NØKKEL- OG GRUNNTALLSRAPPORT FOR TYSVÆR KOMMUNE 2012

NØKKEL- OG GRUNNTALLSRAPPORT FOR TYSVÆR KOMMUNE 2012

Innholdsfortegnelse 1. Innleiing... 1 1.1. Val av samanlikningskommunar og grupper... 1 1.2. Definisjonar og andre forklaringar... 2 2. Befolkning... 5 2.1. Befolkningsutvikling... 5 2.2. Befolkningssamansetting og utgiftsutjamning... 8 2.3. Befolkningsprognoser... 9 2.3.1. Befolkningsutvikling i yngre årsklasser... 11 2.3.2. Befolkningsutvikling i dei eldre årsklassene... 11 2.4. Befolkningsstruktur... 12 3. Økonomiske nøkkeltall... 13 3.1. Inntekter... 13 3.2. Finansielle nøkkeltall frå driftsrekneskapen... 17 Netto driftsutgifter i forhold til målgruppe... 20 3.3. Langsiktig gjeld... 22 3.4. Rekneskapsanalyse... 23 3.5. Likviditet... 24 3.6. Soliditet... 25 4. Administrasjon, styring og fellesutgifter... 26 4.1. Grunnlagsinformasjon... 27 4.2. Nøkkeltalsanalyse... 27 4.3. Sjukefråvær... 28 5. Barnehage... 29 5.1. Grunnlagsinformasjon... 29 5.2. Nøkkeltallsanalyse... 30 5.2.1. Utvikling i barnetall... 30 5.2.2. Dekningsgrad... 31 5.2.3. Andel barn i barnehage og opphaldstid 2012... 32 5.2.4 Prioritering og produktivitet... 33 5.2.6 Ressursbruk, dekning og kvalitet... 34 6. Grunnskule og skulefritidsordninga (SFO)... 36 6.1. Grunnlagsinformasjon... 36 6.2. Elevar... 38 6.3. Driftsutgifter... 38 6.3.1. Dekningsgrader... 39 6.3.2. Spesialundervisning... 40 6.3.3. Gruppestørrelse og lærartetthet... 41 6.3.4. Inventar, utstyr og undervisningsmateriell... 42 6.4. Overgang til vidaregåande opplæring og gjennomføring... 43 6.5. Skulefritidsordninga... 43 6.5.1. Samanlikning med andre kommunar... 44 6.6. Ressursbruk, dekning og kvalitet... 45 1

6.7. Brukerundersøkelser... 46 6.8. Kartleggingsprøver... 48 6.9. Nasjonale prøvar... 50 6.10. Gjennomsnittleg grunnskulepoeng og eksamensresultat... 63 7. Kultur og fritid... 64 7.1. Grunnlagsinformasjon... 64 7.2. Nøkkeltalsanalyse... 65 7.2.1. Prioritering... 65 7.3. Bibliotek... 66 7.4. Kino... 66 7.5. Idrett... 67 7.6. Ungdomstiltak, frivillige lag og organisasjonar... 67 7.7. Musikk- og kulturskular... 67 7.8. Ressursbruk... 68 8. Helse og førebygging... 69 8.1. Kommunehelseteneste... 69 8.1.1. Grunnlagsinformasjon... 69 8.2.1. Prioritering... 70 8.1.3. Dekningsgrad... 71 8.1.4. Kvalitet... 73 8.2. Sosialteneste... 74 8.2.1 Grunnlagsinformasjon... 74 8.2.2. Prioritering... 75 8.2.3. Dekningsgrad... 76 8.2.4. Utdjupande tenesteindikatorar... 78 8.2.5. Sysselsettingstiltak... 81 8.2.6. Introduksjonsstønad... 82 8.3. Barneverntjeneste... 84 8.3.1. Grunnlagsinformasjon... 84 8.3.2. Prioritering... 85 8.3.3. Dekningsgrad... 86 8.3.4. Produktivitet... 87 8.3.5. Kvalitet... 88 8.4. Nøkkeltalsanalyse... 90 8.4.1 Ressursbruk... 90 8.4.2 Dekning... 91 9. Pleie og omsorgstenester... 93 9.1. Grunnlagsinformasjon... 93 9.2. Beskriving av tenestene... 94 9.3. Prioritering... 95 9.4. Produktivitet/einingsutgifter... 99 9.5. Kvalitet... 104 10. Tekniske tenester... 107 10.1. Hovudtall tekniske tenester... 107 10.2. Samferdsel... 107 10.3. Brann-, ulykkesvern og feiing... 108 1

10.4. Plansak, byggesak, oppmåling... 109 12.4.1. Plansak... 109 12.4.2. Byggesak... 110 12.4.3. Oppmåling... 111 10.5. Avgiftsbelagte tenester... 111 12.5.1. Vassforsyning... 111 12.5.2. Avlaup... 112 12.5.3. Renovasjon... 113 10.6. Eigedomsdrift... 114 10.6.1. Grunnlagsinformasjon... 114 10.6.2. Nøkkeltallsanalyse... 114 11. Kilder og referanser... 117 2

