Dyrkingsteknikk for haustoljevekstar såtid, såmengde og såmåte

Transkript

1 Eltun, R. et al. / Bioforsk FOKUS 5 (1) 157 Dyrkingsteknikk for haustoljevekstar såtid, såmengde og såmåte Ragnar Eltun, Mikkel Bakkegard, Wendy Waalen, Oddvar Bjerke &Torkel Gaardløs Bioforsk Øst Apelsvoll ragnar.eltun@bioforsk.no Innleiing vekstar er aktuelle til produksjon av både fôr, matolje og biodiesel. I tillegg er dei gode forgrøder for kveite og halmen kan brukast til biobrensel. Inntil for 5-6 år sidan då vi fekk nye og tidlegare sortar av vårraps (Brassica napus L. var. oleifera Metzg.), var det vårrybs (Brassica rapa L. var. oleifera Sinsk.) som var mest dyrka her i landet. Vårraps gir gjerne større avling enn vårrybs. Skal ein ta endå større avling må ein over på haustoljevekstar som når overvintringa går bra, kan gi nesten dobbelt så stor avling som vårrybs (Åssveen & Heir, 2001). Auka dyrking av haustoljevekstar og særleg haustraps, vil såleis kunne gi betydeleg auke i avling og produksjonsvolum i norsk oljevekstdyrking. Eit av dei største problema med dyrking av desse vekstane er at dei ikkje er årsikre under våre klimaforhold. I prosjektet Moglegheiter for norsk produksjon av biodiesel frå jordbruksvekstar, som er finansiert frå Noregs Forskingsråd, Forskingsmidlar over jordbruksavtalen, Habiol AS, Bioforsk og Energigården - Senter for Bioenergi, har ein studert moglegheitene til sikrare overvintring gjennom nye og meir vinterherdige sortar og dyrkingstekniske tiltak. Her presenterer vi resultat om verknaden av dyrkingstekniske tiltak som såtid, såmengde, radavstandar og dyrking på drill på planteutvikling, overvintring og avling av hausraps og haustrybs. Materiale og metodar Forsøk med såtid og såmengde Det vart lagt eitt felt med Banjo haustraps og eitt med Largo haustrybs på forsøksstadane Institutt for plante- og miljøvitenskap - UMB, forsøksgard Vollebekk ( N, Ø, 85 moh.), Bioforsk Øst Apelsvoll, forsøksgard Hoff (60 42 N, Ø, 250 moh. ) og Bioforsk Midt-Norge Kvithamar (63 49 N, Ø, 25 moh.) i vekstsongane , og Jordtypane og næringsstatus for skifta der forsøka låg på Vollebekk, Apelsvoll og Kvithamar var etter tur, marin siltig lettleire med ph 6,2, P-AL 18 og K-AL 10; morene lettleire med ph 6,8, P-AL 6 og K-AL 7,0; marin lettleire med ph 6,0, P-AL 7 og K-AL 6. Forsøka vart anlagt etter ein split-plot plan med såtider på storruter (24 m x 3,2 m) og såmengder på småruter (1,6 m x 8 m). Det var tre gjentak og to kantruter mellom haustetidene. For haustraps var det fire såtider: 1., 10., 20. og 30. august og to såmengder: 250 g/daa (60 frø/m²) og 380 g/daa (90 frø/m²), medan ein for haustrybs hadde tre såtider: 10., 20. og 30. august og såmengdene 520 g/daa (170 frø/m²) og 670 g/daa (220 frø/m²). Avhengig av værforholda kunne såtidene variere med +/ 1-3 dagar. Forgrøda var tidleg bygg alle stader og år. For å få sådd i rett tid vart bygget hausta som grønfôr på Apelsvoll og Kvithamar. Det vart pløgd og harva før såing og gjødsla med 4 kg N/daa om hausten, 7 kg N/daa så snart det var kjørbart om våren og 9 kg N/daa ved begynnande bløming. Alt gitt i fullgjødsel Det vart sprøyta mot glansbiller når det var angrep over 2-3 biller pr. plante på tidleg knoppstadium. For å beskytte mot fugleskade vart felta dekka med nett, men særleg første året hadde vi for lite nett og netta var ikkje finmaska nok til å halde grønfinken ute. Han gjorde stor skade ved å eta frø i fleire av felta. Beiting av rådyr og elg om vinteren og tidleg om våren var også eit problem, og i vintrane 2007/2008 og 2008/2009 vart felta gjerda inn med elektrisk gjerde. Dette stoppa rådyr og elg, men haren smatt under tråden og åt skudd om våren. Alt i alt er det store utfordringar i å hindre forsøksfeil frå beiting av ville dyr og fuglar i forsøk med haustoljevekstar. Ved vekstavslutting om hausten vart det for kvar rute notert plantebestand i prosent av forventa plantebestand ved 100 spiring, tal blad pr. plante som middel av 10 planter pr. rute, rottjukkleik ved jordoverflata som middel av 10 planter pr. rute, tal planter pr. 2 m sårad og bestandshøgde som middel for ruta. Ved begynnande vekst om våre noterte ein plantebestand som prosent av bestand om hausten som har overlevd - og proteinvekster

