1 GJENNOM ORDA GRIP VI VERDA

Transkript

1 1 GJENNOM ORDA GRIP VI VERDA Etter å ha arbeidd med dette kapittelet har du kunnskap O7rJ; j samanhengen mellom språk og identitet og om kva det vil ~~e å vere fleirspråkleg. Du får også kunnskap om kva som ka~ skje med språket når menneske med ulike morsmål møtest. I si'ste \ del av kapittelet kan du lese om ungdomsspråk, slang, og o/n fagspråk. Læreplanen seier at du shal hunne forklare kva det vil seie å vere fleirspråkleg og gi døme på korleis språkleg og kulturell samhandling kan føre til språklege endlingar og kulturelt medvit gjere greie for og vurdere korleis språk og sjangrar blir brukte av representantar for ulike yrkesgrupper og i ulike sosiale samanhengar

2 Gjennom orda grip vi verda Spraksituasjonen i Noreg 195 DET IIA,v B.eUK/fR s1 S ToRE OG VeNE OR-D OH ~.. _ lian lill.4 T mk SKAL T/llE ])1/'1 L Ek T! SPRÅK OG IDENTITET HAN SEleR. A T DET CUEV TJ?YG6LElI::, f?jølvigeaj5le 06 IOEA./TITET Språket vårt blir til i samspel med dei mellileska vi veks opp saman med, og det miljøet vi ferdast i. Derfor er språket eit av dei mest sentrale identitetsmerka. Det er gjennom språket vi knyter kontakt med andre, og språk og tanke heng tett saman. At ei gmppe metmeske snakkar same språk, kan vere gmnnlag for ein felles identitet. Gjennom språket uttlykkjer vi kvar vi høyrer til, eller gjeme vil høyre til, både geografisk og sosialt. I Noreg i dag er det mange som veks opp med fleire dialektar eller fleire språk, til dømes fordi dei flyttar frå ein landsdel til ein annan, eller fordi dei bmker eit alli1a språk enn norsk heime. Slik kan bam utvikle ein fleirdialektal eller fleirspråkleg identitet. Langt fleire enn før lærer også å meistre to eller fleire språk gjennom framandspråkopplætinga på skulen. N ORSK SOM MORSMÅL - KVA KAN VI? Vi tenkjer ikl.ge så ofte over kva det inneber å kunne eit språk, særleg ikl.ge morsmålet. Vi berre bmker det. Men det er ikl.ge reint lite vi kan. Vi har ord for det meste. Ingen kan alle orda som er i bruk i morsmålet sitt, og vi lærer stadig nye ord. Eldre språkbrukarar har vanlegvis eit større ordforråd enn yngre, men ein vaksen språkbrukar kan fleire titusen av ord i morsmålet sitt og opplever ikl.ge mangel på ord som noko problem i dagleglivet. Med eit vatiert ordforråd er vi også i stand til å nyansere det vi seier, til dømes slik: Det snødde/sludda/var (tett) snødrev/kom digre snøl.geningar/ var snøfokk/kom nysnø. Eller: Ho gjekklslentt-a/msla/subba/ttippa/strente/marsjerte/snubla/ halta av garde. Vi kan bruke faste uttryld< og metaforar i språket. Slike utttykk er ofte kulturbestemte. Når det går litt rasht i svingane, er vi ikkje alltid ute på vegen, og bli trahlw på vil vanlegvis ikkje seie at nokon faktisk trakkar på oss med beina. Slik biletleg språkbruk kan vere særleg vanskeleg å forstå for den som ikl.ge har norsk som morsmål, eller som ikl.ge har lang erfating med norsk. Vi meistrar språksystemet. Vi veit at Ho heim ettelpå gjehh ikkje er ei akseptabel norsk setning, sjølvom vi forstår meininga. Vi har altså kunnskap BllIo: by i Den tsjekkiske republikken Uttrykk for ein fleirspråkleg identitet? OOBI(O NA M D0.5L/ om rett setningsbygning. Når vi møter eit bynamn som Bmo, avviser vi at dette kan vere eit norsk bynanm, fordi lydkombinasjonen i bytjinga av ordet ikl.ge er mogleg i norsk. Vi har altså kunnskap om moglege lydkombinasjonar i språket. Vi høyrer også forskjell på Iyhe og lil,e, altså l.genner vi det norske lydsystemet. Dessutan kan vi bøye ord rett, og vil til dømes ikl.ge akseptere fmnte som preteritumsfolm av finne. Vi kan l.genne att og bruke norsk tonegang og nyllli i ord, og vi kan bruke og l.genne att norsk setningsmelodi. Vi høyt er til dømes forsl.gell på orda vatne (infinitiv av verb) og vatnet (substantiv). Vi kan plassere nykket først eller sist i ordet papir, avhengig av dialekten, men alltid først i ordet syl,hel. Setningsmelodien varierer i norske dialektar, men vi l.genner att dei ulike vatiantane som norske variantar. Vi forstår ulike variantar av norsk (dialektar) og forstår og aksepterer til dømes både æ, c, i, eg, je ogjæi som norske fmmer av det personlege pronomenet i 1. person eintal, subjektsfol111 - medan vi identifiserer jag som svensk. Vi har kunnskap om kva vi kan bruke språket til i ulike situasjonar. Vi kan til dømes uttlykl.ge oss høfleg, vi kan skilje høgtideleg språkbruk frå kvardagsleg og uhøgtideleg språkbruk, vi kan bruke språket til å sl.gelle ut nokon, vi v~it korleis vi kan begytme ein samtale med folk vi ikl.ge l.genner, vi veit korleis vi kan ulttykl.ge l.gærleik, og vi veit korleis vi kan føre lange samtalar om veret «for å ha noko å snakke om». Slik kullilskap må