1. Innleiing Dette dokumentet er et vedlegg til rådmannens notat til økonomiplan 2014-2017 og budsjett 2014 for Tysvær kommune. Indikatorar og nøkkeltall er meint å gi ein bakgrunn og beslutningsstøtte for handlingsplanen. Det meste av dokumentet bygger på KOSTRA-tall. KOSTRA er den formelle rapporteringa frå kommunen til staten. Data vert rapportert stort sett i februar året etter og med telletidspunkt i desember. Tala blir lagt fram 15. mars første gang året etter regnskapsåret, og med endeleg publisering 15. juni. Data er både økonomidata fra regnskapet og data frå andre rapportar med befolkningstall, tall på mottakarar av ymse tenester, areal, m.v. Tala frå 2012 er det siste vi har. Ein vil i rapporten etter kvart kunne ta inn andre data, og i tillegg vil det vera viktig framover i rapporten å kunna følgje utviklinga frå år til år. 1.1. Val av samanlikningskommunar og grupper Vi har valgt å samanlikna oss med eit lite utval av kommunar, Vindafjord, Bømlo, Strand, Kvinnherad og Gjesdal. Dette er kommunar som er relativt like oss i storleik, og dei ligg geografisk slik til at det kan vera mogeleg ved besøk, å sjå på korleis tenester vert driven der, sett opp mot vår drift. Utgiftsbehovet er imidlertid nokså ulikt i kommunane. Her er det kommunar som har jamt over eldre befolkning, som Kvinnherad, og kommunar med ung befolkning, som Gjesdal og Tysvær. I nokre samanhengar kan det difor vera vanskeleg å samanlikna korleis vi driv våre tenester. Vi har imidlertid tilstreba å korrigere for utgiftsbehov der det er mogeleg. Det kan vera grunn til å gjera nye vurderingar på samanlikningskommunane. Elles er det gjort samanlikningar også med nivå i Rogaland og landet utanom Oslo. Dette er også gjennomført i sjølve budsjettdokumentet, i hovudsak inn mot kvalitet og produktivitet. Tysvær er plassert i KOSTRA-gruppe 12, som består av Tysvær, Tinn, Kvinesdal, Odda, Årdal, Sunndal, Meløy, Fauske, Lenvik, Vadsø, Alta og Sør- Varanger. Mange kommunar ligg i Nord-Norge, og gruppa består berre av 12 kommunar. Ved plassering i grupper er plasseringa for vår kommune velt med denne bakgrunn: Mellomstore kommunar, god inntektssituasjon og med eit utgiftsbehov på middels nivå. Vi har tatt med gruppe 12 også i samanlikningane, men vi meiner det er for store skilnadar mellom kommunane til at vi legg stor vekt på samanlikningane. 1

1.2. Definisjonar og andre forklaringar Kvalitetsindikatoren: Den skal vise eigenskapar og kjenneteikn som tenesta har som vedkjem evna til å tilfredsstille (fastsette) krav eller behov (som er antyda), og er fokusert på objektivt målbare indikatorar. Indikatorane er vurdert til å beskrive enten resultat-, produkt-, prosesseller strukturkvalitet, og kan grupperas etter denne inndelinga. Rekneskaps- og tenestedata vert sett saman i KOSTRA til nøkkeltall som viser kommunenes: - Prioriteringar - korleis kommunen si frie inntekt er fordelt til ulike formål. - Dekningsgradar - tenestetilbodet i forhold til ulike målgrupper for tilbodet. - Produktivitet/einingskostnadar - kostnader/bruk av ressursar i forhold til tenesteproduksjonen. - Utdjupande tenesteindikatorar - nøkkeltall som supplerer indikatorar presentert under prioritering, dekningsgrader og produktivitet/einingskostnader, men som ikkje kan plasseras under desse overskriftene. Prioriteringsindikatorane - Prioriteringar viser korleis kommunen sine frie inntekter er fordelt til ulike formål. - Prioriteringsindikatorane skal sei noko om kor mykje av eigne midlar kommunen vel å bruke til de enkelte tenesteområda. Ei teneste kan seiast å være høgt prioritert når en kommune bruker ein relativt stor del av sine ressursar på en bestemt teneste. I vurderinga av forskjellar i prioritering mellom ulike kommunar er det fleire element som kan bidra til å forklare eventuelle forskjellar: - Kommunen kan ha eit relativt høgt utgiftsbehov knytt til tenesta. Det vert delvis korrigert for ved å sjå på utgifter per person i målgruppa. Men dersom målgruppa er heterogen (ulike målgrupper har forskjelleg behov) vert det ikkje fanga opp fullt ut i KOSTRA. - Kommunen kan ha prioritert ei teneste høgt på bekostning av andre tenester. For å få informasjon om dette kan det være interessant og sjå på kor stor del av utgiftene som går til ulike tenester, eventuelt korrigert for utgiftsbehov. Det siste kan delvis korrigerast med og sjå på kommunar innanfor same KOSTRA-gruppe. - Kommunen kan ha relativt høge inntekter. - Slike element bidreg til at forskjellar i utgifter per person i målgruppa ikkje bare kan tolkast som eit resultat av prioriteringar på lokalt nivå. Produktivitetsindikatorane - Produktivitet/einingskostnader viser kostnader/bruk av ressursar i forhold til tenesteproduksjonen. - Produktivitetsindikatorane skal sei noko om kva det kostar å produsere ein eining av tenesta. 2