2 158 Eltun, R. et al. / Bioforsk FOKUS 5 (1) og tal planter pr. 2 m sårad på same stad som om hausten. Prosent overlevande planter om våren vart berekna i høve til tal planter om hausten. Ved hausting vart det notert legde og vassinnhaldet i frøet vart berekna. Avlinga vart bestemt i med 8 tørrstoff. innhald vart bestemt med Infratec analyseinstrument og ojeavlinga berekna ut frå dette. Forsøk med radavstandar og drilldyrking Det låg eitt felt med Banjo haustraps og eitt med Largo haustrybs i same skifte som forsøka med såtid og såmengde på Vollebekk og Apelsvoll i vekstsesongane , og Forsøka hadde 3 gjentak og forsøksplanen er vist i tabell 1. Tabell 1. Forsøksplan for forsøk med radavstandar og drilldyrking på Vollebekk og Apelsvoll i åra Ved såing Ledd nr. Flatt land/ drill Radavstand, Sein haust 1 Flatt land 12,5 2 Flatt land 25 3 Flatt land 50 4 Flatt land 50 Hypping 5 Drill 50 6 Drill 50 Hypping Forsøksrutene var 1,6 x 8 m og det vart brukt same såmengde (400 g/daa) av raps og rybs på all ledd. Det betyr at plantettleiken i rada auka med aukande radavstand. Ledd 1 vart sådd med traktormontert Wintersteiger forsøkssåmaskin. Dei andre rutene vart sådde med ombygd Øyjord såmaskin som kunne tilpassast for tal rader og radavstandar. Maskina vart drage for hand. For såing på drill vart det påmontert sko på tre av labbane. Drillen (bilete 1) vart sett opp før såing med ein drillformar bygd på verkstaden hos Bioforsk Øst Apelsvoll. Etter såing vart det grave ned temperaturloggarar på flatt land og i drillen på 10 djup (målt i høve til flatt land og toppen av drillen). Ledd 4 og 6 vart hyppa etter at plantane var godt utvikla om hausten. Hyppinga vart gjort med ein tilpassa Underhaug potethyppar. Gjødsling og registreringar var som for forsøka med såmengder og såmåtar, og ein hadde tilsvarande problem med skade av fugl og beitedyr. Bilete 1. Driller klargjort for såing. Foto: Ragnar Eltun. Feltarbeidet på Vollebekk vart gjort av avdelingsingeniør Svend Anton Pung, Senter for klimaregulert planteforsking og forskingsteknikkar Øyvind Jørgensen, Institutt for plante- og miljøvitenskap - UMB. På Apelsvoll hadde forsøksteknikkarane Torkel Gaardløs og Oddvar Bjerke ansvaret for forsøka, medan forsøksteknikkar Lasse Weiseth leda arbeidet på Kvithamar. prøver frå forsøka med radavstandar og drilldyrking på Vollbekk og Apelsvoll i 2007 vart pressa på Energigården - Senter for Bioenergi og sende til kjemisk analyse for biodiesel kvalitet ved Universitet i Graz, Austerrike. Resultat og drøfting Været i forsøksperioden Figur 1-3 viser nedbør og temperatur for forsøksstadane Vollebekk, Apelsvoll og Kvithamar i forsøksperioden Den siste delen av august 2006 var etter måten fuktig på Apelsvoll og ein fekk ikkje sådd tredje såtid i forsøket med såtid og såmengde til rett tid, men elles var det gode såforhold og svært varmt alle tre stadane denne hausten. Midddeltemperaturen for august oktober låg 4,9 C og 4,5 C over normalen på Apelsvoll og Kvithamar, medan det var 2,8 C varmare enn normalen på Vollebekk i august og september. I januar februar var det kaldare enn normalen, men elles var vinteren etter måten mild alle plassane. Det var jamt snødekke utan spesielle isproblem. På Vollebekk var det svær mykje regn i juni og juli medan vekstforholda var nær det ideelle på Apelsvoll og Kvithamar. Tidleg i august 2007 var det mykje regn all plassane og det var problem med å få sådd til rett tid. På alle plassane var det klart kjøligare enn året før (nær normalen). Vinteren 2007/2008 var mild med mykje regn.

3 Eltun, R. et al. / Bioforsk FOKUS 5 (1) 159 Figur 1. Temperatur og nedbør på Vollebekk i perioden og proteinvekster Figur 2. Temperatur og nedbør på Apelsvoll i perioden

4 160 Eltun, R. et al. / Bioforsk FOKUS 5 (1) Figur 3. Temperatur og nedbør på Kvithamar i perioden På Kvithamar førte dette til at plantane meir og mindre drukna og om våren var det knapt ei levande plante att. På Vollebekk og særleg på Apelsvoll, var det store problem med isdekke på seinvinteren og stor utgang av planter. Værtilhøva i vekstsesongen 2008 var bra, men med tynt plantebestand frå våren fekk ein ikkje utnytta dette. August 2008 var svært nedbørrik på Vollebekk og Apelsvoll og det var vanskeleg å få sådd til rett tid. På Apelsvoll var det uråd å få kjørt opp drillar i forsøka med radavstandar og drilldyrking. Temperaturen var litt over normalen, men dei våte forholda gjorde at planteutviklinga likevel gikk seint. På Vollebekk var det ei kald periode utan snødekke ved juletider og det var is på Apelsvoll i mars, men isdekke var ikkje så tjukt og låg ikkje så lenge som året før. På Kvithamar var situasjonen mykje lik hausten 2006 med gode såforhold heilt fram til slutten av august og middeltemperaturen i etableringsfasa (august-oktober) låg 2,3 C over normalen. Vinteren 2008/2009 var også mykje lik den første vinteren med gode overvintringsforhold. Med gode vekstforhold sommaren 2009 fekk ein svært store avlingar på Kvithamar dette året. Forsøk med såtid og såmengde Dei varierande vær- og overvintringsforholda resulterte i svært store skilnader i planteutvikling og avling mellom år og stader. Resultata vert difor presenterte for einskilde år og felt. Haustraps Det var ikkje signifikant samspel for såtider og såmengder, og med unnatak for større plantetal ved største enn ved minste såmengde var det heller ikkje signifikante effektar av såmengde på planteutviklinga om hausten eller overvintringa. I tabellane for planteutvikling (tabell 2-4) tek ein difor berre med effektane av såtid. Som synt i tabell 2-4, ga dei gode vekstforholda hausten 2006 svært god planteutvikling. I middel for all såtider var planehøgda 14 på Vollebekk, 25 på Apelsvoll og 43 på Kvithamar. Plantehøgda auka såleis med aukande breiddegrad. Dette skuldast helst den uvanleg varme hausten på Apelsvoll og Kvithamar dette året. Rothalstjukkleiken ved såing 1. august var 7 mm på Vollebekk og Apelsvoll og dette er nær det ideelle i følgje tidlegare tilrådingar om at røtene bør ha blyanttjukkleik (Åssveen & Heir, 2001).