lærast i ein sosial samanheng, og her er det lett å gjere feil når vi snakkar eit språk vi ikkje har lang erfating med. Vi kan også lese og sluive mange slags tekstar på norsk Når vi meistrar eit språk som morsmålsbrukarar, kan vi altså myl.ge meir etm berre glosene i språket. KHU;,\-\.AAM-DEE D SPRÅKSITUASJONEN I NOREG Dei fleste som bur i Noreg i dag, har norsk som morsmål eller førstl!,språk. Morsmål og førstespråk er ikl.ge alltid det same. Førstespråket fortel kva for eit språk som blir lært først i livet, medan omgrepet morsmål kan seie noko om den språklege identiteten. Som regel vil førstespråket også vere morsmålet. Men Noreg har i mange hundre år vore fleirspråkleg, og er det i aukande grad i dag. Så i tillegg til norsk, finn vi ei rekkje andre språk

3 ø Gjennom orda grip vi verda Ulil\e måtar å vere fleirspraldeg på 197 Urdu Somalisk Kurdisk Arabisk Vietnamesisk Albansk 2590 elevar 1983 elevar 1749 elevar 1737 elevar 1484 elevar 1274 elevar innanfor landegrensene. Fordi desse språka er knytte til etniske minoritetar, blir dei kalla minoritetsspråk. Det er naturleg å rekne med tre hovudgrupper av minoritetsspråk i Noreg. I den første gruppa finn vi samisk og finsk, to språk som har eksistert i Norden i svært lang tid, og som i tillegg er i slekt med kvarandre. I den andre gruppa finn vi dei to språka romani og romanes. Det første er knytt til romanifolket, og det andre til sigøynarane, to folkegrupper som har vore kjende i Noreg sidan lsoo-talet. Den tredje gruppa utgjer det vi kan kalle nye minolitetsspråk, språk som er komne til Noreg med innvandrarar, flyktningar og asylsøkjarar gjennom dei siste 40 åra. Hausten 2004 fekk nesten elevar i den norske grunnskulen morsmålsopplæling i eit minoritetsspråk Tabellen viser dei største språka (rekna etter kor mange elevar som hadde dei som morsmål) i grunnskulen dette året. UUKE MÅTAR Å VERE FLEIRSPRÅKLEG PÅ Å vere to- eller fleirspråkleg er svært vanleg overalt i verda. Den vanlegaste grunnen til at folk blir to- eller fleirspråklege, er at morsmålet deira er eit minoritetsspråk, som ikkje er i bruk på alle område i samfunnet, til dømes i all statsadministrasjon eller i alle typar undervisning. Døme på slike språklege minoritetar er urdu i Noreg, walisisk i Storblitannia, svensk i Finland, samisk i dei skandinaviske landa, russisk i Estland, indianske språk i Amelika og NORGE NORWAY NOR VEGE NORWEGEN NORUEGA NORVEGIA NOORWEGEN NOPBHf/A HOPBJRIQ 1JJP ~ C ~? ~ spansk i USA. For denne typen språklege minolitetar er det derfor nødvendig å lære det offisielle språket i landet, som ofte er majolitetsspråket, slik norsk er det i Noreg. I mange tilfelle lærer ein begge språka alt frå småbamsalderen av, men minoritetsspråket blir som regel lært først, fordi det er dette språket familien bruker heime. Bam kan også bli tospråklege dersom to ulike språk er i bruk heime, til dømes dersom foreldra har ulike morsmål. Dersom eit bam har norsk far og spansk mor, og begge språka blir brukte som daglegspråk i familien, kan barnet vekse opp med to morsmål eller førstespråk. I somme tilfelle er ingen av språka til foreldra majolitetsspråk i samfunnet, og då må bamet også lære eit tredje språk. Dei som veks opp med eit majolitetsspråk, kan i mange tilfelle velje om dei vil bli fleirspråklege. I store språksamfunn, slik som det engelske, med godt over 300 millionar morsmålsbrukarar, kan ein kome langt med å bruke belte morsmålet. Dessutan lærer folk i andre land engelsk som framandspråk, og dermed blir behovet for å lære framandspråk mindre. Men i små språksamfunn som det norske er det vanleg å lære eitt eller fleire framandspråk. Norske styresmakter har bestemt at norske skuleelevar kan lære to framandspråk i grunnskulen. Det første skal vere engelsk, medan elevane sjølve kan velje det andre ilulanfor det tilbodet skulen kan gi. Det er altså fleire måtar å vere to- eller fleirspråkleg på. Punkta nedanfor er døme på gradar av å vere to- eller fleirspråkleg, og det finst sjølvsagt fleire moglege kombinasjonar, som også tek omsyn til skriftleg bruk av språket. Poenget er at ein godt kan seiast å vere to- eller fleirspråkleg sjølvom ein ikkje meistrar alle språka på same nivå. Vi kan meistre språka like godt, som morsmål meistre eitt av språka som morsmål og i tillegg gjere oss forstått og kommunisere på eitt eller fleire av dei andre språka meistre eitt av språka som morsmål og forstå, men ikkje snakke, eitt eller fleire av dei andre språka Er det ein fordel å vere fleirspråkleg? Dersom vi ser på norsk skulepolitikk, er det opplagt at det å vere fleirsl~l'åkleg blir rekna som eit gode og som nødvendig i eit intemasjonalt Olientert.; samfunn. Gjennom å lære nye språk, lærer