- Produktiviteten kan seiast å være høg dersom ressursbruken er lav i forhold til produksjonen. - Når produksjonen blir målt med tal på mottakarar blir det midlertidig ikkje tatt omsyn til variasjonar i kvaliteten på tenestane som brukarane mottar. Det blir heller ikkje tatt omsyn til variasjonar i brukaranes behov eller pleietyngde. Det kan difor være fleire tolkingar av kvifor ein kommune har høge utgifter per mottakar: - Produktiviteten er lav, det vil sei at ein får lite produksjon igjen i forhold til pengebruken. - Kvaliteten er høg, det vil sei at brukarane mottar relativt gode tenester. - Einingskostnadene er høge, det vil sei at det er relativt dyrt å produsere tenester i den kommunen vi ser på, for eksempel på grunn av smådriftsulemper, lange reiseavstandar eller eit høgt lønnsnivå som skuldast mangel på arbeidskraft. - Eksempel: Kostnadene per mottakar kan bli høge i kommunar som har brukara med relativt høg pleietyngde/behov. I dette tilfellet kan høge utgifter per mottakar ikkje tolkast som eit uttrykk for lav produktivitet. - Dekningsgradindikatorane - Dekningsgrader viser tenestetilbodet i forhold til målgruppa for tilbodet. Utdjupande tenesteindikatorar - Viser nøkkeltall som supplerer indikatorar presentert under prioritering, dekningsgrad og produktivitet/einingskostnader, men som ikkje kan plasserast under disse overskriftene. NDU: Netto driftsutgifter BDU: Brutto driftsutgifter BDI: Brutto driftstinntekter Teneste 234 Aktiviserings- og servicetenester overfor eldre og funksjonshemma - Eldresentre og dagsentra for heimebuande, aktivitetssentre for utviklingshemma, aktivisering av funksjonshemma barn, transporttenester, støttekontakt, matombringing, kjøp/drift/vedlikehald av trygleiksalarm, vaktmester, ferietilbod og andre velferdstiltak for eldre og funksjonshemma, frivillighetssentralar 3

Teneste 254 Bistand, pleie og omsorg til hjemmeboende - Kommunale pleie- og omsorgstenestar ytt til personer som bur i eigen heim (inkludert tenestar til bebuarar i bustader for eldre og funksjonshemma med eller utan fast bemanning) som registrerast i IPLOS med vedtak knytt til tall på timer per veke. Tenestene er praktisk bistand, brukarstyrt personlig assistent, avlastning utanfor institusjon, omsorgslønn og pleie og omsorg utanfor institusjon (inkludert bistand som ledd i kommunens psykiske helsearbeid). Teneste 253 og 261. Bistand, pleie, omsorg i institusjonar for eldre og funksjonshemma, samt institusjonslokalar - Direkte brukarretta oppgåver i samband med bistand, pleie og omsorg i institusjonar og buformar med heildøgns pleie og omsorg for eldre og funksjonshemma, jfr. K.helseloven 1-3 anna ledd nr. 6 og sos.te.lova 4-2 d, og forskrift til lov om sos.tj. I tillegg til døgnopphald inkluderer dette også dag- og nattopphald, samt tidsbegrensa opphald på slike institusjonar, til dømes re-/habilitering og avlastning, samt servicefunksjoner som kjøkken, kantine/kiosk, vaskeri og aktivitør. Funksjonen gjeld vidare medisinske forbruksvarer, tekniske hjelpemidlar, inventar/utstyr, administrasjon/leiing, inntekter av opphaldsbetaling, utgifter til hjelp og betjening av avlastningsbustader og døgnmulkter for utskrivingsklare sjukehuspasientar. Utrekning av diverse nøkkeltal Nøkkeltall Teller Nevner Netto driftsresultat i % av driftsinntekter Netto driftsresultat * 100 Sum driftsinntekter Netto driftsresultat utan mva.komp.inv. i (Netto driftsresultat inntekter for meirverdikompensasjon) * 100 Sum driftsinntekter % av driftsinntekter Lønnsgrad Sum lønn og sosiale utgifter * 100 Sum driftsinntekter Renter og avdrag i % av driftsinntekter (Renter + avdrag kalkulatoriske renter VAR-området avskrivingar VARområdet) * 100 Sum driftsinntekter kalkulatoriske renter VAR-området avskrivingar VAR-området Nøkkeltall Teller Nevner Verdimål Likviditetsgrad 1 Sum omløpsmidlar per 31.12 Sum kortsiktig gjeld per 31.12 + neste års avdrag + bundne fond per 2,0 31.12 Likviditetsgrad 2 Sum omløpsmidlar per 31.12 Sum kortsiktig gjeld per 31.12 + neste års avdrag + bundne fond per 1,0 premieavvik per 31.12 31.12 Likviditetsgrad 3 Sum omløpsmidlar per 31.12 sum memoriakonto per 31.12 Sum kortsiktig gjeld per 31.12 + neste års avdrag + bundne fond per 31.12 0,5 4

2. Befolkning Befolkningssamansetning, levekår og busetjingsmønster, er indikatorar som rører utgiftsbehovet til kommunen. For å gi innbyggarane eit minimumsnivå av tenester, er ein viss del av kommunens finansiering knytt til dette. 2.1. Befolkningsutvikling Befolkningsutviklinga per 31.12 i perioden 2008-2012 har vært som følgjer: 2008 2009 2010 2011 2012 0 år 118 158 150 119 158 1-5 år 735 744 774 782 766 6-12 år 1 124 1 105 1 110 1 104 1 133 13-15 år 480 502 493 517 493 16-19 år 576 593 600 584 646 20-66 år 5 685 5 789 5 959 6 052 6 079 67-79 år 677 724 790 842 885 80-89 år 253 252 253 257 271 90 år + 64 61 62 63 56 SUM 9 712 9 928 10 191 10 320 10 487 Viktige utviklingstrekk: Fødselstalet viser store variasjonar frå år til år. I 2008 var tal på fødslar nede i 118, dette er det lågaste fødselstalet i Tysvær sidan 1987, da fødselstalet var på 109. Medan ein i 2009 og 2012 var oppe i 158 fødslar, det er dei høgaste fødselstala som har vært i Tysvær kommune. Aldersgruppa 1-5 år, er definert som barn i barnehagealder. Denne gruppa hadde i 2008-2011 en vekst på 47 personer (6,4%). Det var en nedgang i denne gruppa frå 2011 til 2012. Årsaken til dette er at det var det største kullet med 5 åringar i denne perioden som slutta i 2012 og et lite fødselskull som ble 1 år i 2012. Dette sett i saman gir eit lågare barnehagekull. Tal på barn i skulealder, 6-12 og 13-15 har hatt ein liten vekst i perioden 2008-2012, men det svingar frå år til år, avhengig av størrelsen på det enkelte årskull. Personer i vidaregåande skulealder har auka med 70 personar, dette er høgare vekst enn dei føregåande aldersgruppene. 5