5 Eltun, R. et al. / Bioforsk FOKUS 5 (1) 161 Tabell 2. Planteutvikling i forsøk med såtider og såmengder i haustraps på Vollebekk i vekstsesongane , og Haust Vår Haust-> vår Såtider og såmengder Sesong Blad per plante, tal Rothalstjukkleik, mm Plantebestand, Plantebestand, 1. såing ,8 7, såing ,5 7, såing ,9 6, såing ,8 3, LSD 5 4 0,6 0,6 n.s n.s. 3 Sesong såing * såing ,9 4, såing ,1 4, såing ,3 2, LSD 5 0,6 0,6 0,6 Sesong såing ,5 6, såing ,4 2, såing ,6 3, såing ,9 2, LSD 5 0,4 0, *Ikkje anlagt pga. regn og vanskelege såforhold Tabell 3. Planteutvikling i forsøk med såtider og såmengder i haustraps på Apelsvoll i vekstsesongane , og Haust Vår Haust-> vår - og proteinvekster Såtider Blad per plante, tal Rothalstjukkleik, mm Plantebestand, Plantebestand, Sesong såing ,1 7, såing ,6 6, såing * såing ,2 2, LSD 5 3,3 0,4 0, Sesong såing ,6 5, såing ,3 4, såing ,0 3, såing , LSD 5 1,5 0,0 1,1 9 - Sesong såing ,3 7, såing * såing ,4 2, såing ,3 1, LSD 5 1,2 1,6 1,5 6 - *Ikkje anlagt pga. regn og vanskelege såtilhøve

6 162 Eltun, R. et al. / Bioforsk FOKUS 5 (1) Tabell 4. Planteutvikling i forsøk med såtider og såmengder i haustraps på Kvithamar i vekstsesongane , og Såtider Blad per plante, tal Haust Vår Haust-> vår Rothalstjukkleik, mm Plantebestand, Plantebestand, Sesong såing såing såing såing LSD 5 5,2 8 9 Sesong såing ,2 6, såing ,4 3, såing ,6 2, såing * LSD 5 1,6 0,7 0,4 3 n.s. - - Sesong såing ,0 13, såing ,0 8, såing ,3 5, såing * LSD 5 3,3 0,9 1, *Ikkje anlagt pga. regn og vanskelege såforhold Tabell 5. Avling i forsøk med såtider og såmengder i haustraps på Vollebekk i vekstsesongane og Såtider og såmengder Sesongen Haustedato: Sesongen Haustedato: Vatn i TS Vatn 1. såing , , såing , , , ,0 3. såing , , , ,3 4. såing , , , ,2 LSD 5 48 n.s ,5 - - i TS Såmengde 250 g/daa , , , ,1 Såmengde 380 g/daa , , , ,9 LSD 5 33 n.s ,0 - - Tabell 6. Avling i forsøk med såtider og såmengder i haustraps på Apelsvoll i vektsesongen og Kvithamar i vekstsesongen Såtider og såmengder Apelsvoll, sesongen Haustedato: Kvithamar, sesongen Haustedato: Vatn i TS Vatn 1. såing , , , ,3 2. såtid , , , ,6 3. såing 20.08* , ,0 4. såing , , LSD , , i TS Såmengde 250 g/daa , , , ,0 Såmengde 380 g/daa , , , ,6 LDS 5 6 1, n.s. - - *Ikkje anlagt pga. regn og vanskelege såforhold