vi også nye kulturar å kjende, og i møtet med andre kulturar kan vi få eit nytt perspektiv på vår eigen killtur. Dessutan kan meir kmmskap om språk føre til stølte språkleg innsikt fog betre evne til å lære meir språk. I dette perspektivet er det ein fordel å vere fleirspråkleg. For at det å vere fleirspråkleg skal vere ein ressurs, er det viktig at minst eitt av språka blir meistra på morsmålsnivå, og at ein kan få utvikle morsmålet parallelt med andrespråket. Språk har nemleg ein felles «kululskapsbase» i hjemen, som vi hentar omgrep frå. Når elevar med norsk som morsmål lærer engelsk, er samanlikning med norsk ein viktig komponent i innlæringa. Elevar som skal lære norsk som andrespråk, vil også samanlikne det nye språket med det dei alt kan. I ein undelvisningssituasjon er det viktig å kunne meistre undetvisningsspråket godt. Dersom ein ikkje gjer det, kan det skape problem i læresituasjonen.

4 198 12" Gjennom orda grip vi verda Det norske språksamfunnet. 199 KODEVEKSLING Når ord og uttrykk frå to eller fleire språk blir blanda, eller når det blir veksla mellom språk i ein samtale, kallar vi del kodeveksling. T 0- eller fleirspråklege kan vekselvis snakke det eine eller det andre språket. Dei vekslar altså mellom ulike språkkodar. Eil døme på kodeveksling er når det blir brukt engelske uttrykk i norsk «Dette er verkeleg pe/feet timing!» Språkvekslinga kan skje ilme i ei setning, slik som i dømet ovanfor, eller ein kan seie nokre setningar på det eine språket, og nokre på det andre. Ein kan også veksle mellom språka etter kva for ein samtalepartnar ein vender seg til, eller kva slags situasjon ein er i. Her gir vi først eit døme på blanding av norsk og tagalog i ei historie fortald av ei filippinsk jente: G: Nakita nila yong palaka - yong palaka - na nang na hoppar inn i deri (Dei såg den frosken - den frosken - som allereie hoppar inn der!) E: eh mm-, G: yong palaka - og så snublar - yong. (den fj'osken - og så snublar - han... ) Her blir norsk brukt fordi bamet ild~e l~enner desse uttlykka på tagalog - hoppar inn der og snublar. Kodeveksling kan også vere ei veksling mellom språk frå den eine setninga til den andre. Eit døme på denne typen kodeveksling finn vi i dette dømet frå urdu: Mein kabunga teacher tour per chali gai hai... Smart i håve. (Eg skal seie at læraren har gått på tur... Smart i hovudet.) l mangel av dekkjande ord i det eine språket kan ein bruke ord frå eit alma språk som ein kan. Ein kan ekskludere nokon som lyttar, men som ikkje forstår det andre språket, og samtidig inkludere dei som forstår språket. Ein kan kiydre språket, va11ere eller nyansere uttlykksmåten, leike med språket. Ein kan gjere seg forstått overfor samtalepannarar som ein meiner vil forstå betre når ein bruker utnykk frå eller snakkar eit alma språk. Ein kan vise aksept for eit anna språk. DET NORSKE SPRÅKSAMFUNNET Må ein kunne snakke norsk flytande, som ein morsmålsbrukar, for å bli rekna som medlem av det norske språksamfunnet? Svaret på dette spørsmålet er at alle som bruker norsk, er medlemmer av det norske språksamfulli1et. Det gjeld same kva for ein variant av norsk vi snakkar - også om vi snakkar norsk med utanlandsk aksent. Men med ord kan vi utnykkje haldningar som kan verke ekskluderande, og i denne samanhengen er det aktuelt å nemne uttrykket «å snakke gebrokkent». Ordet gebml1hen kjem frå det tyske verbet brechen (blyte). l Nynorslwrdbolw står det at ordet blir brukt «om tale av framandt språk ukoltekt, uekte, lytefullt». Som vi ser, ligg det i ordet «gebrokkent» negative haldningar til det Her er altså ei ytl1ng på to setningar. Først ei på urdu, og deretter ei på norsk. l den tredje val1anten av kodeveksling vekslar den som snakkar, mellom to språk midt inne i ei setning. Vi skal sjå litt næm1are på eit par døme på dette, og dreg til Bugøynes på kysten av Aust-Finnmark. Bugøynes blei bygd av finnar som innvandra til Finnmark rundt l dag har dei fleste bugøynesvælingar som er over 60 år, finsk - eller kvensk som det vanlegvis blir kalla - som hovudspråk, medan dei mellom 40 og 60 år er tospråklege. Personar under 40 år bruker stort sett ikl~e kvensk til dagleg, men dei forstår det. Dei som bruker begge språka dagleg, kan veksle mellom norsk og kvensk innanfor den same setninga. Her er eit døme, der det norske verbet prate er sett inn i ei kvensk setning: Mie praata-sin Ellan kannsa. Eg prata med Ella. Legg merke til at det norske verbet står med kvensk tal- og personbøying. Endinga -sin er førsle person eintal og står i samsvar med subjektet mie (<<eg»). Det kan vere fleire grlllmar til at ein person bruker kodeveksling. Her er nokre slike grunnar: Ein kan uttlykl~e fleire språklege identitetar.

