Dei blanke sidene i norskfaget

Transkript

1 Dei blanke sidene i norskfaget Internasjonale og demokratiske perspektiv på språk i Noreg Ottar Grepstad Yang Huanyi blei om lag 95 år gamal. Den 20. september 1984 døydde den kinesiske kvinna Yang Huanyi. Ho skal vere den siste som fullt ut meistra skriftsystemet nüshu. Språk og kjønn har mykje med kvarandre å gjere, men ingen stad meir enn i skriftsystemet nüshu i Kina frå 1400-talet. Dette er det einaste kjende skriftsystemet som berre har vore brukt av kvinner. Nüshu blei utvikla i Jiangyong-området i provinsen Hunan i Kina. I denne regionen var det eit særleg sterkt samhald mellom kvinnene, og mange av dei uroa seg over at ein del kvinner som gifta seg, flytta bort. Med nüshu kunne kvinner formidle kunnskap seg imellom i eit samfunn der berre menn skulle ta utdanning. I tillegg verka det truleg som eit hemmeleg språk for kontakt mellom kvinner i og utanfor regionen, om lag slik taterar i Noreg gjerne bruker norsk romani til å snakke seg imellom. Nüshu blei både brukt i skrift, vove inn i stoff og brukt i handverk. Dei eldste skriftene med nüshu skriv seg frå talet. Språket var basert på tilpassing av teikn frå det klassiske kinesiske skriftsystemet hanzi, med teikn mindre og tunnare i forma enn i hanzi. Dei bort imot 1500 ulike skriftteikna blei skrivne i rekkjer ovanfrå og ned, og rekkjene skulle lesast frå høgre mot venstre. I 2003 publiserte Zhou Shuoyi, truleg den første mannen som kjenner dette språket, ei ordbok med 1800 teikn for nüshu, men då var det for seint. Internasjonale og demokratiske perspektiv på språk i Noreg inneber å peike på det eg kallar ei språkleg vending i seinare tiår, som minner sterkt om eit paradigmeskifte, og fortelje om framstillinga av språk i sju lærebokverk i norsk. Eg skal gi eit nytt, lite bidrag til forståinga av det som faktisk skjedde her til lands på 1800-talet, og for første gong kan det seiast kva nordmenn i dag meiner om jamstillingsvedtaket frå Vidare skal eg krysse mange språkgrenser og vise noko som er svært viktig for både norsk, historie og samfunnsfag og likevel blir oversett i alle tre. Alt dette munnar ut i eit bidrag til ein ny måte å snakke om fleirtalsspråket bokmål på. Den språklege vendinga Først ei enkel vareteljing. Den nyaste samla dokumentasjonen av all verdas språk blei publisert 25. februar Summer Institute of Linguistics i Dallas, Texas, viser i si 17. utgåve av Ethnologue at heile 7105 språk er i bruk. 1 Det talet har vakse for kvar ny utgåve sidan den første i fleire språk er dokumenterte i dag enn for fire år sidan. Det språklege mangfaldet er altså større enn nokon har visst. Kvart fjerde språk som er dokumentert i dag, var lite kjent frå jamførande og systematisk dokumentasjon før Noreg blei ein oljenasjon i 1970-åra. 1 Paul M. Lewis, Gary F. Simons og Charles D. Fennig (red.): Ethnologue: Languages of the World, Seventeenth edition. SIL International, Texas 2013, lesedato med ein del eigne utrekningar. Oppdatert informasjon om språk i Noreg og all verdas språk kan finnast på i Språkfakta 2010, og i Språkfakta 2013 frå august Norsklæraren 2 I 13

2 Ottar Grepstad er forfattar og direktør for Nynorsk kultursentrum. Om lag ein tredel av språka på jord er truleg ikkje skriftfesta og iallfall ikkje så mykje at dei kan reknast som skriftspråk. Berre kvart tiande språk kan reknast som godt utbygde skriftkulturar i dag. Desse blir derimot brukte av åtte av ti innbyggjarar. Ethnologue meiner at kvart tredje språk er i vanskar eller på veg ut av bruk. Desse 2400 språka blir berre brukte av 1,1 % av innbyggjarane på jorda. I eit norsk perspektiv er refrenget i språkdebatten at norsk er eit lite språksamfunn. Ja, kanskje, men i eit internasjonalt perspektiv er norsk to svært robuste språk. Ethnologue definerer seks språk som internasjonale. 