7 Eltun, R. et al. / Bioforsk FOKUS 5 (1) 163 Det var liten skilnad i planteutvikling for såing 1., 10. og 20. august, men ved såing 30. august var det klart mindre planter. Forsking i Estland viser at tilstrekkeleg tal vekstdøger om hausten er nødvendig for at plantane skal få utvikla seg og samla sukker som er nødvendig for at dei kan overleve kulde om vinteren (Läänistre et al. 2007). Gode overvintringsforhold vinteren 2006/2007 gjorde at dei fleste plantane overlevde, og med bra vekstforhold sommaren 2007 var det godt grunnlag for store avlingar på alle forsøksstadane (tabell 5 og 6), men fugleskade gjorde at det ikkje vart noko å hauste på Kvithamar og på Apelsvoll et grønfinken det tidlegast mogne frøet (dei tidlegaste såtidene) før vi fekk hausta. Dette er årsaka til at avlingane på Apelsvoll var lågast ved første såtid. På Vollebekk der ein hadde mindre problem med fuglar gjekk avlinga ned frå 436 ved såing 1. august til 326 ved såing 30. august. Særleg på Apelsvoll var det høgare vassinnhald i frøet ved sein enn ved tidleg såing. Sjølv med dei gode vekstforholda ein hadde denne sesongen ser det såleis ut til at haustrapsen ikkje bør såast etter 20. august for å gi optimal avling. I middel for alle såtidene var oljeinnhaldet i frøet 44,7 på Vollebekk og 47 på Apelsvoll. På Apelsvoll var oljeinnhaldet lågast ved siste såtid. Med unnatak for aukane plantetal var det liten effekt av dei to såmengdene på planteutviklinga, men det var signifikant størst avling ved største såmengde både på Vollebekk og Apelsvoll dette året (tabell 5 og 6). Eit tettare plantebestand er ofte ein fordel fordi plantane dekker bakken tidlegare om våren, og er dermed klare til å utnytte innstrålinga meir effektivt, og resultatet er større avling. Temperaturen hausten 2007 var nær eller litt over normalen alle plassane, men det var klart kjølegare enn året før. Regn i august skapte også problem for såinga. På Vollebekk fekk ein ikkje sådd første veka i august (tabell 2) medan det var for vått for såing den 30. august på Kvithamar (tabell 4). Desse værforholda gjorde at planteutviklinga gikk mykje seinare enn året før. Sjølv ved tidlegaste såtid var plantane berre 6-8 høge med rottjukkleik på ca. 4 mm på Vollebekk og 6 mm på Kvithamar. Tal blad pr. plante var også mindre enn året før på alle tre plassane. Små planter har lægre sukkerinnhald og er dermed meir utsette for frysing. Små og svake planter ved vekstavslutting om hausten og ein vinter og vår med betydelege isproblem gjorde at plantane døydde nesten heilt ut på Apelsvoll og Kvithamar, og det var berre på Vollebekk ein fekk avling dette året (tabell 5). Der var også dette året mindre avling og høgre vassinnhald i frøet ved såing 30. august enn når det var sådd før 20. august. innhaldet var i middel 50,3 i 2007 mot 44,7 året før. Det var liten effekt av ulik såmengde på planteutviklinga, men signifikant størst avling med største såmengde (90 frø/m²). I svenske forsøk har ein fått liten avlingsskilnad for såmengder frå spiredyktige frø pr. m², men ein tilrår spiredyktige frø pr. m² (Biärsjö, 2005). Under norske tilhøve med stor risiko for utgang av planter gjennom vinteren, bør ein truleg bruke litt større såmengder, spiredyktige frø pr. m². Dette er også i samsvar med erfaringar frå Østfold (Lindemark, 2008). Det våte og fuktige haustværet på Vollebekk og Apelsvoll i 2008 ga problem med såinga og planteutviklinga vart nesten like dårleg som året før (tabell 2 og 3). På Kvithamar var hausten 2008 mykje like den i 2006 og ein fekk god vekst om hausten (tabell 4). Ved såing 1. august var plantane neste 50 høge, dei hadde 11 blad og rothalsen var 11 mm tjukk. Når ein då fekk god overvintring og bra vekstforhold sommaren 2009, vart avlingane på heile 404 i middel for første og andre såtid, medan dei den gjekk ned til 220 ved såing 20. august (tabell 6). Den siste såtida ga også klar høgare vassinnhald ved tresking enn for dei to første såtidene. Dette viser at når ein sår i første halvdel av august og overvintringa går bra, kan ein ta store avlingar i Midt-Norge. innhaldet var også like høgt her som på Apelsvoll og Vollebekk åra før. Også på Kvithamar var det signifikant større avling ved såmengde på 380 g/daa enn 250 g/daa. Haustrybs Liksom for haustraps var det ikkje samspel for såmengde og såtid, og for dei to såmengdene var det ikkje signifikante effektar på planteutvikling utanom verknaden på tal planter som var størst ved største såmengde. I tabellane for planteutvikling (tabell 7-9) presenterer ein difor berre tal for såtider. Som for dei andre forsøka, var det gode etablerings og vekstforhold for haustrybsen i 2006, og ein fekk store og kraftige plantar alle plassar (tabell 7-9 og bilete 2). Aller størst planter var det på Kvithamar med 45 høgt bestand ved såing 10. august. Plantehøgda og rottjukkleiken gjekk ned til seinare ein sådde og nedgangen var større på Apelsvoll og Kvithamar enn på Vollebekk. På Vollebekk var det mindre planter med tynnare rothals med største såmengde, elles var det ikkje sikre effektar av - og proteinvekster

8 164 Eltun, R. et al. / Bioforsk FOKUS 5 (1) såmengde på planteutviklinga dette året. Med optimal planteutvikling om hausten, gode overvintringsforhold og bra veksttilhøve sommaren 2007 låg det til rette for gode avlingar alle plassane (tabell 10-12). Særleg på Vollebekk og Apelsvoll var det betydeleg fugleskade og det kan vera årsaka til at det ikkje var sikre avlingsskilnader mellom såtidene på desse plassane. På Kvithamar var det signifikant mindre avling ved såing 30. august enn når ein sådde 10. eller 20. august. På Apelsvoll og Kvithamar var det størst avling med største såmengde, medan det var tendens til størst avling ved minste såmengde på Vollebekk. innhaldet varierte frå i middel 42,8 på Vollebekk til 45,1 på Apelsvoll. Tabell 7. Planteutvikling i forsøk med såtider og såmengder i haustrybs på Vollebekk i vekstsesongane , og Haust Vår Haust-> vår Såtider Blad per plante, tal Rothalstjukkleik, mm Plantebestand Plantebestand Sesong såing ,0 6, såing ,9 6, såing ,4 5, LSD 5 0,9 0,6 0,8 9 n.s. 1,2 - Sesong såing ,0 4,3 4, såing ,7 4,7 4, såing ,2 5,1 2, LSD 5 0,9 0,6 1, Sesong såing * såing ,5 4,7 2, såing ,3 3,2 1, LSD 5 1,1 n.s. 0,6 3 - *Ikkje anlagt pga. vanskelege såforhold. Tabell 8. Planteutvikling i forsøk med såtider og såmengder i haustrybs på Apelsvoll i vekstsesongane , og Haust Vår Haust-> vår Såtider Blad per plante, tal Rothalstjukkleik, mm Plantebestand Plantebestand Sesong såing ,2 6, såing * såing ,0 2, LSD 5 4,1 n.s. 0, Sesong såing ,7 7, såing ,7 3, såing ,2 1, LSD 5 0,9 0,9 1,5 9 - Sesong såing ,1 5, såing * såing ,6 3, LSD 5 0,4 1,2 - *Ikkje anlagt pga. regn og vanskelege såforhold

9 Eltun, R. et al. / Bioforsk FOKUS 5 (1) 165 Tabell 9. Planteutvikling i forsøk med såtider og såmengder i haustrybs på Kvithamar i vekstsesongane , og Såtider Blad per plante, tal Haust Vår Haust-> vår Rothalstjukkleik, mm Plantebestand Plantebestand Sesong såing såing såing LSD 5 3, Sesong såing ,5 7,0 7, såing ,0 6,7 3, såing * LSD 5 1,0 0,1 2, Sesong såing ,2 9, såing ,5 4, såing * LSD 5 1 0,6 0,9 n.s. n.s. 9 - * Ikkje anlagt pga. regn og vanskelege såforhold. Tabell 10. Avling i forsøk med såtider og såmengder i haustrybs på Vollebekk i vekstsesongane og Såtider og såmengder Sesong Haustedato: Sesong Haustedato: Vatn i TS Vatn 1. såing , , ,4 2. såing , , , ,5 3. såing , , , ,4 LSD 5 n.s. n.s i TS - og proteinvekster Såmengde 520 g/daa , , , ,6 Såmengde 670 g/daa , , , LSD 5 n.s. n.s. - - n.s. n.s. - -