5 Gjenllom orda grip vi verda Mellneske motest, og sprak brytest 201 Tospråkleg kommuneskilt i Finnmark. å ikkje snakke eit språk flytande. Vurdelingar av språkbruk kan lett «smitte oven> på den som bruker språket, til dømes slik at ein ikl~e blir rekna som fullverdig medlem av det aktuelle språksamfunnet. l dag er det vanleg å bruke det meir nøytrale uttty kket «å snakke med aksent» dersom det er nødvendig å karaktelisere ein språkbruk som ber preg av at den som snakkar, ikkje har språket som morsmål. Slik kan det til dømes ofte vere aktuelt å karakterisere den måten nordmenn snakkar engelsk på. Å kommunisere godt er viktig i ein samtale. Men når vi skal snakke eit språk vi ikkje kan like godt som morsmålet vårt, kan vi føle at vi ikl~e får uttrykt den kunnskapen og kompetansen vi faktisk har, men som vi kan uttlykl~ e på morsmålet vårt. Då kan vi sjølve føle at vi l~ em til kort, og andre kan feilvurdere oss. MENNESKE MØTEST, OG SPRÅK BRYTEST l hundrevis av år har det norske språksamfunnet opplevd å møte andre språk - det vil seie å møte mem1eske med andre morsmål enn norsk Mange faktorar er med på å avgjere kva som sl~e r når folk med ulike morsmål møtest, til dømes kor tett språkkontakten er, kva slags samfunnsposisjon dei som snakkar språka, har, og kva slags samanhengar dei ulike språka blir blukte i. Som regel fører språkl,ontakt til utveksling av ord og utttykk. Det vanlegaste er at ord og uttrykk vandrar frå språk med mange brukarar til språk med få brukarar, frå majolitetsspråk til mi.j.10litetsspråk, og frå høgstatusspråk til språk med lågare status. l ein slik samanheng kan vi forstå at norsk har relativt få i.j.nportord frå samisk, trass i den lange språkkontakten, medan samisk har mange imponord frå norsk På den andre sida ser vi at det V1imlar av engelske importord i norsk, medan ordimport frå norsk til engelsk stort sett er eit histolisk fenomen. Orda bag og husband er døme på ord som er blitt tekne opp i engelsk frå norsk i nonøn tid. Levegg ved Lahpoluoppal skole på Finnmarksvidda, dekorert av barn. hanseatar: Handelsfolk og handverkarar frå elet nordtyske handelsforbundet, Hansaen. Frå I200-talet og i Oeire hundre år framover var mange hanseatar fasl busette i Bergen.\: ~ _; ,-, --L - 'ti. u, '-' '. - ~, Endringar i språksystemet Språld,ontakt kan [øre til endlingar i språksystemet eller grammatikken. Det er ikl~ e systemet frå «det andre språket» som blir kopiert, men dei nye språklege fenomena er eit resultat av at to språk blir blyt1te mot kvarandre. Språkforskarar drøftar til dømes om talemålet i Bergen kan vere påverka av den langvmige språkkontakten med hanseatane, som snakka nedertysk. Bergensdialekten skil seg nemleg ut frå andre norske dialektar på ein del punkt - mellom anna ved at substantiva bene har to l~ ønn. Slike enchingar ser vi også tendensar til i det som blir kalla «Iinkebysvensk», ein vmiant av svensk som har [ått namn etter bydelen Rinkeby i Stocliliolm, der det bur menneske med mange ulike morsmål. Døme på endlingar i språksystemet kan vere at ein vel å bøye alle substantiv som : hankjønnsord og seier til dømes «en bord» i staden for «ett bord», elledh vere å samsvarsbøye adjektiv og substantiv: «strumporna ar vit», «vår namn». Også ungdom med svensk som morsmål kan av og til bruke dem1e vahanten av svensk 'J- OPPSUMMERINGSOPPGÅVER l Kvi[or ser vi på språk som eit viktig identitetsmerke? 2 Nemn noko av det vi kan når vi bruker morsmålet vårt. 3 Forklar omgrepa førstespråk, morsmål og minolitetsspråk. 4 Nemn ulike måtar å bli fleirspråkleg på. S Nemn fordelar og ulemper med det å vere fleirspråkleg. 6 Må ein meistre to språk flytande [or å vere tospråkleg? 7 Kva er kodeveksling? 8 Kva slags [1.1l1ksjonar kan kodeveksling ha? 9 Kven er medlemmer av det norske språksam[1.1l1net? 10 Kva slags konsekvensar kan språkkontakt få for eit språksystem?. t,