Aldersgruppene 20-66 år og 80-89 år har hatt ein nokon lunde lik auke i perioden på 6,9% og 7,1%. Medan aldersgruppa 67-79 år har hatt ein auke på 30,7%. Den eldste gruppa, 90 år og eldre, er den minste gruppa. Dei har relativt stort behov for pleie- og omsorgstenester. Talet har vært jamt frå 2008-2011, men hadde ein nedgang på 7 personer (11,1%) frå 2011 til 2012. 10600 10400 10200 Befolkningsutviklinga i perioden 2002 2012 per 31.12 Personer 10000 9800 9600 9400 9200 9000 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 Befolkning 9097 9213 9370 9349 9513 9604 9712 9928 10191 10320 10487 Det var ein jamn auke frå 2002-2004, med ein nedgang frå 2004-2005. Frå 2005 har det vært en jamn auke. Som ein ser på årlig befolkningsvekst var Tysvær kommune i perioden 2002-2004 også langt over veksten i landsmålestokk. 6

2,8 % 2,6 % 2,4 % 2,2 % 2,0 % 1,8 % 1,6 % 1,4 % 1,2 % 1,0 % 0,8 % 0,6 % 0,4 % 0,2 % 0,0 % -0,2 % -0,4 % Årlig befolkningsvekst i % 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 Tysvær 0,6 % 1,3 % 1,7 % -0,2 % 1,8 % 1,0 % 1,1 % 2,2 % 2,6 % 1,3 % 1,6 % Landet 0,6 % 0,6 % 0,6 % 0,7 % 0,9 % 1,2 % 1,3 % 1,2 % 1,3 % 1,3 % 1,3 % Prosentvis årlig befolkningsvekst, viser at Tysvær kommune har i perioden 2002-2012 gått opp og ned frå -0,2 % reduksjon til 2,6% auke. For Tysvær kommune har det vært ein gjennomsnittsvekst i perioden 2002-2012 på 1,4% mens landsgjennomsnittet har vært 1,0%. Befolkningsveksten er både fødselsoverskott og nettoinnflytting. Desse to faktorane er vist i neste figur. Personer 190 160 130 100 70 40 10-20 -50-80 -110 Nettoflytting inkl. inn- og utvandring Fødselsoverskudd og nettoinnflytting 2002-2012 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 Fødselsoverskudd 52 55 61 86 99 77 52 100 85 51 72 Nettoflytting 9 66 96-101 66 13 58 115 177 77 90 Fødselsoverskottet i Tysvær er relativt høgt i forhold til fødsler. Årsaka er at Tysvær kommune har ein ung befolkning og dermed færre som døyr enn kommunar med fleire eldre. År som 2008 og 2011 kor det er lave fødselstall, men nokolunde like mange som døde, får vi ein nedgang i fødselsoverskottet. Faktorar som påverkar tilflyttinga er sysselsetning, konjekturar og bustadutvikling. Det er ein høg sysselsetning på Haugalandet og ein får dermed ein del tilflytting frå andre plasser i landet. Netto tilflytting var ekstra stor i 2009 og 2010, hovud årsaken til dette kan væra bustadutviklinga på Nappatjørn, Høgahaugen og Nygård Terrasse. 7

2.2. Befolkningssamansetting og utgiftsutjamning Spesielt fire aldersgrupper i befolkninga har behov for mange kommunale tenestar Gruppa 1-5 år har behov for til dømes barnehageplasser Gruppa 6-12 år, elevar i barneskolen Gruppa 13-15 år, elevar i ungdomskulen Gruppa 80 år og over er dei som har mest behov for institusjonsplassar, omsorgsbustadar og andre heimebaserte tenester. Desse aldersgruppene vil difor bli gitt spesiell merksemd både når det gjeld alderssamansetting i 2012 og befolkningsprognoser. Befolkningsdata per 1.1.2013 gir følgjande resultat for Tysvær kommune med samanlikningsgrunnlaget: Andel Tysvær Vindafjord Bømlo Gjesdal Strand Kvinnherad Rogaland Landet 0 år 1,5 % 1,4 % 1,2 % 1,6 % 1,6 % 1,1 % 1,4 % 1,2 % 1-5 år 7,3 % 6,7 % 7,0 % 8,3 % 7,5 % 6,2 % 7,2 % 6,2 % 6-15 år 15,5 % 13,9 % 14,9 % 14,9 % 14,6 % 13,5 % 13,3 % 12,2 % 16-66 år 64,1 % 63,5 % 64,2 % 67,9 % 64,3 % 63,0 % 67,1 % 67,0 % 67-79 år 8,4 % 8,8 % 7,8 % 5,2 % 8,2 % 10,9 % 7,5 % 8,9 % 80 år + 3,1 % 5,7 % 4,9 % 2,1 % 3,8 % 5,3 % 3,6 % 4,4 % Vi kan lese følgjande ut av tabellen: Tysvær skil seg ut med den høgaste andelen 6-15 år Tysvær har mindre del av befolkninga i 80 år + i forhold til snittet, det er bare Gjesdal som har lågare del. I de andre gruppene ligg Tysvær omtrent på snittet for samanlikningskommunane. Kvinnherad er den kommunen som har høgast andelen 67-79 år, mens Vindafjord har høgast andelen av 80 år +. Gjesdal skil seg ut med låge andelar både i aldersgruppa 67-79 år og 80 år +. 8

