse inkluderer data tilbake til rekneskapsåret 2003, så tidsseriar er tilgjengeleg saman med resten av materialet på statistikk.ivest.no: og er i tillegg drøfta i ein omfattande rapport frå Samfunnsøkonomisk analyse: Ikkje-fornybar energiproduksjon Fornybar energiproduksjon Marin Maritim Omsetnad Driftsresultat Årsresultat Lønskostnadar Verdiskaping Årsverk Tilsette Vareeksport Tabell 6.1: Nøkkeltal for utvalde næringar i Hordaland i 2015 (alle økonomiske nøkkeltal i millionar kr.) I 2017 er det levert data for tre næringar/klynger: marin, maritim og energi (sistnemnde delt i fornybar og ikkje-fornybar). I dette kapitlet har vi òg med tal om reiseliv og landbruk. Sjå også Samfunnsøkonomisk analyse: «Nøkkeltall Vestlandet 2017» Kjelde: Samfunnsøkonomisk analyse via Statistikk.ivest.no Ikkje-fornybar Klart størst, men under press Ikkje-fornybar energi er den desidert største næringa av dei som er omfatta av nøkkeltalsprosjektet. Denne klynga omfattar det man tradisjonelt tenkjer på som olje- og gassproduksjon, samt vidareforedling og støttetenester knytt til dette. Dette er ei klynge kor Vestlandet dominerer på landsbasis, og kor over 54 prosent av årsverka på landsbasis i 2015 var knytt til dei fire vestlandsfylka. Samstundes er dette ei klynge som har vore under stort press dei siste åra, og utviklinga er tett kopla til oljeprisen. Det er spesielt synleg for dei økonomiske nøkkeltala, kor det har vore nedgang i både omsetnad og verdiskaping, og kor års- og driftsresultat har vore negative. Verdiskapinga, målt som summen av lønskostnadar og driftsresultat, gikk ned med to tredjedelar frå 2014 til 2015 på Vestlandet og vareeksporten blei redusert med ein fjerdedel. Dette er ei utvikling som er venta å fortsette etterkvart som vi får tal for Hordaland: spesialisert innan teneste- og utstyrsproduksjon Av næringane i nøkkeltalsprosjektet er ikkje-fornybar den klart største næringa også i Hordaland, både i omsetnad og tal tilsette. I 2015 utgjorde klynga 12 % av alle årsverk i rekneskapspliktige føretak og er med det den største næringa i fylket. Med over årsverk til saman er det teneste- og utstyrsprodusentane som er dei største undergruppene i denne klynga i Hordaland, og desse leverte positive resultat i Dette vil moglegvis endre seg når vi får tal for 2016, då konsekvensane av den reduserte aktiviteten i klynga i større grad vil ha nådd også leverandørindustrien. Kartet i figur 6.1 viser korleis sysselsettinga teneste- og leverandørindustrien i dei fire klyngene var fordelt blant kommunane på Vestlandet i Rogalandsdominansen er sterk, men denne er spesielt sterk for tenesteleveransar innan oljeog gass. Om vi held tenesteleverandørane utanom, skyv tyngdepunktet seg i retning Haugesund-Bergen, og om vi i tillegg held energi utanom, flyttar tyngdepunktet seg til Sunnmøre.