6 Gjennom orda grip vi verda Ungdom og språk 203 dis/mrs: (frå latin) samtale, drøfting UNGDOM OG SPRAK Dei seinare åra har språkforskarar interessert seg for særtrekk ved språkbruken til ungdom. Dei trekka som blir framheva som typiske for ungdomsspråk, finst også hos vaksne, men hos ungdom er dei tydelegare. Vi må også hugse at det er store vmiasjonar ungdommar imellom, og at språkbruken valierer mykje rundt om i landet. Språkbruken er dessutan ulik i ulike situasjonar. Berre ungdomsspråk, liksom Å leggje til nokre «ekstraord» i setningane, som ikkje har noka tydeleg sjølvstendig tyding, er heilt vanleg i spontan språkbruk: «Eg berre måtte seie det no, W<som.», «Du æ'kke hjemme nå, se!», «Æ ha it j det, sjø.» Ein del slike ord er lokale, men mange av dei er i bruk over heile landet. Ekstraorda kan gi nødvendige pausar medan vi planlegg det vi skal seie: «Eg hadde lihsom... ikkje fått skikkeleg tak på det.» Orda kan også bli brukte for å dempe ei utsegn: «Så gjekk eg belte der, då, veit du.», «Det var veldig moro å vere med, på ein måte.» Slike ord og uttlykk blir også brukte når nokon vil vende seg direkte til samtalepartnaren og forsikre seg om at vedkomande følgjer med og forstår det som blir sagt, og då kan dei ha ein kontaktskapande funksjon i samtalen. Orda blir då kalla diskursmarkørar, fordi dei viser til sjølve samtalen: «Eg les avisa kvar dag - ein må jo halde seg mientert, sant7», «Og så berre sat vi der og snakka, W<som.» I mange samanhengar blir ungdom framstilte som storforbrukarar av slike diskursmarkørar, og dette er det faktisk vitskapleg belegg for å hevde. Det er også forskjell på kva for diskursmarkørar unge og eldre bruker. Medan «liksom», «berre», «ikkje sant» og ein del andre blir brukt oftare av ungdom enn av vaksne, huker vaksne i større grad uttlykk som «veit du» og «på ein måte». Trekk ved samtalestilen blant unge Når slike pauseuttlykk og diskursmarkørar kan sjå ut til å vere meir tahike i ungdomsspråk, kan det kome av at ungdom har ein meir energisk måte å uttlykl~e seg på enn det som er vanleg mellom vaksne. Taletempoet er også i mange tilfelle raskare. Mange unge har ein aktiv, engasj ert samtalestil, og det er nødvendig med vmiasjon i stemmestyrken for å «slå igjennom», kome til orde eller undersn-eke eit poeng. Det kan også verke som om unge oftare enn eldre dramatiserer når dei fortel noko. Dei «speler» dei personane dei refererer eller omtaler, gjennom stemmebruk, kroppshaldning og mimikk Lydord som bla, bla, bla, ooops og splash gir liv og farge til det som Ungdommeleg reklamespråk? Plakat frå ein pizza-kampanje i butikkjeda Seven Eleven, blir fortalt, og er ein del av den aktive, dramatiserande språkbruken til mange unge. Fleip og ironi blir også mykje brukt. Denne fonna for humor krev at dei som snakkar saman, kjenner kvarandre godt, for dei som ikkje er innforstått med det fleipen speler på, kan lett kjenne seg utanfor. Slang Ein dansk språkforskar har hevda at slang er eit uttrykk for at menneska elskar å leike og å skape noko nytt, sjølvom det eigentleg ikl~e er behov for det. Slang er ein språkleg luksus, meiner han, det er ein sport som først og fremst ungdom dliv med. Slang er også blitt oppfatta som «kvardagsspråk», «gatespråk» eller eit «slurvespråk» som først og fremst blir brukt munnleg blant ungdom. Somme meiner at berre moteord, det vil seie ord som er på moten ei stund og deretter forsvinn ut av språket, kan kallast slang. Med ein slik definisjon vil mange ord som politikarar og andre offentlege personar bruker, kunne kallast slang, til dømes «å kjøpe» eit argument, å sjå utviklinga «på sikt» eller «å gå fon> ei eller anna sak Det hender også at eit ord kan starte kanieren som slangumykk, men etter kvart bli ein del av «nolmalspråket». Språkleg nyslwping Den språklege nyskapinga står i alle fall sentralt når vi skal gjere greie for kva fenomenet slang er, og dei grunnleggjande plinsippa for språkleik og språkleg nyskaping er felles for alle menneske, anten dei er diktarar eller skuleungdommar. Samanlikningar og metaforar blir mykje brukte når det skal dmmast nye umykk Å «ete som ein glis», «sjå ut som eit takras» eller vere «sprø som eit knekkebrød» er døme på samanlikningar, medan uttrykk som «flimerke» (om ein innpåsliten person) eller «konge» (han var heilt konge) er metaforar. Ei anna f Olm for språkleg bilete har vi når ein del av ein gjenstand eller eit menneske står som umykk for heilskapen. Seier vi «det var ikkje ein l~eft der», står «l~eft» for menneske - kjeften blir brukt som umykk for heile personen. Eit døme på personifisering er det når jenter omtaler truser som ikkje sit som dei skal, som «nysgjerlige truser». Dei gir altså trusene ein mergleskeleg eigenskap - som om dei skulle vere i stand til å handle på eigi.hand. Allitterasjon (bokstavrim) blir også brukt, som i uttlykket «trøytt i trxnet». Nye ord kan lagast ved at ein kuttar ut delar av det opphavlege or~let. Slik kan «hyperaktiv» bli «hyper», «å herpesere» blir «å herpe», og «å \ etje personleg rekord» blir «å perse». I plinsippet er det den same måten å lage ord på som då «automobil» blei «bil» og «flygemaskin» blei «fly». Det tilsvarande er i ferd med å skje med ordet mobiltelefon, der berre første del av ordet blir brukt i daglegtale. Tabuord Den språklege nyskapinga som tradisjonelt er blitt omtalt som slang, er ofte knytt til tabuområde. Tabu er eit ord vi har fått frå polynesisk, der det står for noko heilag, forbode eller noko ein ild~e skal snakke om. Umykk som blir brukte om ting som det ikl~e har vore vanleg å snakke ope om, kan verke