94 språk blir rekna som nasjonale, dvs. at dei er «brukte i ut danning, arbeidsliv, massemedia, offentleg forvaltning på nasjonalt nivå». Norsk høyrer med blant desse 100 mest robuste språka i verda. Storleik åleine seier likevel ikkje alt. Spørsmålet er kva plass språka har i samfunnet, og kor godt dei aktuelle skrift kulturane er organiserte. Då stiller norsk endå sterkare. I tolv år frå 2001 heldt eg årstalar om tilstanden for nynorsk skriftkultur. Med åra stod det jamt tydelegare for meg at tenkinga om språk har endra seg mykje dei siste tiåra, også utanfor språkvitskapen. Respekten for språkleg variasjon og språklege skilnader har auka. Ideen om éin nasjon eitt språk fekk sitt absolutte og autoritære uttrykk med den franske revolusjonen, den som i historiebøkene blir feira som Det demokratiske framsteget. Denne ideen er i ferd med å bli ein historisk fiasko. Tendensen går eintydig i retning av fleire språk per nasjon. I språkvitskapen har det lenge vore sjølvsagt å forstå språk som eit sosialt og kulturelt fenomen. «Vi», skreiv den danske språkforskaren Otto Jespersen i 1946, «vi kjem aldri til å nå fram til ei heilskapleg forståing av språk så lenge vi rettar merksemda berre mot den intellektuelle funksjonen til språket eller som eit kommunikasjonsmiddel for tanken.» 2 «Språket er uten tvil det viktigste av alle sosiale fenomener», skreiv den norske kollegaen Alf Sommerfeldt to år seinare. 3 Den amerikanske språkforskaren Charles F. Hockett tok endå sterkare i anno 1958: «Språk er det mest verdfulle menneskeætta eig.» 4 Slik blei det tenkt då dagens lærarar var på veg til sine første skuledagar, hit eit steg, og dit eit språk. Ikkje rart at sola skin. Mang ein forfattar, kunstnar og meiningsdannar har ordlagt seg på liknande vis ikkje berre i seinare år, men lenge. «Språk er vegkart for kulturen», skriv den amerikanske feministen og forfattaren Rita Mae Brown: «Det fortel deg kvar folk kjem frå og kvar dei er på veg.» Den sørafrikanske presidenten Nelson Mandela tenkte i same retning i sjølvbiografien sin: «Utan språk kan ein ikkje snakke til folk og forstå dei; ein kan ikkje dele deira voner og forventningar, 2 Otto Jespersen: Mankind, nation and individual, Oslo Alf Sommerfelt: Språket og menneskene, Oslo 1948, s Charles F. Hockett: A course in modern linguistics, New York Norsklæraren 2 I 13 17

3 Vi veit mykje om kva nordmenn meiner om bokmål og nynorsk, særleg nynorsk. Kva nordmenn meiner om at bokmål og nynorsk er to jamstilte språk, har derimot vore ukjent. gripe deira historie, verdsetje poesien deira eller ta vare på songane deira.» 5 Den norske forfattaren Elisabeth Aasen trong berre sju ord då ho fekk Språkprisen i 2010: «Eit språk er noko ein lever i.» 6 Røynda i læremiddel for ungdomsskulen Med handa på hjarta: Er det slike resonnement og analysar som har prega læreplanane i norsk skule etter 1945? Ei som tidleg sa frå, var forfattaren Eldrid Lunden. «Dei nye fagplanane definerer språk som ein reiskap», sa ho i eit intervju i Basar få år etter den store omlegginga til ungdomsskule og vidaregåande skule i 1970-åra. 7 Den tenkinga var ikkje noko skulen hadde funne på: «Dei fleste ser på språket berre som ein reiskap. Mennesket har eit språk som er ei slags greip. Så hektar dei tanken eller meininga si på den greipa og gir den frå seg. Det er det dei fleste trur dei gjer når dei snakkar.» I seinare tid har lærarutdanning, læreplanar og lærar ar med god grunn vore diskuterte og kritiserte. Læremidla har få snakka om. «Språk er det mest komplekse mennesket nokon gong lærer», skreiv den engelske språkforskaren David Crystal i Viss han har rett i det, er det også krevjande å skrive læremiddel som yter språket og tenkinga om språk rettferd. Eg skal ikkje setje meg til domar over dei som gjer det dei kan for å skrive gode lærebøker i språk. I staden har eg lese sju av dei lærebokverka som utgjer læringsgrunnlaget ved inngangen til den vidaregåande skulen. Tre som var skrivne etter L97, fire etter Kunnskapsløftet i Mellom desse verka fann eg ingen systematiske skilnader i omtalen av språk. Politisk blei det brukt store ord om Kunnskapsløftet, men i forståinga av språk skil læremidla etter 2006 seg lite prinsipielt frå læremidla anno Nelson Mandela: Long Walk to Freedom, London Elisabeth Aasen i takketale for Språkprisen i Oslo 10. november «Om å få fram ei stemme. Eldrid Lunden i samtale med Arild Stubhaug», Basar nr , s David Crystal: A Little Book of Language, New Haven 2010, s I lærebøkene for ungdomsskulen er det kommunikasjon som gjeld. «Frå starten på menneskeheita har språka utvikla seg fordi vi trong å kommunisere», heiter det i ei knudrete setning i verket På norsk. 9 Korleis kan forfattarane vite det så sikkert, at alt handla om kommunikasjon? I faglitteraturen om skriftkultur blir det tenkt mykje meir nyansert om dette. «Kultur og språk heng nøye saman», heiter det i det same verket. 