28 28 Figur 6.1 fornybar energi i Noreg lokalisert på Vestlandet, og i tillegg bidreg klynga med stor aktivitet i ein del kommunar som elles ikkje har mykje aktivitet i dei andre, havbaserte, klyngene som er ein del av prosjektet. Figur 6.1: Fordelinga av tilsette i utvalde næringar i kommunane på Vestlandet i Søyla for Bergen er størst, med i alt tilsette i dei åtte næringane som er vist i kartet, og Sola er nest størst, med i alt tilsette. Kjelde: Samfunnsøkonomisk analyse via Statistikk.ivest.no Ved sidan av leverandørindustrien husar Hordaland tilnærma all vidareforedling i landet gjennom raffineriet på Mongstad og prosessanlegget på Kollsnes. Samstundes sleit denne undergruppa med lønsemda i 2015 og leverte negative årsog driftsresultat. Det er også knytt betydeleg utvinningsaktivitet til Hordaland, sjølv om storleiken er mange gongar mindre enn i Rogaland. Likevel, målt i omsetnad er denne undergruppa større enn både foredlings- og leverandørindustrien i Hordaland, sjølv om sistnemnde har langt fleire årsverk. Fornybar energiproduksjon Minst, men veldig viktig i deler av landsdelen som ikkje har mykje petroleumsrelatert aktivitet Fornybar energiproduksjon omfattar energiproduksjon og -distribusjon basert på fornybare energikjelder som vind, vatn og biogass. I tillegg omfattar den her distribusjon og handel med elektrisitet basert på fornybar energiproduksjon, samt andre støttetenester. Med ei omsetnad på i overkant av 30 milliardar kroner og dryge årsverk på Vestlandet i 2015, er dette den klart minste klynga av dei som er omfatta av nøkkeltalsprosjektet. Samstundes er omlag ein tredjedel av all aktivitet innan Lågare straumprisar har ført til lønsemda har gått ned dei siste åra. På same tid har vareeksporten, da i all hovudsak i form av elektrisk energi, auka frå Vestlandet. Dei største verksemdene i klynga i 2015 var knytt til produksjon og distribusjon, og det er nokre få, store aktørar som dominerer med sine underbruk. Ti av dei tjue største verksemdene målt i årsverk låg anten under BKK eller Lyse. I ein analyse gjort av Hordaland fylkeskommune på fjorårets nøkkeltal, for rekneskapsåret 2014, kom det fram at fornybar energiproduksjon, og da i all hovudsak vasskraft, bidrog med høg aktivitet innan energiklynga i dei delane av Vestlandet, inkludert Hordaland, kor det elles ikkje var like mykje oljeog gassrelatert aktivitet. Mens sistnemnde i hovudsak er konsentrert i kystkommunar, skjer mykje av den fornybare kraftproduksjonen i indre strok, kor topografien og klimaet bidreg til stor kapasitet for vasskraft. Vestlandets største fornybarfylke Opp mot halvparten av alle årsverk innan fornybar energiklynga på Vestlandet er lokalisert i Hordaland. Det blei omsett for over 11 milliardar kroner i klynga i Hordaland i 2015, og sjølv om tal årsverk er relativt likt fordelt mellom undergruppene i klynga, er det produksjon og tenesteleverandørar som leverte den høgaste omsetnaden dette året. Sjølv om Bergen dominerer klynga i fylket, er det også stor aktivitet utover i fylket, spesielt innan produksjon og distribusjon. Marin klynge: stor vekst og vestlandsdominans! Marin klynge består av all aktivitet knytt til fiskeri og havbruk, inkludert fôrproduksjon, foredling, teneste- og utstyrsleveranse. Til saman omsette klynga for nesten 69 milliardar kroner og hadde over årsverk på Vestlandet i Med dette bidrog landsdelen med 42 prosent av årsverka i klynga på landsbasis. Klynga har hatt nærmast kontinuerlig vekst i heile perioden vi har tal for ( ), og til saman har talet årsverk dobla seg i landsdelen sidan Omsetnaden har neste firedobla seg, godt hjelpt av tidvis høge råvareprisar og auka vareeksport. I 2015 eksporterte klynga på Vestlandet for 45 milliardar kroner, noko som er 45 % av eksporten frå klynga på landsbasis og 3,2 % av den totale eksporten frå Noreg det året. Laks sto for to tredjedelar av eksporten.