10 166 Eltun, R. et al. / Bioforsk FOKUS 5 (1) Tabell 11. Avling i forsøk med såtider og såmengder i haustrybs på Apelsvoll i vektsesongen Haustedato Såtider og såmengder Vatn i TS 1. såing , ,8 2. såing 20.08* såing , ,2 LSD 5 n.s. n.s. - - Såmengde 520 g/daa , ,7 Såmengde 670 g/daa , ,5 LSD 5 n.s. n.s. - - *Ikkje anlagt pga. regn og vanskelege såforhold Bilete 2. Godt utvikla rybsplante på Apelsvoll hausten Foto: Oddvar Bjerke. Med unnatak for Apelsvoll der ein fekk etter måten bra planteutvikling ved såing 10. og 20. august 2007, var det små planter hausten 2007 (tabell 7-9). Dette skuldast etter måten låg temperatur og på Kvithamar var det svær vått. På Apelsvoll var det signifikant stuttare planter ved dei to siste såtidene enn ved såing 10. august, og både på Vollebekk og Apelsvoll var det tynnare røter ved siste enn ved første såtid (tabell 7 og 8). Dårleg planteutvikling om hausten og mykje is på etterjulsvinteren 2008 gjorde at nesten alle plantane døydde på Apelsvoll og Kvithamar og det var berre på Vollebekk ein fekk haustbar avling (tabell 10). Her fekk ein minst avling ved første såing. Dette kan skuldast fugleskade. Avlinga ved såing 20. og 30. august var i middel 334. Det var ingen effekt av såmengde på av avlinga. innhaldet i avlinga var uvanleg høgt for rybs, med i middel 48,7. Tabell 12. Avling i forsøk med såtider og såmengder i haustrybs på Kvithamar i vektsesongane og Såtider og såmengder Sesongen Haustedato: Sesongen Haustedato: Vatn i TS Vatn 1. såing , , , ,6 2. såing , , , ,9 3. såing , ,3 -* LSD , ,8 - - i TS Såmengde 520 g/daa , , , ,6 Såmengde 670 g/daa , , , ,0 LSD 5 9 n.s. - - n.s. 0,6 - - *Ikkje anlagt pga. regn og vanskelege såforhold

11 Eltun, R. et al. / Bioforsk FOKUS 5 (1) 167 Liksom for haustraps var det berre på Kvithamar ein fekk tilfredsstillande etablering hausten Der var både plantehøgde og rottjukkleiken størst ved såing 10. august (tabell 9). Plantebestandet haust og vår var også best ved tidelegaste såing, og avlinga var heile 403 ved denne såtida mot 269 ved såing 10 dagar seinare (tabell 12). Resultatet både for planteutvikling og avling går i retning av at ein på Vollebekk kan så heilt fram til 30. august, på Apelsvoll bør ein så før 20. august medan ein på Kvithamar bør så før 10. august. I samsvar med tidlegare tilrådingar (Åssveen & Heir, 2001; Lindemark, 2008) kan haustrybsen såast 8-10 dagar seinare enn haustrapsen på Sør-Austlandet, men i innlandet på Austlandet og i Midt-Norge bør ein etter desse resultata, ikkje så haustrybs seinare enn haustraps. Det ser også ut til at såmengda bør vera større til lengre nordover ein kjem. På Vollebekk har ein fått full avling med såmengde på 520 g/daa (170 spiredyktige frø pr. m²), medan det var tendens til størst avling med såmengde på 670 g/daa (220 spiredyktige frø pr. m²) på Apelsvoll og Kvithamar. Sjølv om felta låg ved sida av kvarandre er det vanskeleg å jamføre avlingsresultata for haustraps og haustrybs. Som døme var avlinga av rybs på Kvithamar ved såing 10. august mot 427 av raps ved same såtidspunkt. På Vollebekk var rybsavlingane ved såing 10. august 2006 og og 266, medan tilsvarande tal for raps var 401 og 324. Dette er bra i samsvar med resultat frå seinare års sortsforsøk som viser at haustrybs gir om lag 30 mindre avling enn haustraps (M. Åssveen, pers. med.). innhaldet er 2-3 høgare i raps enn i rybs. Når ein er ute etter størst mogleg oljeavling vil raps såleis vera fordelaktig framfor rybs. Oppsummering forsøk med såtid og såmengde Haustraps Avlingsresultatet er avhengig av at ein har gode forhold med omsyn på temperatur, nedbør og lys for såing og planteutviking i etableringsåret. For å få optimal planteutvikling må temperaturen i august- oktober ligge 2-3 C over normalen. Med såing tidleg i august er det under normale temperaturforhold ikkje problem med veksttida og mogninga korkje på Austlandet eller i lågareliggande område i Midt-Norge. Plantane bør vera høge med 7-8 blad og rothalstjukkleik på 7-8 mm ved vekstavslutting. På Austlandet bør ein så før 20. august, medan ein i Midt-Norge ikkje bør så etter 10. august. Såmengda bør vera ca. 400 g/daa ( spiredyktige frø/m²). innhaldet har variert frå utan at det er systematiske skilnader mellom stader og forsøksbehandlingar. Småfuglar som grønfink kan gjera stor skade i mindre åkrar med haustoljevekstar. Haustrybs Det er liten skilnad i krava til været under etablering og om vinteren for rybs og raps. På Sør-Austlandet kan rybs såast fram til 30. august på indre Austlandet fram til 20. august, medan den bør såast før 10. august i Midt-Norge. Såmengda bør vera ca. 500 g/daa (170 spiredyktige frø pr. m²) på Sør-Austlandet, medan den kan aukast litt nordover. Både frøavling og oljeinnhald er høgare i haustraps enn i haustrybs og total oljeavling vert difor størst ved dyrking av haustraps. Forsøk med radavstandar og drilldyrking Haustraps Det var signifikant kortare plantar for ledd 1 med såing på flatt land og 12 radavstand enn for dei andre såmåtane, og som venta var det færre plantar pr. 2 m sårad for ledd 1 og 2 med 12 og 25 radavstand enn for ledda med 50 radavstand. Kortare planter ved minste såmengde skuldast truleg mindre konkurranse i rada. Med tettare bestand i rada som ein hadde ved 25 og 50 radavstand, vert det større konkurranse i rada og plantane strekker seg meir. For lange planter kan vera uheldig då vekstpunktet kjem høgre og er meir utsett for kulde. Utanom for feltet på Apelsvoll i , som vert nærare omtala nedanfor, var det elles ingen signifikante effektar av behandlingane på planteutvikling eller overleving. Tabell 13 syner middeltala for planteutvikling og overleving på Vollebekk og Apelsvoll i heile forsøksperioden, og han gir det same hovudbilete som resultata i forsøka med såtid og såmengde. Sesongen hadde gode etableringsforhold og overvintringa var bra både på Vollebekk og Apelsvoll. Dette resulterte i gode avlingar begge plassar (tabell 14 og bilete 3), men med unnatak for redusert avling på ledd 4 med hypping på flatt - og proteinvekster