10 Den forståinga blir einast brukt om andre språk enn norsk. Språkhistoria om 1800-talet dreiar seg mest om strid en om kva skriftspråk Noreg skulle ha. Språkhistoria om talet handlar nesten berre om rettskrivingsendringar og formalia. «Striden rundt bokmål og nynorsk er framleis i full gang i Noreg», heiter det i Gyldendals norskbøker frå Kva slags strid det var i tida mellom 1885 og 1997, blir verande ein tåkedott. Eit anna verk, Gjennom språket frå 1999, gir grundigare enn andre greie for rettskrivingsendringane og samnorsk, men nemner ikkje at språkstriden i Noreg gjaldt mykje meir enn dette. 12 Det same må seiast om verket Frå saga til cd frå Lærebøkene svarar til læreplanane. I både dei eldre og nye læreverka blir den kulturstriden som prega miljø av språkbrukarar gjennom mykje av 1900-talet, redusert til spørsmål om rettskrivingsendringar. Eg forstår at ein må forenkle, men eg godtek ikkje ei forenkling som gir elevane eit skeivt og fagleg undergravande bilete av språk nett då unge tenåringar for første gong sjølve avgjer om nynorsk eller bokmål skal vere deira opplæringsspråk. Dette har sine konsekvensar: Kvar fjerde elev som skiftar frå nynorsk til bokmål i skulen, gjer det alt i ungdomsskulen Jon Rolland ofl.: På norsk. Grunnbok 2, Oslo 2007, s Jon Rolland ofl.: På norsk. Grunnbok 3, Oslo 2008, s Kari Bech ofl.: Gyldendals norskbøker. Språk og sjanger 8, Oslo 1997, s Odd Sætre og Ragna Ådlandsvik: Gjennom språket, 10, Oslo 1999, s Marit Jensen og Per Lien: Frå saga til cd, 10B, Bergen Ottar Grepstad: Språkfakta Sogn og Fjordane , Ørsta 2012, tabell Norsklæraren 2 I 13

4 I lærebøkene kjem det godt fram korleis styresmakter og etniske nordmenn behandla samane frå midten av 1800-talet. Då skriv dei om fornorsking, assimilering, undertrykking. Det kulturelle og sosiale presset mot nynorskelevane som prega heile 1900-talet, er ikkje nemnt med eitt ord i noko læreverk. I staden får alle det til å høyrast ut som Stortinget jamstilte to norske språk i 1885, og sidan har dei to språka vore jamstilte. Norskbøkene for ungdomsskulen gir dermed eit falskt bilete av norsk samfunnsutvikling på 1900-talet. Når eg ser kva ein del lærarar får seg til å seie om norskfaget, blir eg ståande vantru overfor ein håpefull påstand om at dette rettar kvar einaste lærar opp gjennom undervisninga si. Eg seier med Rita Mae Brown: «Språk utøver skjult makt, slik månen gjer på tidevatnet.» 15 Open situasjon delt samfunn Når læreplan og læremiddel gjer så mykje ut av striden på 1800-talet, kjem eit stort spørsmål: Korleis kunne det skje? Kva var det som fekk Stortinget til å jamstille det nye folkemålet med det almindelige bogsprog? Frå tidleg i det hundreåret hadde folk stilt både seg sjølve og andre spørsmålet om korleis språket i Noreg burde vere både korleis det skulle talast på offentlege scener, og korleis det skulle skrivast i private rom. Der var tvil om kva som var rett å gjere. Språket stod ikkje på spel, men det språklege hegemoniet var sett i spel. Det var ikkje opplagt kven som var i fleirtal eller mindretal slike kategoriar gjorde seg enno lite gjeldande i det unge demokratiet Noreg med avgrensa ytringsfridom. Løysinga på språkspørsmålet låg ikkje i dagen, ikkje for alle. Noreg var då eit samfunn der den offentlege samtalen gradvis tok form, og der offentlegheiter blei forma og meiningar danna. Språksituasjonen var verken gitt eller låst. Nye utvegar kunne byggjast. I denne heller opne situasjonen sa Knud Knudsen sitt, og som Ivar Aasen gjorde han sitt. Dermed oppstod ein språkpolitisk dynamikk, og den fekk slike følgjer at Knud Knudsen i dag ikkje berre kan omtalast som far til bokmålet, men også som fødselshjelpar for nynorsk. Bokmål var eit uferdig språk og difor kunne nynorsk påverke det, særleg gjennom ordtilfang og syntaks, mindre i formverket. Nynorsk blei den største språklege endringskrafta. Både Aasen og Knudsen utfordra det etablerte språklege hegemoniet, og begge forkasta den danske løysinga. Dei ville begge gi verda eitt språk til. Det gjorde det lettare å vinne legitimitet også for det pekurande vesle mindretalet som alt før 15 Rita Mae Brown: Starting From Scratch, New York Knudsen døydde, var i ferd med å organisere seg til kamp for landsmålet. Når nynorskbrukarane vann fram så mykje som dei faktisk gjorde, kan det eit godt stykke på veg forklarast med at fleirtalet, alternativet, ikkje var gitt. Knudsens arbeid for norsk styrkte fleire løysingar enn hans eiga. Det opna for eit mangfald ingen tenkte på den gongen. 