7 204 12" Gjennom orda grip vi verda Sprak og fag 205 løyndomsfulle og ekskluderande, eller dei kan vere direkte og sjokkerande og denned verke provoserande. Seksualitet og erotikk er tradisjonelle tabuområde. Slanguttrykka for kjønnsorgan og seksualitet er mange og vmierte. Ofte. ber umykka preg av å vere skapt av gutar, og mange er negativt ladde umykk Jenter har i mindre grad skapt eigne slangutnykk for 19ønnsorgan og seksuell aktivitet. Å setje ord og namn på ting kan utnyklge makt - også når det gjeld seksualitet. Også banning kan vere ei fonn for slang. Dei fleste bannord har vore rekna som tabuord, og frå gammalt av blei det å banne sett på som å påkalle djevelen (fanden). Folk hadde ei førestelling om at namnet kallar fram den ein nemner. «Snakk om sola, så skin ho,» heiter det i eit gammalt uttrykk Slang og språkmøte Mange ord som blir oppfatta som slang, er importord. Eit slikt ord er Iml (av engelsk caol). Andre døme er shit (eit ord som blir oppfatta som mylge «grovare» i engelskspråklege land enn i Noreg), groavy, sa what ogfriha. Engelsk dominerer som ordeksportør her som på så mange andre felt. Men det er også andre tendensar i tida. Fleire stader i Noreg møtest ungdom med ulike morsmål, og særleg i dei større byane har det oppstått ungdomsmiljø der unge menneske med ulik språkleg bakgrunn vankar saman. I nokre av desse miljøa blir dei ulike språka utgangspunkt for nye slangord og slangumykk, slik ei undersøking frå Oslo har vist. Dei nye utnykka kan verke som «språkleg l<lydden> når det blir snakka norsk, eller dei kan brukast for at andre ikkje skal forstå kva det blir snakka om. Mange av dei nye orda er lånte frå språk som ligg langt frå norsk, til dømes arabisk, punjabi, berbisk eller kurdisk Eit døme er det arabiske ordet for sjef eller hovud, baosj. Det kan brukast som eit nedsetjande ord om politifolk, om lag som pur/z. Avor er eit berbisk ord som tyder «å splinge sin veg», og som slangumykk står det for å stildze av. Om desse orda vil spreie seg til fleire miljø og bli brukte meir allment i norsk, veit vi ikkje, men dei viser at det språklege mangfaldet gir meir å ause av og eit nytt fonåd å skape nye ord og umykk frå. SPRÅK OG FAG Fagterminologi er presise nemningar for gjenstandar, fenomen eller handlingar som høyrer til eit bestemt fagområde. Fagtermane skil seg frå sjargong, som er ein meir generell språkbruk knytt til eit fagmiljø eller eit interesseområde. Når helsepersonell omtaler ambulansen som finnabilen, er det eit døme på sjargong, men når dei snaldzar om ein fractura claviwlae, er det fagtenninologi. I daglegtale snakkar vi om hragebeinsbrot, og mange fagumykk har parallelle norske eller meir daglegdagse utnykk Ein del av fagtenninologien innanfor ulike fagområde er allment 1gend, medan ein god del er spesialkunnskap som ein lærer når ein lærer faget. Dei som arbeider innanfor eit fagområde, må 1genne fagterminologien for å kunne kommunisere godt og presist på jobben. Ein snikkar kan bruke ein fashøvel, rørleggjaren kan ha behov for ei rørtang, psykologen snakkar om Iwgnisjon, arkitekten kan teikne eit funhisl1l!s, læraren evaluerer elevarbeid, ein klesdesignar kan bestemme at eit plagg skal ha passepoilerte lommer, bonden kan bruke silofor til dyra, reinhaldaren kan ha fleire nalar til ulik bruk, og ein fiskar kan velje blytau-shjørt til seinota. Mylge av fagterminologien har omgrep som er prega av kvar faget er blitt utvikla. Når vi snakkar om grammatikk, bruker vi latinske uttlykk, jf. namna på ordklassane. LitteratUlvitskapen bruker mange greske ord og omgrep, til dømes Igem orda epihh, lyrihh og dramatihh frå gresk Legar, farmasøytar og sjukepleiarar bruker i stor grad latinsk terminologi, infonnasjonsteknologien bruker engelske ord og utnykk, kokkfaget har mange franske uttrykk, og innanfor primæmælingane finn vi mylge norsk fagterminologi. Nye fagfelt, ny teknologi og ny industri fører med seg nye ord og uttrykk, og det blir diskutert om den engelske terminologien som følgjer mange av desse fagfelta i dag, til dømes informasjonsteknologien og oljeindustrien, bør setjast om til norsk Argumenta for å bruke norske ord og uttlykk er at norsk bør haldast i hevd som fagspråk, og at norske ord og utnykk lettare blir forstått i Noreg. OPPSUMMERINGSOPPGA VER Kva er ein diskursmarkør? 