29 Marin klynge Landets leiande havbruksfylke Det var over årsverk knytt til marin klynge i Hordaland i 2015, som er 35 % av klynga på Vestlandet og 15 % på landsbasis. Hordaland er eit stort fiskerifylke, kor Bømlo, Austevoll og Fjell er blant dei største i landet. Fylket blir likevel slått av Møre og Romsdal når det gjeld tal årsverk innan fiskeri, men til gjengjeld er Hordaland landets største oppdrettsfylke. Halvparten av alle årsverk innan oppdrett på Vestlandet og ein fjerdedel av årsverka i Noreg i 2015 fanst i Hordaland. Bergen husar hovudkontoret for mellom anna giganten Marine Harvest, medan produksjonen er spreidd rundt på lokalitetar rundt i fylket. På same tid ligg også mange av dei største foredlings-, teneste- og utstyrsverksemdene knytt til fiskeri og havbruk i Hordaland. Hordaland styrkar sin posisjon innan både lakse- og aureoppdrett Vestlandsfylka stod i 2016 for 35 % av lakseoppdrettet og 92 % av aureoppdrett i Noreg, målt i salsverdi. Vestlandet sin del av lakeoppdrett i Noreg er ned 5 % frå 2015, medan Hordaland har auka sin del av Vestlandet med 7 % og av landet med 1 %. På same tid har Vestlandet sin del av aureopdrett i Noreg auka med 6 % og Hordaland sin del av landet med 8 %. Målt i kvantum har det vore stor nedgang i produksjonen av laks i store deler av landet. På Vestlandet er produksjonen ned 16 % og for landet som heilskap ned 5 %. Samstundes har produksjonen auka i Hordaland med 2 %. På auresida har produksjonen derimot auka i landet og på Vestlandet med høvesvis 20 og 29 %, mens den i Hordaland har auka med 41 %. Stadig fleire fiskarar og fiskebåtar i Hordaland I fleire år har Austevoll og Bømlo vore dei to største fiskerikommunane i Hordaland, og det var dei også i Austevoll er den kommunen som har flest fiskarar (tabell 6.1.2), og i 2016 har dei også tatt igjen Bømlo i tal fiskebåtar. I fylket som heilskap har tal fiskarar auka med 5 % og tal fiskebåtar med 10 % i Tabell 6.2: 29 Laks Aure Endring Endring Hordaland Møre og Romsdal Sogn og Fjordane Rogaland ,3 2,2 0,9 Vestlandet Heile landet Vestlandet i % av landet 40% 35% -5 % 86% 92% 6 % Hordaland i % av Vestlandet 33% 40% 8 % 58% 63% 5 % Hordaland i % av landet 13% 14% 1 % 50% 58% 8 % Tabell 6.2: Sal av oppdretta laks og aure i salsverdi i 2015 og 2016 i millionar kr Kjelde: Fiskeridirektoratet via statistikk.ivest.no Tabell 6.3: Tabell 6.4: Tal fiskarar Endring Austevoll Bømlo Bergen Sund Os Fjell Kvinnherad Øygarden Askøy Fitjar Hordaland Tal fiskebåtar Endring Bømlo Austevoll Sund Kvinnherad Bergen Os Fitjar Fjell Øygarden Fusa Hordaland Tabell 6.3 og 6.4: Tabellane viser dei 10 største kommunane i Hordaland etter talet på fiskarar og talet på registrerte fiskebåtar for 2015 og Talet på registrete fiskebåtar skil ikkje mellom båtar av ulik storleik. Kjelde: Fiskeridirektoratet via statistikk.ivest.no

30 30 Nedgang i fangstmengda for den norske fiskeflåten Dei siste åra har Austevoll vore den kommunen i landet som har vore størst på fangst av fisk (etter kor båtane er heimehøyrande). I 2015 vart 15 % av den norske fiskefangsten teke av båtar frå Austevoll. I 2016 gikk fangstmengda for den norske fiskeflåten ned med 12 % og Austevoll-flåten sin del av den totale fangsten gikk ned til 13 %. Kommunen er likevel framleis den største på fangst av fisk. I tillegg til Austevoll er også Bømlo og Fjell med på lista over dei ti kommunane som fiskar mest i landet. Maritim klynge Vestlandet husar halvparten av