12 168 Eltun, R. et al. / Bioforsk FOKUS 5 (1) land på Vollebekk, som truleg skuldast mekanisk skade ved hyppinga, var det ikkje signifikante skilnader mellom behandlingane for avling. Dette er som ein kan vente ut frå resultata for planteutvikling og overvintring. Middelavlinga var 322 på Vollebekk og 406 på Apelsvoll. Vassinnhaldet i frøet ved hausting var lågast ved liten radavstand. Dette skuldast helst mindre busking og jamnare mogning med tett bestand. innhaldet var i middel 48,5 på Apelsvoll og 44,3 på Vollebekk planter pr. m² for å gi optimale avlingar. I desse forsøka brukte ein same såmengde uavhengig av radavstand og dermed auka plantetettleiken i rada med aukande radavstand. Sjølv om vi ikkje fekk klare effektar på planteutviklinga av tettare bestand i rada, vil vi for praktisk dyrking tilrå å tilpasse såmengda til radavstanden. Sjølv om det var tendens til større avling ved 12 radavstand enn ved 25 og 50 radavstand både på Vollebekk og Apelsvoll (tabell 14) var ikkje avlingsskilnaden statistisk sikker for dei ulike radavstandane (ledd 1-3). Med unnatak for stuttare planter ved minste radavstand var det heller ikkje signifikante effektar av radavstand på planteutvikling om hausten eller prosent overlevande planter for ledd 1-3. På Vollebekk var det om våren 95 planter pr. m² ved 12 radavstand og 34 planter pr. m² ved 50 radavstand. Etter dette har plantane stor evne til å utnytte vekseplassen og ein kan variere radavstanden frå utan at det betyr nemnande for avlinga. Dette samsvarar godt med svenske forsøk (Biärsjö, 2005) som syner at når forholda er gode er det nok med Bilete 3. Godt utvikla og mogen haustraps på Apelsvoll i Foto: Ragnar Eltun. Tabell 13. Planteutvikling i forsøk med radavstandar og drilldyrking i haustraps på Vollebekk i vekstsesongane , og og på Apelsvoll i og Middeltal for alle behandlingar Haust Vår Haust -> vår Stader og sådato Blad per plante, tal Rothalstjukkleik, mm Plantebestand, Plantebestand, sårad, vår Sesong Vollebekk, ,5 5, Apelsvoll, ,2 8, Sesong Vollebekk, 21, ,0 4, Apelsvoll, ,4 5, Sesong Vollebekk, ,7 4,

13 Eltun, R. et al. / Bioforsk FOKUS 5 (1) 169 Tabell 14. Avling i forsøk med radavstandar og drilldyrking i haustraps på Vollebekk og Apelsvoll i vekstsesongen Haustedato Vollebekk og Apelsvoll Vollebekk Apelsvoll Radavstand og såsystem Vatn i TS Vatn 12 Flatt land , , , ,9 25 Flatt land , , , ,2 50 Flatt land , , , ,1 50 Flatt land + hyp , , , ,6 50 drill , , , ,7 50 drill + hyp , , , ,5 i TS Middel , , , ,5 LDS ,5-0,9 n.s. 2,1 n.s. 1,6 Ut frå resultat i utanlandske forsøk (Kildested, 2005) hadde vi ei hypotese om at drilldyrking kunne gi større og kraftigare planter om hausten som ville tåle overvintringa betre. Dyrking på drill kan påverke forholda for plantane på fleire måtar. Dette gjeld viktige vekstfaktorar som vasstilgang, luftveksling og temperatur. Desse faktorane verkar også inn på tilhøva i jorda slik at ein kanskje kan forvente større mineralisering av organisk materiale i drillen. I desse forsøka har vi berre målt temperaturen i 10 djup. Temperaturen svingar naturleg gjennom døgeret med lufttemperatur og sol. Vi har registrert noko varierande utslag frå felt til felt under drill og flatt land. Dette kan skuldast varierande vær, ulik kompassretning på drillen (effekt av innstråling) og varierande form på drillen over temperaturloggaren. Hovudtrenden er at vi får høgare maksimumstemperatur om dagen og lågare minimumstemperatur om natta ved drilldyrking. Dette er illustrert i figur 4, som syner temperaturmåling frå forsøket i haustraps på Apelsvoll i perioden Her finn vi at maksimumstemperaturen i eit døger kan vera heile 4 C høgare under drill, samstundes om minimumstemperaturen kan vera inntil 2 C lægre. Fordi vi får både høgare og lågare temperatur ved drilldyrking, vert middeltemperaturen etter måten lite påverka. Både under drill og på flatt land målte vi temperatur på 7,6 C i middel for seks felt i perioden I kortare periodar kan det vera skilnader mellom flatt land og drill. Sjølv om drilldyrking i nokon grad kan påverke temperaturen og truleg også dei andre nemnde vekstfaktorane, ser det etter resultata i desse forsøka ikkje ut til at dyrking på drill gir særskilde fordelar med omsyn på raskare vekst om hausten og større kraftigare planter med betre overvintringsevne. - og proteinvekster Denne figuren bør jeg få i bedre kvalitet Figur 4. Temperatursvingingar under drill og under flatt land (10 djup) i forsøksfelt med haustraps på Apelsvoll i perioden