16 Det ville ha vore til å forstå om Stortinget i 1885 sa nei til å jamstille det nye språket med det rådande bogsprog. Det var ikkje mykje målfolka hadde å vise til nokre salmar ingen hadde lov til å syngje i kyrkja, eit hundretals bøker, eit fåtal blad og aviser, ei ordbok og ein grammatikk som nokre få hundre hadde kjøpt, og ingen skulekrins som underviste i landsmål, anna enn der nokre utolmodige enkeltlærarar huserte. Det ville også ha vore forståeleg om dei som målbar denne viljen til språk, hadde gitt opp, for meldingane om kor lite dei var verd, var ikkje til å misforstå. Å gjere det jamstillingsvedtaket var dristig ferd. Målt med vår tids standard for dokumentasjon og konsekvensutgreiingar er jamstillingsvedtaket i 1885 eit av dei mest uansvarlege vedtaka Stortinget nokon gong har gjort. Dette er truleg det einaste parlamentariske vedtaket frå 1800-talet som ikkje er blitt endra seinare. Det er også eit av dei mest framsynte. Med dette vedtaket blei Noreg truleg den første formelt fleirspråklege staten i Europa. Jamstillingsvedtaket står altså i ei særstilling. Etter 1885 har heller ingen føreslått å oppheve vedtaket. Vi veit mykje om kva nordmenn meiner om bokmål og nynorsk, særleg nynorsk. Kva nordmenn meiner om at bokmål og nynorsk er to jamstilte språk, har derimot vore ukjent. I desember 2012 blei difor eit representativt utval på 1004 menneske stilt fleire spørsmål om språk. Eitt spørsmål var om dei hadde høyrt om Ivar Aasen. Det hadde 96 %, dvs. alle. Nær seks av ti hadde dessutan eit positivt bilete av det Ivar Aasen stod for, og færre enn ein av ti hadde eit dårleg inntrykk av han. Med andre ord: Skulen verkar. Eit anna spørsmål var dette: «I 1885 vedtok Stortinget at nynorsk og bokmål skal være likestilte språk i Norge. Er du helt enig, delvis enig, verken enig eller uenig, delvis uenig 16 Slik blei det tenkt av eit dusin språkforskarar frå mange land og ein nordmann ein ettermiddag i november 2011 ved Summer Institute of Linguistics I Dallas, Texas. Desse var med: E.A. Borge, Mike Cahill, Ken Decker, Chuck Fennig, Ottar Grepstad, Thomas Headland, Ellen Jackson, Bob Johnson, Mark Karam, Lynn Landweer, Jeremy Nordmoe, Carol Orwig, Scott Satre, Gary Simmons og Peter Unseth. Norsklæraren 2 I 13 19

5 Nynorsk og bokmål bør forståast som to norske språk. eller helt uenig i at bokmål og nynorsk fremdeles skal være likestilte språk?» 17 Det spørsmålet deler Noreg i to, og ni av ti meiner noko om saka. Når det kjem til språk, er ikkje nordmenn mykje i tvil. 46 % var heilt eller delvis samde i at nynorsk og bokmål framleis skal vere jamstilte, og 44 % var heilt eller delvis usamde. Graden av semje og usemje var den same. Dei som er mest positive, er dei som er over 60 år, dei som bur på Vestland et eller i Trøndelag, og dei med høgast utdanning. Dei mest negative bur i aust og i nord. Kvinner er meir positive enn menn, og dei som tener mykje, er meir negative enn dei som tener lite. Dette mønsteret går att i mange meiningsmålingar frå det siste tiåret om ulike språkhaldningar. I denne undersøkinga svara 85 % at dei skriv bokmål eller riksmål privat. Resten skriv nynorsk eller om lag like mykje bokmål og nynorsk. Også dette er velkjende mønster frå andre undersøkingar. Det er eit enkelt reknestykke at fleirtalet av bokmåls brukarar er mot at bokmål og nynorsk skal vere jamstilte språk. Fleirtalet er knapt, men likevel tydeleg nok. Det vil seie at dei ønskjer eit Noreg med eitt språk. Det er eit like enkelt reknestykke at minst ein tredel av bokmålsbrukarane ønskjer eit tospråkleg samfunn. Brukarane av det mest brukte språket bokmål deler seg altså i to i spørsmålet om språkleg jamstilling eit knapt fleirtal er mot språkleg jamstilling og vil ha eitt norsk språk, eit stort mindretal er for og vil ha to. Mange tek det ansvaret det er å vere i fleirtal og gi mindretalet plass. Mengda av språk gjer at nokon kvar på jord hamnar i både fleirtal og mindretal. Den som er i mindretal, må prøve å vinne støtte hos mange nok i fleirtalet, må jamleg rettferdiggjere eigne handlingar og synspunkt, og kan lite oppnå utan å vinne støtte hos andre. Å vere i mindretal kan vere både givande og krevjande. Det er stor skilnad på å vere i mindretal av og til og å