alle årsverk i klynga på landsbasis Maritim næringsklynge består av transport- og støttetenester til havs, samt teneste- og utstyrsproduksjon knytt til dette. Sjølv om klynga i stor grad har vore retta mot olje og gass, blir den likevel behandla separat, da den produserer transporttenester og ikkje energi. Det er også teikn på at deler av klynga skifter fokus over på fiskeri og havbruk, samt fornybar energiproduksjon som ein følgje av oljekrisa. Den maritime næringsklynga på Vestlandet hadde ein omsetnad på godt over 100 milliardar kroner og årsverk i 2015, og er med det berre slått av ikkje-fornybar energi blant dei klyngene som er ein del av nøkkeltalsprosjektet. Klynga bidrog med over 7 % av alle årsverk i rekneskapspliktige føretak i landsdelen. Halvparten av alle årsverka i landet innan denne klynga finn vi på Vestlandet. I tala for 2015 finn vi ingen reduksjon i omsetnaden i klynga, trass i oljekrisa. Omsetnaden var tre gangar så høg som i 2003 og nesten 4 % høgare enn i Det er venta at dette vil endre seg i negativ retning når vi tal for Oljekrisa hadde likevel allereie begynt å gjere seg gjeldande i års- og driftsresultata i nokon av dei største selskapa innan shipping, og skipsverfta leverte også samla negative resultat. Eit maritimt fylke Med nesten årsverk i 2015 utgjorde maritim klynge godt over 9 % av alle årsverk i rekneskapspliktige føretak i Hordaland. Dette er også nesten halvparten av alle årsverk i klynga på Vestlandet. Den største undergruppa i fylket er reiarar, med over årsverk og ein omsetnad på opp mot 50 milliardar kroner. Samstundes huser fylket også mange teneste- og utstyrsprodusentar, og desse var under press i Sistnemnde leverte samla negative års- og driftsresultat, og det same gjorde verfta i fylket. Stor overlapp og tette band mellom næringsklyngene på Vestlandet I nøkkeltalsprosjektet er det nytta ein metode som sikrar at aktiviteten i kvar verksemd ikkje blir talt dobbelt, sjølv om verksemda er retta mot meir enn ei klynge. På denne måten Figur 6.2 Figur 6.2: Fordelinga av tilsette i fire næringsklynger på Vestlandet i Figuren viser kor mange som er eintydig knytt til ei klynge (mørke fargar) og kor mange som er sysselsett i bedrifter med overlappande klyngetilknytning. Kjelde: Samfunnsøkonomisk analyse Ikkje-fornybar Maritim unngår vi at den totale storleiken for desse klyngene ikkje blir overvurdert. Samstundes får vi også eit mål på overlapp mellom klyngene gjennom å sjå kor stor del av årsverk i kvar klynge som ligg på næringar som er identifisert med aktivitet retta mot meir enn ei klynge. Figur 6.2 viser kor stor del av sysselsettinga i kvar klynge som er registrert på næringar som berre høyrer til ei klynge og tilsvarande for næringar som høyrer til i meir enn ei klynge. Ikkje uventa er det størst overlapp for maritim klynge, som leverer transport- og støttetenester til alle dei tre andre klyngene. Det er spesielt innan utstyrs- og tenesteleverandørar det er overlapp mellom klyngene, da dei store selskapa ofte leverer til alle havbaserte næringar. For meir informasjon, sjå side (23 %) (28 %) Fornybar (27 %) (15 %) Marin