14 170 Eltun, R. et al. / Bioforsk FOKUS 5 (1) Vekstforholda hausten 2007 gjorde at plantane var betydeleg dårlegare utvikla ved vekstavsluttinga enn året før (tabell 13). På Vollebekk gjekk overvintringa likevel forholdsvis bra, men feltet vart øydelagt av fuglebeiting og vart ikkje hausta. På Apelsvoll var det varierande temperatur med tining og frysing gjennom vinteren og ein fekk eit tett isdekke på tjukkleik i februar-mars. Dette resulterte i stor utgang av planter (tabell 15), og utgangen var klart større på flatt land enn der det var drilldyrking. Plantane på ledda med flatt land og 12 og 25 radavstand var kortare enn på ledda med 50 radavstand, men det var ingen sikker skilnad i rottjukkleik eller bladutvikling. Sjølv om ein ikkje kan sjå heilt bort frå at plantane var noko meir robuste om hausten på ledda med drilldyrking ser den viktigaste årsaka til betre overleving på ledda med drilldyrking ut til å vera at isen smelta tidlegare der ein hadde drill enn på flatt (bilete 4). Observasjonar av isen synte at ved drilldyrking vart toppen av drillen tidlegare isfri og isen var meir porøs enn på ruter med flatt land. Sjølv om drilldyrking ikkje synest å gi nemnande føremonar for planteutvikling kan denne dyrkingsmåten såleis betre overvintringa i år med isproblem. Ustabile vintrar med isdanning kan bli eit aukande problem i ei tid med klimaendringar og i den samanhengen vil drilldyrking auke dyrkingstryggleiken. Betre overvintring med drilldyrking resulterte også i størst avling ved den såmetoden (tabell 15). Best resultat var det med såing på drill etterfølgt av hypping med heile 421 kg frø pr. dekar. innhaldet var som året før 48,5. Tabell 15. Plantebestand og avling i forsøk med radavstandar og drilldyrking i haustraps på Apelsvoll i vekstsesongen Haustedato Radavstand og såsystem Haust Vår Sommar sårad, Vatn. avl. 12 Flatt land , ,6 25 Flatt land , ,3 50 Flatt land , ,3 50 Flatt land + hyp , ,2 50 Drill , ,8 50 Drill + hyp , ,3 i TS Middel , ,5 LDS n.s. 55 1,5 Tabell 16. Planteutvikling i forsøk med radavstandar og drilldyrking i haustrybs på Vollebekk i vekstsesongane , og og på Apelsvoll i og Middeltal for alle behandlingane Stader og såtider Blad per plante, tal Haust Vår Haust-> vår Rothalstjukkleik, mm Plantebestand Plantebestand sårad, vår Sesong Vollebekk, ,4 5, Apelsvoll, ,7 7, Sesong Vollebekk, ,6 3, Apelsvoll, ,7 5, Sesong Vollebekk, ,4 4,

15 Eltun, R. et al. / Bioforsk FOKUS 5 (1) 171 Effektane av forsøksbehandlingane på planteutvikling, overvintring og avling var som synt i tabell 16-18, mykje like dei ein hadde for haustraps. Med unnatak for kortare planter og færre planter pr. 2 m sårad var det ikkje skilnader i planteutvikling eller overleving i sesongen På Vollebekk var det redusert avling på leddet med 50 radavstand og drilldyrking, medan ein på Apelsvoll hadde minst avling ved 50 radavstand på flatt land og hypping (tabell 17). Årsakene til desse avlingsutslaga er vanskeleg å forklare, men på Apelsvoll kan dei skuldast fysisk skade i hyppinga. Middelavlinga av haustrybs på Vollebekk var berre 95 mot 180 på Apelsvoll. Dei etter måten låge avlingane begge plassar er helst eit resultat av fuglebeiting, då ein ikkje hadde nok nett til dekking første året. innhaldet var 41 på Vollebekk og 43 på Apelsvoll. I desse forsøka var det heller ikkje sikre effektar av radavstandar (ledd 1-3) på avling. Liksom for haustraps står ein såleis fritt i valet av radavstand frå 12 til 50. Bilete 4. Toppen av drillen stikk opp av isen på Apelsvoll den Foto: Ragnar Eltun Den våte hausten i 2008 gjorde at ein ikkje fekk sådd feltet på Apelsvoll. På Vollebekk var jorda svært rå ved opphypping av drillar og såinga var vanskeleg. Plantebestandet var svært tynt og ujamt om våren og feltet vart ikkje hausta. Haustrybs I sesongen var effekten av isdekke på overleving og avling på Apelsvoll endå klarare enn for haustraps (tabell 18). I middel overlevde 23 av plantane på flatt land medan 71 overlevde på ledd med drilldyrking og hypping. Middelavlingane for ledda med såing på flatt land var 146 mot 325 kg/ daa på ledda med drilldyrking og hypping. Vassinnhaldet ved hausting var lågast med drilldyrking. Dette skuldast helst at tynn bestand på dei andre ledda gjorde at det var sterkare busking og seinare mogning. Liksom i haustrapsforsøket ga ledet med drilldyrking og hypping størst avling med 352. Resultata frå dette forsøket stadfesta resultata frå haustrapsforsøket som syner at drilldyrking kan vera fordelaktig i år med isdekke. Siste året fekk ein ikkje etablert feltet på Apelsvoll pga. for mykje regn og ulagelege jordforhold. På Vollebekk vart det sådd under ulaglege forhold. Plantane var små og svært få overlevde vinteren. Feltet vart ikkje hausta. - og proteinvekster Tabell 17. Avling i forsøk med radavstandar og drilldyrking i haustrybs på Vollebekk og Apelsvoll i vekstsesongen Haustdato Vollebekk og Apelsvoll Radavstand og såsystem Vatn Vollebekk i TS Vatn Apelsvoll 12 Flatt land , , Flatt land 93 26, , Flatt land , , Flatt land + hyp , , drill 79 31, , drill + hyp , , i TS Middel 95 27, , LSD ,0 12 n.s. 51 n.s. 26 n.s.