Dei ulike aldersgruppenes behov for tenesteyting saman med aldersgruppas relative del av befolkninga blir brukt til å tilpasse rammetilskotet frå staten til den enkelte kommune sitt utgiftsbehov. Utgiftsutjamning i kr per person i aldersgruppa Tysvær Vindafjord Bømlo Strand Gjesdal Kvinnherad 0-5 år 989 41 643 866 979 49 6-15 år 2 764 2 179 2 594 2 027 2 753 1 469 16-66 år -131-259 -169-129 136-251 67-79 år -167 75-271 -170-873 437 80-89 år -1 008 801 237-436 -1 710 504 90 år og eldre -507 655 537-222 -565 670 Vi ser at Tysvær har størst utgiftsbehov for aldersgruppa 0-5 og 6-15 år. 2.3. Befolkningsprognoser I SSBs prognoser for utviklingstrekka i befolkninga ligger forventninger om at: Personar over 67 dobles frem mot 2040 Forventa levealder aukar Flyttemønster omtrent som dei 5 siste åra 9

01.jan 2013 2014 2015 2016 2017 2020 2025 2030 2035 2040 0 år 158 142 145 148 152 163 173 175 175 177 1-5 år 766 762 760 745 742 804 879 904 912 915 6-12 år 1 133 1 107 1 105 1 143 1 157 1 120 1 170 1 268 1 319 1 333 13-15 år 493 503 501 480 485 514 509 518 562 584 16-19 år 646 649 669 699 665 653 679 661 715 769 20-66 år 6 079 6 185 6 258 6 325 6 440 6 723 7 080 7 403 7567 7686 67-79 år 885 935 988 1028 1063 1187 1274 1295 1423 1628 80-89 år 271 277 281 304 321 329 446 613 669 695 90 år+ 56 59 62 58 63 68 77 91 136 199 SUM 10 487 10 619 10 769 10 930 11 088 11 561 12 287 12 928 13 478 13 986 SSB har laga prognosar med ulike variablar. "Middelmodellen" (middels fruktbarhet, middels utvikling i levealder, middels innanlands flytting og middels netto innvandring) gir prognose som vist i tabellen for Tysvær. 01.jan 2013 2014 2015 2016 2017 2020 2025 2030 2035 2040 0 år 158 148 152 158 164 183 203 214 224 236 1-5 år 766 768 775 765 772 874 1 017 1 093 1 150 1 204 6-12 år 1 133 1 112 1 113 1 150 1 165 1 144 1 270 1 475 1 609 1 698 13-15 år 493 505 504 485 489 519 521 568 666 721 16-19 år 646 651 670 703 671 660 696 699 815 934 20-66 år 6 079 6 219 6 306 6 393 6 527 6 856 7 379 7 936 8 405 8 877 67-79 år 885 936 991 1 029 1 066 1 199 1 290 1 325 1 471 1 700 80-89 år 271 278 283 305 327 336 463 649 722 762 90 år + 56 58 64 60 63 71 83 100 159 242 SUM 10 487 10 675 10 858 11 048 11 244 11 842 12 922 14 059 15 221 16 374 SSB har laga prognosar med ulike variablar. "Høymodellen" (Høy fruktbarhet, høy utvikling i levealder, middels innanlands flytting og høy netto innvandring) gir prognose som vist i tabellen for Tysvær. I dei neste punkta er det tatt utgangspunkt i MMMM for å vise den mulige veksten i befolkninga i Tysvær. 10

2.3.1. Befolkningsutvikling i yngre årsklasser Personer Befolkningsutvikling i yngreklasser 2000-2040 1400 1200 1000 800 600 400 200 0 2000 2004 2008 2012 2013 2020 2025 2030 2035 2040 1-5 år 744 756 723 782 766 804 879 904 912 915 6-12 år 1052 1085 1130 1104 1133 1120 1170 1268 1319 1333 13-15 år 440 483 464 517 493 514 509 518 562 584 Tal på barn i alderen 1-5 år vil fortsette å auke framover mot 2040 i følgje SSB middels nasjonal vekst. Dette fører til auka behov for barnehagekapasitet. Det same gjeld barneskulebarn og ungdomskulebarn. Medan det fram til 2020 vil være ein liten nedgang i barneskulebarn og ein liten auke i ungdomskulebarn. Når det gjelder barnehagebarn vil det være en jamn auke fram mot 2020. 2.3.2. Befolkningsutvikling i dei eldre årsklassene Personer 1600 1400 1200 1000 800 600 400 200 0 Befolkningsutvikling i eldre årsklasser 2000-2040 2000 2004 2008 2012 2013 2020 2025 2030 2035 2040 67-79 år 562 623 664 842 885 1187 1274 1295 1423 1628 80-89 år 256 261 267 257 271 329 446 613 669 695 90 år eller eldre 43 39 58 63 56 68 77 91 136 199 I alle desse tre aldersgrupper vil det vere ein betydelig stor auke i åra framover. Noko som vil føre til auka behov knytt til desse aldersgruppene. I kommande handlingsperiodar er det difor viktig og leggja vekt på: Folkehelsefremmande tiltak som gjer at behovet for pleie- og omsorgstenester blir redusert. Tilrettelegging av bustadbygging slik at folk kan bu heime lengst mogleg. Samfunnsplanlegging som tar omsyn til desse problemstillingane. 11