vere det heile tida. Det er ikkje alltid så greitt å vere i fleirtal heller. Den som har fleirtalet på si side, kan gjere mykje som krev lite grunngiving og rettferdiggjering, kan ta svært mykje for gitt som eit mindretal alltid må streve for å oppnå, og reflekterer i liten grad over sin eigen posisjon. Språk er meir enn språk. Alle språk er meir enn eit språk. Den norske røynsla Skulen har ein lang tradisjon for å redusere språk til kommunikasjon. Eg seier ikkje at alle lærarar tenkjer slik, men tenkinga om språk er grunnleggjande instrumentell. Difor blir også undervisninga om språk isolert til språkfaga. I norsk skule blir eit av dei viktigaste norske bidraga til verdssamfunnet dermed ikkje formidla eller diskutert. Det dreiar seg om korleis vi kan forstå språkstrid, ein kulturell konflikt som har gjort seg gjeldande i mange språksamfunn. Språk kan ikkje definerast berre språkleg. Språk peikar dermed utover seg sjølv. Det gjer også den sosiale spreiingshistoria for språk. I den stortenkte boka Empires of the Word berre tittelen! framhevar den engelske språk- og kulturhistorikaren Nicholas Ostler kor ulikt møte mellom kulturar verkar inn på dei aktuelle språka. 18 Militær erobring og økonomisk dominans har ikkje alt å seie når språkbruk endrar seg eller eitt språk tek over for eit anna. Det er ikkje ein gong sikkert at slike faktorar over tid fører til store språklege endringar. Folkevandringar og organiserte folkeflyttingar har til liks med religiøse rørsler berre i nokre tilfelle sett djupe språklege spor som ikkje har gått bort. Kulturelle skilnader kan ha vore viktige, men ikkje alltid avgjerande. Språk spreier seg over generasjonar, hundreår, stundom tusenår, og sjølv det mest utbreidde språket kan hamne i klemme. Det som kan forklare framgangen for eitt språk, eller det som truleg har hatt mest å seie for at eit anna språk blir svekt, forklarer altså ikkje all framgang, stagnasjon, tilbakegang. 17 Ipsos MMI, telefonundersøking for Språkåret 2013 og Nynorsk kultursentrum. Feilprosenten i undersøkinga er på 2,5 %. 18 Nicholas Ostler: Empires of the Word, London Norsklæraren 2 I 13

6 Konfliktane har vore mange. Her er tre frå førre hundreåret. 19 I 1901 gir A. Pallis i Aten ut si eiga omsetjing av Det nye testamentet til dimotiki, nygresk. Det utløyser eit språk opprør, og det same skjer då det greske nasjonalteatret 1. november 1903 har premiere på Orestien av Aiskylos på nygresk. I slagsmåla mistar to menneske livet, og sju blir skadde. Den 21. februar 1952 organiserer ei gruppe studentar i Dhaka i Aust-Bengal (Aust-Pakistan frå 1956, Bangladesh frå 1971) ein demonstrasjon til støtte for kravet om at bengali skal vere offisielt språk i Pakistan i tillegg til urdu. Politiet opnar eld mot studentane, og minst fire av dei blir drepne. Aksjon en for bengali spreier seg til heile Aust-Bengal. I ettertid beklag ar styresmaktene hendinga og gir bengali status som eit nasjonalt språk. Frå 2000 har Unesco markert dette som Den internasjonale morsmålsdagen. Verst går det i Sør-Afrika i Den 16. juni 1976 gjer om lag studentar opprør i Soweto i Sør-Afrika i protest mot at undervisninga i halvparten av faga i skulen skal vere på afrikaans. Opprøret breier seg, og om lag 700 menneske blir drepne. I Noreg tok språkstriden ei anna retning. Dei sosiale og kulturelle motsetnadene kunne vere skarpe, og visst er nynorskbrukarar til tider blitt undertrykte i dette landet. Særleg i tiåra er det eit ritual i visse ungdomsmiljø i Noreg å brenne Nynorsk ordliste når dei er ferdige med gymnas eller vidaregåande skule. Dette utløyser verbale protestar, men ingen valdelege motreaksjonar. Kvifor blei bokbåla møtte med ord, ikkje med hærverk? Innanfor ein språkdelt kultur med to formelt jamstelte språk vil dei faktiske skilnadene i bruksmønsteret for dei to språka representere ein maktfaktor. Den makta som ligg i det mest brukte språket, viser seg ved at nynorskbrukarar i dag ikkje kan velje bokmål heilt bort, medan mange bokmåls brukarar anten aktivt vel bort nynorsk eller aktivt må velje inn nynorsk. I ein slik situasjon blir det mindre brukte språket altså mindre viktig for dei som bruker fleirtalsspråket. Når eit mindre tal må forholde seg til eit fleirtal, men ikkje fleirtalet treng gjere det same andsynes mindretalet, blir samfunnsnormene for toleranse og maktspreiing utfordra. Dominans kan altså