31 31 Figur 6.3 Reiseliv Nedgang i camping- og hytteovernattingar I perioden januar til august 2017 var det registrert 2,3 millionar overnattingar i Hordaland. Sjølv om dette er fleire overnattingar enn i 2016, er dette ein svært liten prosentvis auke. Veksten frå 2015 til 2016 har slik sett flata ut. Dette skuldast hovudsakleg ein nedgang i talet på camping- og hytteovernattingar. Mens tal hotellovernattingar auka med 4,1 %, var det ein nedgang i camping- og hytteovernattingar på 5,5 % mellom 2016 og Halvparten (47 %) av overnattingane i Hordaland var utanlandske gjestar (figur 6.3). Her skil Hordaland seg frå landet elles der 32 % av overnattingane var utanlandske gjestar. Mellom januar og august 2017 har det vore flest tyske overnattingar (tabell 6.5), etterfølgt av USA og Nederland. Fleirtalet av tyskarane (57 %) og halvparten av nederlendarane (50 %) finn vegen til campingplassar og hyttegrender. USA har til samanlikning flest hotellovernattingar totalt ( ), og nesten 94 % av overnattingane frå denne nasjonen var på hotell. Storbritannia, Kina og Asia er òg viktige marknader for reiselivsaktørar i Hordaland med ein stor del hotellovernattingar. 100 % 90 % 80 % 70 % 60 % 50 % 40 % 30 % 20 % 10 % 0 % Bergen Hardanger Voss Sunnhordland Resten av Hordaland Norske Utanlandske Hordaland Fjord Norge Landet Figur 6.3: Tal og fordeling av norske og utanlandske overnattingsgjester i januar-august 2017 i reiselivsregionane i Hordaland, m.v. Statistikken omfattar hotell og andre overnattingsbedrifter, camping, hyttegrender, samt medlemsbedrifter i Norske Vandrerhjem. Hotellstatistikken omfattar alle hotell og liknande overnattingsbedrifter med ti sengeplassar eller meir. Campingstatistikken omfattar alle plassar med ein kapasitet på minst ti einingar. Hyttegrenstatistikken omfattar alle hyttegrender med ein kapasitet på ti sengeplassar. Statistikken for Norske Vandrerhjem gjeld alle overnattingsbedriftene som er medlemmer i Norske Vandrerhjem. Kjelde: statistikknett.no Voss har størst vekst i hotellovernattingar Talet på hotellovernattingar i perioden auka i alle dei store reiselivsregionane forutan resten av Hordaland (tabell 6.6). Auken var størst i Bergen med fleire overnattingar, ein vekst på 4,9 %. Den største prosentvise veksten var på Voss, med 10,5 % eller fleire overnattingar. I Sunnhordland var veksten på 8,1 % frå året før, ein reell auke på overnattingar. I Hardanger var veksten lågare, 0,9 % eller fleire overnattingar. Nedgangen i resten av Hordaland var på overnattingar (-14,7 %). Veksten i campingplassar og hyttegrender har stagnert og ein ser no ein reduksjon i talet på overnattingar mellom 2016 og Det var totalt slike overnattingar i Hordaland frå januar til august Nasjonalt har det vore ein reduksjon i camping og hyttegrendene på 4,5 %, tilsaman om lag færre overnattingar. Likevel held veksten fram i dei reiselivsregionane; I Voss har det vore fleire overnattingar, ein vekst på 24,4 % frå 2016 til Hardanger opplev også vekst (6,3 %) med fleire overnattingar. Bergen har hatt ein auke på 3,5 % (5 556 fleire). Statistikken for Hordaland er påverka av nedgangen i Sunnhordaland (-17,6 %) og i resten av fylket, der talet på overnattingar er meir enn halvert frå fjoråret (- 56 %). Samstundes er det ein større del av utlendingane som overnattar på camping i Hordaland. 27 % av alle utanlandske overnattingar var på campingplassar eller hyttegrender. Blant nordmenn var talet 17 %. Til saman stod utlendingar for 59 % av campingovernattingane i Hordaland. På nasjonalt nivå er det flest norske overnattingar innafor camping- og hyttemarknaden. Slik sett er verksemdene i Hordaland truleg meir avhengige av utanlandske turistar innafor denne marknaden. I 2016 sto til dømes utanlandske overnattingar for størstedelen av veksten.