2.4. Befolkningsstruktur Befolkningsstruktur, busetjingsmønster og levekår inngår i dei variablane som staten legger vekt på når kommunens utgiftsbehov skal vurderas i inntektssystemet. Tysvær Vindafjord Bømlo Gjesdal Strand Kvinnherad Rogaland K.gr.12 Landet u/oslo Andel skilte og separerte 16-66 år 7,9 6,8 7,2 7,8 8,1 9,8 8,7 10,0 10,4 Andel einslege innbyggarar 80 år og over 56,6 61,0 65,8 71,3 56,4 67,5 64,8 67,2 65,5 Forventet levealder ved fødsel, kvinner 83,5 83,5 84,0 83,5 83,5 84,0 83,5 82,8 82,9 Forventet levealder ved fødsel, menn 78,8 78,8 79,0 78,8 78,8 79,0 78,8 78,0 78,4 Levandefødde per 1000 innbyggarar 14,6 13,2 11,2 15,3 14,7 10,4 13,9 11,4 11,3 Døde per 1000 innbyggjarar 7,7 8,2 7,6 5,9 6,3 9,4 6,8 9,2 8,5 Samla fruktbarheitstal 2,4 2,1 2,3 2,2 2,2 2,1 2,2 1,9 1,9 Tysvær kommune har høgast samla fruktbarheitstal av samanliknings kommunane på 2,4. Det var bare 9 kommunar som låg høgare enn Tysvær i 2012. Høgaste kommune låg på 2,5. Tysvær Vindafjord Bømlo Gjesdal Strand Kvinnherad Rogaland K.gr.12 Landet u/oslo Innflytting per 1000 innbyggarar 57,3 48,6 41,2 68,7 49,7 31,9 67,7 49,7 59,5 Utflytting per 1000 innbyggarar 48,7 34,1 33,0 54,4 28,8 33,9 54,8 44,8 50,0 Netto innflytting 8,6 14,5 8,2 14,3 20,9-2,0 12,9 4,9 9,5 Alle kommunane hadde netto innflytting bortsett frå Kvinnherad. Strand ligg høgast av kommunane. Tysvær Vindafjord Bømlo Gjesdal Strand Kvinnherad Rogaland K.gr.12 Landet u/oslo Andel innvandrar-befolkning 7,2 11,1 9,4 11,2 9,0 6,9 14,8 8,7 11,8 Andel innvandrar-befolkning 0-5 år 7,6 14,1 11,8 12,3 9,7 9,6 15,6 9,7 13,2 Andel innvandrar-befolkning 0-16 år 6,0 10,8 9,8 9,7 8,5 7,4 13,3 8,0 11,3 Når det gjeld invandrarbefolkning er det bare Kvinnherad som ligg lågare enn Tysvær kommune. I alderen 0-16 år ligg Tysvær lågast. 12

Tysvær Vindafjord Bømlo Gjesdal Strand Kvinnherad Rogaland Kostra gr.12 Andelen av befolkninga som bur i tettstadar 53,3 35,8 53 86,5 76,9 60,3 83,9 70,3 75,7 Gjennomsnittlig reisetid til kommunesenteret i minutter 9,5 19,5 12,9 5,9 6,1 25,5 6,9 10 7,4 Arbeidsledige 16-24 år 1,4 1,3 1,7 1,1 1,4 1,8 1,4 2,6 1,9 Arbeidsledige 25-66 år 1,3 1,5 1,2 1,1 1,0 2,0 1,4 1,7 1,7 Del av befolkninga 20-66 år som pendlar ut av bustadkommunen 46,5 23,4 21,1 54,5 30,5 15 35,9 15,6 28,9 Vi ser av tabellen at det er ein stor del av befolkninga som pendlar ut av bustadkommunen. Landet u/oslo 3. Økonomiske nøkkeltall Kommunenes inntekter er i hovudsak skatt og rammeoverføringar frå staten og diverse sals- og leieinntekter. Dei statlege rammeoverføringane skal sikre at kommunane kan tilby sine innbyggarar tenester i henhold til lovkrav og standardar. I inntektssystemet skal demografiske forskjellar utliknast og kompenserast for. I tillegg til overføringane frå staten, har mange kommunar inntekter i form av aksje- og eigarutbytte. 3.1. Inntekter Overføringar frå staten i form av skatt og rammetilskot, er ikkje bunden mot spesifikke tenesteområder i kommunen, mens andre statlege tilskot til driftsformål er formålsspesifikke. I det statlege inntektssystemet er det etablert såkalla objektive indikatorar som gir uttrykk for forskjellar i tenestebehov som følgje av alders samansetting i befolkninga og ulike sosioøkonomiske forhold som har vist seg å vere av betyding for behovet for kommunale tenester. Betydinga av dei ulike indikatorane er dokumentert ved bruk av statistiske metodar, og er viktig å ta omsyn til når vi samanliknar nivået på våre tenester med andre kommunar (per behovsvekta innbyggjar). I det statlege inntektssystemet er det både generelle demografiindikatorar og meir spesielle utgiftsindikatorar. Vi viser i figurane nedanfor to figurar som samanliknar nivået som er forventa for 2014 i Tysvær for desse indikatorane med landet som heilskap. 13