16 172 Eltun, R. et al. / Bioforsk FOKUS 5 (1) Tabell 18. Planteutvikling og avling i forsøk med radavstandar og drilldyrking i haustrybs på Apelsvoll i vekstsesongen Haustedato Radavstand og såsystem Plantehøgd Haust Vår Sommar sårad Vatn. 12 Flatt land , Flatt land , Flatt land , Flatt land + hyp , Drill , Drill + hyp , i TS Middel , LSD n.s. 34 n.s. Tabell 19. Biodieselkvalitet av oljeprøver frå forsøk med radavstandar og drilldyrking på Vollbekk og Apelsvoll i Analysane er gjorde på samleprøver av alle ledd Parameter Eining Metode Raps Vollebekk Raps Apelsvoll Rybs Apelsvoll utbytte ved pressing Kaldpressing 39,6 35,0 34,4 Frie feittsyrer (m/m) DGF-C-III 4 (97) 0,31 0,86 0,41 Andel fast stoff (m/m) DGF CIII 11a 0,04 0,07 0,05 Svovel mg/kg EN ISO < 1 < 1 < 1 Vassinnhald (m/m) ISO ,07 0,08 0,07 Fosfor mg/kg EN ,8 10,4 9,6 Feittsyresamansetnad: A.O.C.S. Ce 1-62 Palmitinsyre (C16:0) (m/m) 4,91 4,86 3,76 Palmitolensyre (C16:1) (m/m) 0,3 0,3 0,3 Smørsyre (C17:0) (m/m) 0,09 0,07 - Stearinsyre (C18:0) (m/m) 1,47 1,47 1,46 syre (C18:1) (m/m) 57,15 57,21 53,2 Linolsyre (C18:2) (m/m) 21,39 21,79 25,74 Linolensyre (C18:3) (m/m) 12,33 11,7 13,63 Arachinsyre (C20:0) (m/m) 0,59 0,69 0,56 Gadolein (C20:1) (m/m) 1,35 1,4 1,02 Behnsyre(C22:0) (m/m) 0,42 0,51 0,32 kvalitet utbytte ved kaldpressing var etter måten høgt i desse forsøka med nesten 40 olje i frøet frå Vollebekk. Sett i høve til oljeinnhaldet i tørrstoffet (det totale oljeinnhaldet i frøet) som var høgare på Apelsvoll enn på Vollebekk (tabell 14) er det overraskande at oljeutbytte var høgare på Vollebekk enn på Apelsvoll. Det totale oljeinnhaldet i haustraps var på Apelsvoll 5 høgare enn for haustrybs (tabell 14 og 17). Ein hadde difor også venta større skilnad i oljeutbytte mellom raps og rybs. Desse resultata tyder på at også andre forhold enn det totale oljeinnhaldet har betyding for oljeutbytte ved pressing. I følgje analyserapporten frå Universitet i Graz tilfredsstiller alle tre prøvene kravet til godt råstoff for biodiesel produksjon. Det vert framheva at prøvene er fri for erukasyre. Dette opnar for at frøet/sortane egnar seg både til biodiesel og matolje produksjon. Fordelen med sortar utan eurekasyre for biodiesel produksjon er at innhaldet av svovel er svært lågt. For optimal kvalitet vert det tilrådd at vassinnhaldet ved hausting ikkje er over 15 og frøet skal tørkast så raskt som råd og lagrast med 7 vatn (Seide, I., Universitet i Graz, pers. med.). Det er også sendt prøver for analyse av biodiesel kvalitet i 2008, men resultata føreligg ikkje ennå.

17 Jord- og Plantekultur 2010 / Bioforsk FOKUS 5 (1) 173 Oppsummering Forsøk med radavstandar og drilldyrking Drilldyrking ser ikkje ut til å påverke vekstforholda i så stor grad at det har betyding for planteutvikling og evna til overvintring i år utan særskilde overvintringsproblem. I situasjonar med isdekke gjer drillane at isen smeltar raskare og vert meir porøs på toppen av drillen, og dette kan betre overlevingsevna. Dette gjeld både for haustraps og haustrybs. Ved dyrking på flatt land kan radavstanden variere frå utan at det påverkar avlinga i særleg grad. Dei første oljeanalysane frå prosjektet syner at oljekvaliteten for norsk haustraps og haustrybs normalt vil tilfredsstille krava til godt råstoff for biodiesel produksjon. Referansar Biärsjø, J Utsädesmengder i höstraps, sådd med Väderstad Rapid. Försöksrapport 2005 För Mellansvenska försökssamarbetet och Svensk raps: Kildested, L Vilde merudbytter til forbavsede forskere. Agrologisk Januar 05. Lindemark, P.O Dyrking av høstoljevekster. Bioforsk Fokus 3 (1): Läänistre, P., Jõudu, J., Eremeev, V. & Mäeorg, E Sowing date influence on winter oilseed rape overwintering in Estonia. Acta Agriculturae Scandinavica Section B Soil and Plant Science 57: Åssveen, M. & Heir, J.A vekstdyrking. Grønn forskning 07/ s. - og proteinvekster