føre til ignorering eller marginalisering. Nynorsk har gjort Noreg til eit språk- og kulturpolitisk moderne land. Den nynorske skriftkulturen skapte Noreg og utvida Norge. Denne skriftkulturen er 150 år gamal og byggjer på ein tusenårslang skrifttradisjon. Eit mindretal av all verdas språk kan vise til noko liknande. I det 21. hundreåret arbeider mange nasjonar med å sikre språkleg mangfald og fremje ei opplyst meiningsdanning som Noreg langt på veg forma i det 19. hundreåret. Den folkerørsla som dreiv fram bruken av nynorsk, var ein av fleire inngangar til moderniseringa av Noreg, i ein slitesterk kombinasjon av krav om kunnskap, respekt for skilnader og krav om offentleg meining. Dette gav nordmenn ei unik røynsle med å løyse djupe kulturelle konfliktar utan fysisk vald. Bokbål og verbal forakt blei møtte med argument, organisering og mobilisering for demokratiske prosessar. Dette er den norske røynsla. Den røynsla er ikkje sjølvsagd. Har det nokon gong stått noko om dette i ein einaste læreplan eller ei einaste lærebok i norsk, historie eller samfunnsfag? Frå identitet til forståing Situasjonen for bokmåls- og nynorskbrukarar i Noreg er ulik, i og utanfor skulen. Det siste året har diskusjonen blussa opp om nemningane hovudmål og sidemål bør brukast. Eg høyrer til dei som meiner dei omgrepa bør få avløysing, men då må ikkje alternativet vere omgrep som nøytraliserer eller skjuler den ulike språksituasjonen. Kritikarane av omgrepa overser makta i språket. Om førstespråk og andrespråk gir meining, veit eg ikkje, men orda tener iallfall til å vise dei språksosiale skilnadane. I den siste årstalen om tilstanden for nynorsk skrift kultur tok eg eit oppgjer med omgrepet målform. Nynorsk og bokmål bør forståast som to norske språk. Gledeleg nok var dette også tankegangen i fleire av dei nemnde læreverka for ungdomsskulen. «Bokmål og nynorsk er to likestilte norske skriftspråk», står det i læreverket På norsk frå «I Norge har vi to norske skriftspråk», heiter det i Frå saga til cd i Heller ikkje dette var noko som kom med Kunnskapsløftet. «Nynorsk og bokmål blei likestilte som offisielle skriftspråk i Noreg for over hundre år sidan», står det i Ordet er ditt frå Ordet målform er på veg ut av både daglegtalen, forvaltningsspråket og dei offisielle dokumenta. Tenkinga om to norske, jamstilte språk er i ferd med å gripe om seg og bli standard. No har vi snakka om språkleg identitet i mange tiår. Frå og med 1970-talet blei dette raskt ein del av grunnorda i 20 Jon Rolland ofl.: På norsk. Grunnbok 1, Oslo 2007, s Døma er henta frå Ottar Grepstad: Språksansen. All verdas språk dag for dag, under utgiving Det Norske Samlaget Marit Jensen og Per Lien: Frå saga til cd, 8B, Bergen 2006, s Marit Allern og Sidsel M. Skjelten: Ordet er ditt, 8, Oslo 1997, s Norsklæraren 2 I 13 21

7 språk et om språk i Noreg. Hald fram med det, men no er tida inne til å ta eit steg vidare og gjere språk også til eit spørsmål om forståing av verda. Bokmål og nynorsk er gjensidig forståelege språk. På visse sosiale og kulturelle vilkår er norsk, svensk og dansk gjensidig forståelege, men i praksis er dei det ikkje lenger, særleg ikkje munnleg. Hindi, urdu og punjabi blir rekna som gjensidig forståelege, det same blir serbisk og kroatisk, tsjekkisk og slovakisk, russisk og ukrainsk, engelsk og skotsk. Dei fleste kinesarane vil hevde at kantonesisk og mandarin er to sider av same sak, sjølv om dei nok vil vedgå at dei som berre kan kantonesisk eller berre mandarin, i liten grad forstår kvarandre. Dei fleire hundre bantuspråka i Afrika er langt på veg gjensidig forståelege. Den norske røynsla handlar om å løyse kulturelle konfliktar mellom to slike gjensidig forståelege språk innanfor ein stat, utan bruk av vald. Språkåret 2013 er ei årelang feiring av den røynsla. Når språk ikkje berre kan bestemmast reint språkleg, går også grensene mellom språka utanfor språksystemet. Bokmål er solid etablert som ein skriftkultur med ein sterk infrastruktur av forlag, aviser, underhaldningsindustri, akademia og næringsliv. Denne skriftkulturen er tydeleg orientert mot det norske og opererer i all hovudsak innanfor det norske. I 1919 blei dermed for første gong ei bok omsett til dansk frå det som den gongen var riksmål. 