Grafen til venstre ser ein at samanlikna med landet har Tysvær ein høgare andel barn og unge under 15 år; 119 % av landsgjennomsnittet i aldersgruppa 0-5 år og 127 % av landsgjennomsnittet i aldersgruppa 6-15 år. Omvendt har vi ein betydeleg lågare andel eldre over 67 år, og då særleg i aldersgruppa 80-89 år, med berre 67 % av landsgjennomsnittet. Statleg inntektssystem - demografi Statleg inntektssystem - utgiftsindikatorer 0-5 år 119 PU over 16 år 84 6-15 år 16-66 år 67-79 år 80-89 år 90 år og eldre 127 95 93 74 63 0 50 100 150 Landet = 100 Uføre 18-49 år 95 Lavinntekt 53 Barn 0-15 med enslige forsørgere 97 Flytninger utan integreringstilskot 27 Invandrere 6-15 år ekskl Skandinavia 85 0 50 100 150 Landet = 100 I forhold til grafen til høyre ser ein at når det gjeld utgiftsindikatorane i det statlege inntektssystemet, ligg desse alt i alt under landsgjennomsnittet. Dette gjeld også alle dei utvalte utgiftsindikatorane vist grafisk ovafor. Særleg når det gjeld fattige og flyktningar utan integreringstilskot har Tysvær betydeleg lågare utgiftsbehov enn landsgjennomsnittet. I andre statlige tilskott til driftsformål ligger blant anna integreringstilskotet og skjønnstilskot til barnehage (tom 2010). Andre driftsinntekter består av refusjonar, inklusive refusjon sjukepengar, overføringar frå andre kommunar og private, samt eigne særbedrifter. Sals- og leieinntekter inneheld og gebyr. 14

I % av BDI 2010 2011 2012 Statlig rammeoverføring 18,8 30,4 30,7 Andre statlige tilskot til driftsformål 5,3 1,7 1,7 Skatt på inntekt og formue 28,7 26,8 26,9 Sals- og leieinntekter 11 11,9 11,7 Andre driftsinntekter 36,2 29,2 29 Frie inntekter Med frie inntekter, menes inntekter som skatt på inntekt og formue, rammetilskot og eigedomsskatt og som kommunen kan disponere utan andre bindingar enn lover og regler. Kommunen har dermed en del andre inntekter som sals- og leieinntekter og utbytte av investeringar som ikkje inngår i dette nøkkeltalet. Gjennom inntektssystemet for kommunesektoren er det en del mekanismar (utgifts- og inntektsutjamning) som overfører midlar mellom kommunane ut frå utgiftsbehov og inntektsnivå. Utgiftsutjamninga overfører midlar frå kommunar med små utgiftsbehov til kommunar med store utgiftsbehov. Det er derfor stor grad av samsvar mellom frie inntekter per innbyggjar og utgiftsbehov per innbyggjar, som vi ser i tabellane under. 2008 2009 2010 2011 2012 Frie inntekter i kr per innbyggjar 29 705 32 795 34 050 43 763 46 438 Utgiftsbehov-landet=100 % 103 104 103 107 103 Trekk/tilskot utgiftsutjamningen, tal i 1000 9 552 13 283 11 619 31 608 16 728 Det samla utgiftsbehovet for alle landets kommunar er 100 %. Utgiftsbehovet ut frå befolkningssamansetninga i kommunane vil dermed variere mellom kommunane. Objektivt treng Tysvær 3 % meir midlar enn gjennomsnittet i kommunesektoren for å yte eit likeverdig tilbod til våre innbyggjarar. Tysvær har vært over landsgjennomsnittet i utgiftsbehov i fleire år. Sidan Tysvær kommune låg over landsgjennomsnittet i utgiftsbehov, blir Tysvær tilført ekstra i rammetilskotet. I 2012 utgjorde dette tillegget 16,7 mill. kr. Kommunar med eit utgiftsbehov under landsgjennomsnittet får et utgiftsutjamningstrekk i inntektssystemet. 15

Det andre elementet for utjamning i inntektssystemet er inntektsutjamning, der det vert overført midlar frå skattesterke kommunar til skattesvake kommunar. I inntektssystemet blir utgiftsutjamning og inntektsutjamning mellom kommunane brukt til å gjere det mogleg for alle kommunar å kunne gi eit rimelig likt tenestetilbod. For samanlikningskommunane er de frie inntektene satt saman slik: Kroner 55000 50000 45000 40000 35000 30000 25000 20000 15000 10000 5000 0-5000 Frie inntekter i kroner per innbyggjar Tysvær Vindafjord Strand Bømlo Gjesdal Kvinnherad Annet 1326 3410 518 2423 447 3617 Utgiftsutgjevning 1603 4090 1324 3424-620 2951 Innbyggjartilskudd 20887 20887 20887 20887 20887 20887 inntektsutgjevning 841-1232 600 579 95 644 Skatt 21799 25671 22609 22528 23486 22451 I anna ligg blant anna skjønnsmidlar. Denne posten varierer frå år til år. Vindafjord har og ekstra overføringar i forbindelse med samanslåinga i 2005. 16