32 32 Tabell 6.5: Land Hotell Camping/hyttegrend Tal % Tal % Totalt Land Hotell Camping/hyttegrend Tal % Tal % Totalt Tyskland , USA , , Nederland , , Storbrit , , Kina , , Asia ellers , , Spania , , Frankrike , , Sverige , , Italia , , Japan , , Danmark , , Polen , , Sveits , , Australia , , Belgia , , Russland , , Litauen , , Sør-Korea , , Brasil , , Europa ellers , , Latin-Amerika ellers , , Finland Østerrike , , Tsjekkia , , Canada , , Portugal , , Ungarn , , Tyrkia , , Ukraina , , Afrika ellers , , Oceania ellers , , Latvia , , Island , , Estland , , Slovakia , , Hellas , , Irland Mexico , , Sør-Afrika , , Luxembourg , ,9 961 Slovenia , ,6 918 Kypros , ,9 590 Malta , ,0 233 Liechtenstein ,6 3 2,4 127 Tabell 6.5: Overnattingar i Hordaland i perioden januar-august 2017, fordelt på nasjonalitet og hotellovernattingar og camping-/hyttegrendar. Kjelde: SSB/statistikknett.no

33 33 Tabell 6.6: Figur 6.4 Jan-aug 2016 Jan-aug 2017 Endring Tal % Bergen ,5 Camping og hytteovernattingar 9 % Hotellovernattingar 4 % 4 % Camping og hytte Hardanger ,3 Voss ,4 Sunnhordland ,6 Resten av Hordaland ,0 Hordaland ,5 Fjord Norge ,9 19 % 9 % 32 % 12 % 10 % Landet ,5 Bergen ,9 Hardanger ,9 70 % Voss ,5 Hotell Sunnhordland ,1 Resten av Hordaland ,7 31 % Hordaland ,1 Fjord Norge ,4 Bergen Hardanger Voss Sunnhordland Resten av Hordaland Landet ,1 Tabell 6.6: Overnattingar januar til august 2016 og 2017, fordelt etter hotell og camping/hytteovernatting. Resten av Hordaland omfattar dei kommunane som ikkje inngår i dei største reiselivsregionane. Kjelde: statistikknett.no Figur 6.4: Korleis hotellovernattingar og camping- og hytteovernattingar fordeler seg på reiselivsregionane i Hordaland. Kjelde: statistikknett.no Hotellmarknaden er størst i Bergen camping er viktigare i distrikta Bergen dominerer hotellmarknaden og hadde 70 % av alle overnattingane i perioden januar til august 2017 (figur 6.4). I alt hadde Bergen over 1,3 millionar overnattingar. Hardanger er nest størst med i overkant av eller 12 % av alle overnattingane. Voss og Sunnhordland låg på høvesvis og overnattingar. Resten av Hordaland utgjorde 4 % av marknaden eller overnattingar. Når det gjeld campingovernattingar, er marknaden jamnare fordelt. Bergen har størstedelen av marknaden med overnattingar som utgjer 32 % av totalmarknaden. Hardanger var rett bak med 31 % av overnattingane. Voss følgjer deretter med 19 % av marknaden, ein region som har auka sin del av marknaden med nesten fleire overnattingar. Rest-Hordaland utgjer ein mindre del av campingovernattingane i 2017 samanlikna med fjoråret og har saman med Sunnhordland 9 % av marknaden, høvesvis og overnattingar.

34 34 Landbruk Figur 6.5 Mindre areal og færre bedrifter på 10 år,... Dei siste 10 åra har det vore store endringar i jordbruksarealet i Hordaland og Sogn og Fjordane. Berre to kommunar i desse fylka hadde ei auke større enn 500 daa i jordbruksareal i drift, Granvin og Austrheim. Dei største endringane i Hordaland er i kommunane Bergen, Os, Osterøy, Tysnes og Voss, som alle har hatt nedgang i jordbruksareal over daa i perioden Heile 14 kommunar i Hordaland har hatt nedgang mellom 500 og daa, 11 kommunar i fylket har hatt mindre endringar +/- 500 daa. I Sogn og Fjordane er det enda fleire kommunar som opplev stor nedgang, mange av desse ligg rundt Nordfjord. Ein finn også stor nedgang i Hyllestad, Fjaler og Gaular i Sunnfjord.. I indre Sogn er det, forutan nedgangen i Sogndal, mindre endringar å spore i kommunane Luster, Årdal, Lærdal og Aurland. Trass mindre arealendringar i jordbruket i mange kommunar, er det få som har hatt auke i talet på jordbruksbedrifter. I Hordaland er det størst reduksjon i Voss, Kvinnherad, Bergen og Etne. Nokre få kommunar har fått fleire bedrifter: Bømlo, Fjell og Fitjar har alle hatt nedgang i jordbruksarealet, men fleire bedrifter har kome til. I Sogn- og Fjordane er det størst nedgang i Gloppen og Stryn i Nordfjord samt Jølster, Gaular og Fjaler. Berre Solund har fått fleire jordbruksbedrifter. Sjå også AUD-rapport nr : «Nedbygging av jordbruksareal» Figur 6.5: Absolutt endring i jordbruksareal (daa, vist med farga kommuneflater) og tal jordbruksbedrifter (vist i parentes etter kommunenamnet) i perioden i kommunar på Vestlandet. Kjelde: SSB Statistikkbanken