23 Det er når språk blir avgrensa til instrumentell kommunikasjon, at vi får vanskar med den språklege forståinga av bokmål. I munnleg bruk er der ingen tvil om at bokmål er norsk. I skriftleg bruk ser det annleis ut. Viss det gjensidig uforståelege i skrift er det som skal til for å skilje språk frå kvarandre, er avstanden i mange høve mindre mellom bokmål og dansk enn mellom nynorsk og bokmål. Dette kjem også til uttrykk i måten det største, men ikkje mest pålitelege oppslagsverket i verda omtalar bokmål og dansk på. Artiklar i Wikipedia Dansk og Wikipedia Bokmål syner at det er viktigare for nordmenn enn for danskar å halde avstanden oppe. 24 Wikipedia Dansk om bokmål: «Selvom bokmål er baseret på dansk, er der i dag væsentlige forskelle mellem de to sprog.» Wikipedia Dansk om dansk (sprog): «Fra et sprogvidenskabeligt synspunkt kan den fremherskende form af norsk, bokmål (og i endnu højere grad rigsmål), betragtes som dansk, i hvert fald hvad skriftsproget angår.» Wikipedia Bokmål om dansk: «Det meste av ordforrådet, grammatikken og rettskrivningen i moderne norsk skriver seg fra dansk. Skriftlig riksmål var inntil rettskrivningsreformen i 1907 en variant av dansk, men ordforrådet inkluderte mange norske innslag.» Wikipedia Bokmål om bokmål: «Rettskrivningen [frå 1907] var en tilpasning av dansk skriftspråk, som hadde vært i alminnelig bruk siden unionen med Danmark, til det dansk-norske koinéspråket den norske byeliten talte (den gang ofte omtalt som dannet dagligtale ). Da Aftenposten innførte 1907-rettskrivingen i 1923, markerte det slutten for dansk skriftspråk i Norge». Som det heiter i rettssalen: Vi må ha faktum på det reine. Faktum om norsk språk er at Noreg har to norske språk. Bokmål kom frå dansk, men er blitt eit norsk skriftspråk. Nynorsk kom frå norske talemål og var frå første stund eit norsk skriftspråk. Problemet heiter fleirtal Det viktigaste med omtalane i Wikipedia er ikkje om alle er samde i det som står der, men kva artiklane faktisk handlar om. I alle fire artiklane blir språk avgrensa til å handle om formverk, lydverk og stil. Det blir enklast slik, men det er ganske typisk at dei språka som dominerer i eit samfunn, blir omtalte frå ein slik synsvinkel. Brukarar av fleirtalsspråk tek gjerne språket for gitt og bli meir opptekne av språksystemet enn av verda. Dette kan vere ei av fleire årsaker til at læreplanar og læremiddel så ofte nøyer seg med å framstille språk som eit kommunikasjonsmiddel. I mangel på eit godt metaspråk om ytre endringar i rammevilkåra for fleirtalsspråket kan ein i det minste gjere greie for dei indre endringane i språket. Dette pregar lærebøkene i norsk og den generelle omtalen av bokmål. Den same tenkinga gjer seg gjeldande i andre skriftkulturar, som den danske. Der sa journalisten Mikkel Andersson tydeleg frå i aviskronikken «Hurra for det lem fældige sprog» vinteren Andersson hadde sett seg lei på dei han kalla pedanterne, dei som «advokerer for, at vi fastfryser sproget med dets tusindårige udvikling og ophøjer det nutidige danske til noget eviggyldigt». Han gjer eit nummer av at «på alle jordens tusinde af tungemål, der har udviklet sig helt uden indflydelse af sprogpedanter, -nævn og forskere, kan man udtrykke sig nuanceret, varoieret og præcist». Dei endringane han framhevar, er dei som gjeld inventaret i språket, ikkje utbreiinga av språket. Brukarane av eit fleirtalsspråk tenkjer som regel annleis om språket sitt enn brukarane av eit mindre brukt språk. Fleirtalsten 23 Boka som blei omsett, var kriminalromanen Mit navn er Knoph av Olaf Bull 24 Lesedato Politiken Norsklæraren 2 I 13

8 kinga blir så overført til tenkinga om mindretalsspråket. Nynorsk er så vakkert i dikt, seier mange bokmålsbrukarar, og det har dei rett i. Også nynorskbrukarar kan sin Rolf Jacobsen; vi også veit at han var fødd 8. mars Vi kunne gjerne seie at bokmål er så vakkert i dikt. I staden individualiserer vi i større grad fleirtalsspråket og seier at Jacobsen er ein stor poet. Den instrumentelle tenkinga slår inn med ein gong eit fly tømer ut norske turistar i Syden, Seattle eller Sydney. Då skal vi prøve å forstå dei andre, og dei skal helst forstå oss. «Språk er identitet, historie, kultur og tilhørighet», seier omsetjaren Siri Næss. «Det vet enhver som har stått ordløs i et fremmed land». 