2 Kva er dei mest vanlege diskursmarkørane blant ungdom i Noreg i dag? 3 Kva meiner vi med ein dramatiserande talestil? 4 Kva er slang? 5 Kva tyder ordet tabu, og kvar 1gem det frå? 6 Kva er fagterminologi? 7 Kva er sjargong? fordjupingsoppgaver Oppgåver om språk og identitet Oppgåve l Mi eiga språkhistolie Skriv om ditt eige språk og din eigen språkbakgnmn. Dersom det passar, kan du ta utgangspunkt i ein del av spørsmåla nedanfor: Korleis var språkutviklinga di dei første leveåra? Hadde du favorittor.cl eller favolittuttrykk? Snakk med foreldra dine eller andre vaksne sqm du var mylge saman med då du var liten.,. Kva er typiske trekk ved talemålet ditt? Kven har vore med på å se~e preg på talemålet ditt? Korleis vil du karaktelisere dialekten din? 1 Er språket ditt annleis enn språket til andre i familien din (bestefor~ldre, foreldre, tanter, onklar, sysken) eller språket til vennene dine? Har du nær familie med dialektbakgrunn frå andre kantar av landet enn der du bur no? Har det hatt noko å seie for ditt eige språk eller for dei haldningane du har til språk? Har du eit anna morsmål enn norsk? Har du vakse opp med fleire språk? Fortel om korleis det har vore. Korleis trur du talemålet ditt eller dialekten din blir oppfatta andre stader i landet? Har du opplevd at andre har kommentert måten du snakkar på? Kva slags kommentarar har du i så fall fått? Snakkar du litt ulikt i ulike situasjonar? Dersom du meiner at du gjer det,

8 Gjennom orda grip vi verda Oppgaver 207 kan du prøve å forklare kva du endrar på frå den eine situasjonen til den andre. Finst det personar som ofte er i radio og på fjemsyn, og som har eit talemål som liknar på ditt? Kven er desse personane, og korleis oppfattar du dei) Forslag til arbeidsmåte: Dei individuelle «språkhistoliene» kan lesast opp i grupper og bli kommentel1e der, og gruppa vel ut ein del av dei som utgangspunkt for ein klassesamtale om språk og språkbruk Tekstane kan også leggjast i sl<livemapper til seinare innleveling, eller dei kan vere innleveringstekstar. Læraren kan velje ut representative tekstar som utgangspunkt for klassesamtalen. Oppgåve 2 Morsmålet a Nedanfor finn du diktet «Eatnigiella» av Hans Aslak GuttO1m på oliginalspråket og i norsk omsetjing av Jon Eldar Einejord. Kva slags haldning til morsmålet synest du diktet uttlykkjer) Kva slags situasjon kan dette diktet ha blitt sklive i? Noter det du kjem fram til. b c EATNIGIELLA Samegiella, gollegiella, mam1e oaoat, slundadat7 Ale jaskkot eatnigiella, dasgo vielis gielat, mielat dutnje juo havddi goivvodit, vaikko it leat veia Moon eai ge urbbit rahpasan. Frå Koeean spalli, 1940 M ORSMÅLET Samespråket, mål med gullklang, kvifor søv du, slumrar du? Stilne ikkje, du vårt morsmål, sjølvom framandt språk og [ramand vilje alt grev si grav for deg, [ør du enno har fått bløme, [ør din knupp har opna seg. Frå Syn og segn 9-10/ 1974 Skliveit dikt eller ein annan tekst om ditt eige morsmål. Nedanfor finn du ei strofe frå ein dansk songtekst, «Om mange år», av musikaren Kim Larsen. Skal teksten oppfattast ironisk? Ultlykl~er teksten ei heilt anna haldning til morsmålet enn diktet «Morsmålet» ovanfor? Skriv ein kommentar. Om mange år eller hvad det nu bliver det er ikke lige til at sige bor der måske ikke danskere mere i dette lille kongelige og dem der er de taler sikkert engelsk siger fuek i stedet for fanden [or min skyld kan de sige hvad de vil bare de forstår hinanden måske forsvinder vi en skønne dag når vi ikke mere er mange nok men hvis det er meningen det er det som vi skal cl så er det fint så er det eool så er det godt nok Frå Kim Larsen & Kjukken, 1996 Bruk det de har skrive som svar på oppgåvene a, b og c, som utgangspunkt for ein diskusjon i klassen om haldningar til morsmålet. Oppgåve 3 Eg - eit fleirspråkleg menneske? Noter kva for språk du forstår når dei blir snakka eller sklivne, kva [or språk du kan snakke flytande, og kva for språk du kan gjere deg forstått på. Kva synest du lista fortel om språkkunnskapane dine? Skliv ein tekst om språkkunnskapane dine. Sjangeren kan til dømes vere søknad på ein jobb som hotellresepsjonist i sommarsesongen. Skliv deretter