26 Dette turistlivet har også ei anna side. På utfluktene, same kor folkloristiske og utspjåka dei måtte vere, er det kulturen og historia, fellesskapen og konfliktane, vi vil høyre om. Som turistar forstår vi språk i andre land på ein annan måte enn vi gjer med vårt eige. Kvifor blir norsk redusert til eit spørsmål om instrumentell nytte medan vi tenkjer kultur og makt i same stund som vi høyrer historia om kvinnespråk et nüshu? Det står skrive: «Kvart einaste språk er eit tempel der dei som snakkar det språket, har gøymt sjela si som i eit heilag skrin.» Ei slik utsegn godtek kvar turist vilkårslaust, som var det poesi. Så var det også ein poet, den amerikanske fysikar en og poeten Oliver Wendell Holmes sr., som skreiv det i boka The Professor of the Breakfast Table i Utsegna kunne like gjerne vore brukt av ein omvisar i Ivar Aasen-tunet i Ørsta eller i Oppistun Børli på Eidskog. Bokmålsbrukarane burde altså bli meir turistar i eige språk, bli mindre opptekne av endingar og meir opptekne av vilkåra for endring. No blir det teke for gitt at bokmål kan brukast over alt, men ikkje at også nynorsk kan brukast i alle samanhengar. I den grad samfunnsrolla til språk blir diskutert, gjeld det nynorsk, ikkje bokmål. Eit fleirtalsspråk blir ofte redusert til formverk og estetikk, og den synsmåten kan også bli overført på andre språk, som ei spenning mellom estetikk og kommunikasjon. «Det største tapet når eit språk døyr, er estetisk, ikkje kulturelt», skriv den amerikanaske språkforskaren John McWhorter. «Klikkelydane i visse afrikanske språk er strål ande å høyre på. I mange språk i Amazonas-området må du spesifisere med eit suffiks kvar du har opplysninga frå, og språket ketisk i Sibir er så uregelmessig at det minner om kunst.» 27 Visst har språk også ei estetisk side, men for språk som er under press, eller som manglar skriftfesting, er estetikk ein lite relevant kategori. Då blir estetikk eit uttrykk for hegemoni. Dei tospråklege tenkjer annleis om dette. «Eg ser på det å ha to norske skriftspråk som ei gåve og ein rikdom», sa forfattaren Carl Frode Tiller for nokre år sidan. «Eg er blitt matt og oppgitt over fordomane mot både nynorsk og bokmål.» 28 Poeten Ingrid Storholmen har gitt ut bøker på både bokmål og nynorsk. Ho også veit altså kva ho snakkar om når ho seier: «Ein skriv heilt andre setningar med nynorsk enn ein gjer med bokmål.» 29 I så fall treng vi endå fleire kategoriar enn forståing og gjensidig forståelege språk for å sortere og reflektere over dei to norske språka og den språkdelte norske kulturen. Di meir vanleg det blir å snakke om bokmål og nynorsk som to norske språk, di vanskelegare blir det å gjere dette forståeleg ved å snakke om språk i instrumentelle omgrep og redusere språk til kommunikasjon. Dei nye orda inneber ei anna tenking om språk. Det treng også norsk skule. Byar av språk Det mennesket finst ikkje som nokon gong blir utlært i sitt eige språk. Di meir språk vi forstår, di meir kan vi oppdage av vårt eige. Den tenkinga om verda som vår tids kultur er blitt utvikla frå, blei forma på mange språk. Fleire språk kan gjere verda meir innfløkt og lettare å gripe. Som alle andre språk er både bokmål og nynorsk meir enn eit språk og meir enn eitt språk. Dei ber i seg mange tankar som er like, og mange som er ulike. Med fleire språk kan vi få fleire tankar, nyansar, fargar. Difor tek reisa gjennom språket aldri slutt. Språk tek tid. Nokre vakre linjer om dette skreiv språkforskaren, språkdiktaren og forfattaren J.R.R. Tolkien i To tårn i Som kjent er entar i denne verda besjela, levande tre som kan gå. Dei vaktar over all skog i Midgard, er svært sterke, tenkjer veldig seint og er altså trege. Ved eit høve seier ein ent om språket sitt, gammalentisk: «Det er et nydelig språk, men det tar svært lang tid å si noe på det, for vi sier ikke noe på det språket om det ikke er verdt å bruke lang tid på, både å si og høre.» 30 Ei anna vakker innsikt formulerte essayisten og poeten Ralph Waldo Emerson i 1863, året då Ivar Aasen gav ut songboka over alle nynorske songbøker, Symra: «Språk er byar som blir bygde ved at alle menneske har med seg kvar sin murstein.» 31 Ei slik setning på ei blank side er nok til å gi tanken om språk ei ny retning. 28 Carl Frode Tiller til Norsk Tidend nr Siri Næss i Per Qvale (red.): Det muliges kunst, Oslo John McWhorter: The Cosmopolitan Tongue, World Affairs Journal, Fall Ingrid Storholmen til LNK-avisa nr J.R.R. Tolkien, To tårn, Oslo Ralph Waldo Emerson: Letters and Social Aims, London Norsklæraren 2 I 13 23