ein tekst om språk du gjeme vil lære, og kvifor du har lyst til å lære nettopp dette språket eller desse språka. Klassen kan lage ei felles liste på tavla eller i PowerPoint over dei språka klassen som heilskap meistrar. Klassen kommenterer lista mum11eg. Set deretter opp ei felles liste over alle språk som elevane i klassen gjeme vil lære. Diskuter vala, snakk om korleis de kan lære nye språk, og om tidlegare erfaringar med å lære nye språk Oppgåve om språk som møtest og bry test Oppgåve 4 Kodeveksling Intervju ein person som snakkar (minst) to språk eller dialektar godt, og som vekslar mellom å bruke begge språka eller dialektane i dagleglivet. Korleis vekslar han eller ho mellom språka) Kvifor7 Skliv inten1uet. Nokre av intervjua kan de til dømes publisere i skuleavisa, hengje opp i klasserommet eller lese høgt i klassen. Før du gjennomfører intervjuet, kan du lese om intervj u i kapittel 15. Oppgåver om ungdom og språk Oppgåve 5 Ungdomsslang.". l a Samarbeid to og to og lag ei liste over ord og uttrykk som de opp[~tlar som ungdomsslang i dag. Presenter lista for klassen. De kan også ;, sklive eit dikt (ein rapp7) med utgangspunkt i lista og framføre de ~ for klassen. 't b Lag ei samla liste over alle orda og ultly kka som elevane i klassen har notert. Skliv ut og kopier slik at alle får eit eksemplar av lista. l kva grad meiner de at desse orda og uttlykka er spesielle for unge menneske og markerer språkleg avstand til vaksne - det vil seie at det høyrest litt tåpeleg ut når godt vaksne menneske bruker orda, eller at dei rett og slett blir opplevde som framande [or dei som er over ein viss alder) Skliv først eit kort individuelt svar, før problemstillinga blir diskutert i klassen. c Kva slags ord og ultlykk inneheld lista) Kor mange av dei er metaforar? Kor mange er sterkt negativt ladde? Kor mange l~em inn på tabuområde7 Grupper orda og lag ein presentasjon der du/de kommenterer dei,

9 ~ Gjennom orda grip vi verda Oppgåve 6 Språkmøte og slang a Skaff boka Kebabnorsh ordboh av Andreas E. Østby (2005) gjennom skulebiblioteket. Sklivei melding av boka. b Vel nokre av orda i boka og presenter dei for klassen. Drøft i kva grad desse uttrykka blir brukte eller kan bli brukte av ungdom med norsk som morsmål. Oppgåve 7 Å setje ord på motsett kjønn a Skliv ned alle dei umykka de kjenner til 0/11 jenter, og som blir brukte av folk de kjem1er. De kan også ta med seksuelt ladde ord. Korleis vil de karakteiisere desse umykka? Kva slags assosiasjonar gir dei? Kven bruker desse umykka? l kva slags situasjonar blir slike uttrykk brukte) Korleis oppfattar de desse orda? b Skriv ned alle dei ull1ykka de kjenner til om geltar, og som blir brukte av rolk de kjenner. De kan også ta med seksuelt ladde ord. Korleis vil de karakterisere desse ull1ykka? Kva slags assosiasjonar gir dei? Kven bruker desse ultjykka) l kva slags situasjonar blir slike uttrykk brukte? Korleis oppfattar de desse orda) Forslag til arbeidsmåte: l arbeidet med oppgåve 7 kan ein organisere reine jentegrupper og reine gutegrupper. Gruppene skal arbeide både med oppgåve a og oppgåve b. Skliveit referat av diskusjonen og lag ein presentasjon for klassen. Drøft om orda uttryl<.l~er haldningar ti! gutar og til jenter som kan karakteriserast som mobbing, om dei blir brukte som ein måte å skaffe seg makt over andre på, eller om dei uttjykl~er heilt andre haldningar. Oppgåver om fagterminologi Oppgåve 8 Sjargong og fagspråk Alle fagområde og interessefelt har særeigne ord og utljykk for gjenstandar eller handlingar som er typiske for feltet. a Skliv ned tenninologi som du har lært i norskfaget, og forklar samtidig umykka. b Lag ei liste over ord og ull1ykk som er knytte til ein aktivitet eller eit område du l~enner godt. Det kan vere ein idrettsaktivitet, musikk, sminking/kosmetikk, kledejklessti!, datateknologi eller andre fag- og aktivitetsfelt. Hald eit miniforedrag for klassen med utgangspunkt i orda og uttlykka på lista. c Snakk med ein representant for eit yrke eller eit fagområde og be vedkomande om å fonelje om fagtenninologien i faget eller yrket. l mange yrke har det også utvikla seg ein sjargong. Spør om det er slik i det yrket eller fagområdet vedkomande representerer. cl SI<1iv ein artikkel om fagtenninologi i yrket eller fagområdet med utgangspunkt i denne samtalen, eller skliveit referat av samtalen som kan vere utgangspunkt for eit foredrag for klassen. Før du gjennomfører intervjuet, kan du lese om intervju i kapittel 15.