3.2. Finansielle nøkkeltall frå driftsrekneskapen I og med at vi som kommune har ein finansielt orientert økonomi, er ikkje fokus på marginar og lønnsam verksemd like sentralt som i verksemder som driv etter rekneskapsloven. Fokuset i driftsøkonomien blir å sikre ein økonomisk forsvarleg drift som er berekraftig over tid, og å sikre god prioritering av tilgjengeleg økonomisk ramme. Vi har valt ut fire nøkkeltal frå driftsrekneskapen for å vurdere tilstanden. Det første nøkkeltalet er netto driftsresultat i prosent av driftsinntekter. Dette nøkkeltalet seier noko om kor stor del av kommunens driftsinntekter som ikkje blir nytta til å finansiere laupande utgifter. Positivt netto driftsresultat kan brukast til å auke eigenkapitalen eller til å finansiera investeringar. Etter norm frå Kommunenes Sentralforbund, KS, blir eit netto driftsresultat som utgjer 3 % av driftsinntektene rekna som eit bra nivå. For Tysvær kommune er det særs viktig med eit solid netto driftsresultat for å sikre bæreevne for planlagde investeringar i åra framover. Sidan våre netto driftsresultat dei siste år er svært påverka av varierande inntekter knytt til refusjon av momskompensasjon for investeringar, kor momsutgiftene er ført i investeringsrekneskapen, har vi og utarbeidd eit nøkkeltall for netto driftsresultat, utan inntekter for momskompensasjon knytt til investeringar, i prosent av driftsinntekter. På den måten får vi eit teljarledd som meir presist uttrykker forholdet mellom laupande utgifter og laupande inntekter. Frå og med 2011 er 100 % av all momskompensasjon for investeringar rekneskapsført som inntekt i investeringsrekneskapen, og er klassifisert i driftsrekneskapen som ein intern finansieringstransaksjon. Sidan ein intern finansieringstransaksjon er å rekne som ein avsetning, inngår ikkje denne summen i netto driftsresultat. Denne interne avsetninga frå driftsrekneskapen (utgift) til investeringsrekneskapen (inntekt) inngår først i driftsrekneskapen ved berekning av rekneskapsmessig meir/mindreforbruk. Noko som for nøkkeltalsberekninga medfører at også netto driftsresultat for 2011 og 2012 må korrigerast for inntekter knytt til momskompensasjon for investeringar. Det tredje nøkkeltalet er lønnsgrad. Lønn er den dominerande driftsutgifta i kommuneøkonomien. Det er difor interessant å sjå kor stor del av driftsinntektene som til ei kvar tid går med til å finansiera lønnsrelaterte utgifter, samt å studere veksten i inntekter kontra veksten i lønnsrelaterte utgifter. Siste av dei fire utvalte nøkkeltalla frå driftsrekneskapen viser kor stor del renter og avdrag utgjer i prosent av driftsinntektene. Grunna høg investeringsaktivitet i vår kommune, er finansutgiftene av særleg interesse. Sidan store investeringar i vatn og avlaupstenesta blir finansiert fullt ut via kommunale gebyr tufta på sjølvkost, har me valt å halde desse utgiftene og inntektene borte frå nøkkelstallberekninga. 17

I åra 2008-2012 har vi følgjande verdiar av dei fire utvalte driftsøkonomiske nøkkeltalla: 2008 2009 2010 2011 2012 Netto driftsresultat i % av driftsinntekter 2,6 % 5,3 % 0,8 % 2,7 % 3,1 % Netto driftsresultat utan mva.komp.inv. i % av driftsinntekter -0,5 % 0,4 % -1,1 % 1,7 % 2,4 % Lønnsgrad 69,2 % 66,8 % 70,0 % 68,4 % 68,2 % Renter og avdrag i % av driftsinntekter 5,4% 4,6 % 4,7 % 5,1 % 5,3 % Netto driftsresultat i prosent av driftsinntektene oppfylle KS sin norm for bra nivå (3 %) i 2009 og 2012. Her skal det og føyas til at hovudårsaka til det gode netto driftsresultatet i 2009 var svært høge inntekter knytt til momskompensasjon for investeringar. Dei to netto driftsresultata for 2011 og 2012 viser at driftsøkonomien har blitt betre dei to siste åra. Likevel, med tanke på store investeringar framover i tid og forventning om høgare utgifter knytt til pensjon i framtida, blir det naudsynt med innsparingar i drifta for å sikre vår evne til å kunne investera. Også netto driftsresultat, utan inntekter for momskompensasjon knytt til investeringar, i prosent av driftsinntekter stadfestar eit behov for innsparingar i drifta for å sikre vår investeringsevne framover i tid. At 2011 og 2012 vart år med betre resultat i høve til betra margin mellom driftsinntekter og driftsutgifter, kjem enda klarare fram av nøkkeltalet for netto driftsresultat justert for inntekter til momskompensasjon i prosent av driftsinntekter. Vi ser og kor stor påverknad momskompensasjon av investeringar har hatt på dei årlege netto driftsresultata, særleg i åra 2008 og 2009. I 2008 og 2010 hadde netto driftsresultat blitt negativt utan inntektene knytt til momskompensasjon for investeringar. Lønnsutgiftene er dei klart mest dominerande utgiftene i vårt driftsrekneskap. Lønnsgraden har dei fem siste år særleg variert etter svingingar i driftsinntekter, premieavvik for pensjon og lønnsoppgjør. For 2012 ligg lønnsgraden på 68,2 %. Men om vi hadde fjerna den positive effekten av at faktisk innbetalt pensjonspremie blei høgare enn berekna netto pensjonskostnad (positivt premieavvik), ville lønnsgraden for 2012 ha vore på 69,8 %. Når det gjelder lønnsutgiftsposter med særleg høg og vesentleg vekst frå 2009 og til og med 2012, gjør poster som engasjement innafor omsorgsdistrikta, introduksjonsstønader, oppmuntringspengar knytt til Tysvær Vepro, godtgjersle til fosterheimsforeldre og utrykkingslønn til brannmannskapa seg gjeldande. Veksten i lønn til fast tilsette har vore høg. Frå 2009 og frem til og med 2012 er den gjennomsnittlege årlege lønnsutgiftsveksten for lønn til fast tilsette målt til 6,4 %. I denne veksten ligg både lønnsvekst og auke i talet på fast tilsette stillingar. Til tross for store låneopptak i perioden 2008-2012, har renter og avdrag sin prosent av driftsinntekter ikkje vekse. Det er eit historisk lågt rentenivå som er hovudårsaka til dette. Frå 2008 og fram til og med 2012 har årlege avdragsutgifter vekse med eit beløp på kr. 9 531 360, mens i same periode har årlege renteutgifter berre auka med kr 1 219 758. Eit klart høgare rentenivå enn i dag representerer risiko for stor vekst i årlege renteutgifter for Tysvær kommune. I 2012 hadde Tysvær kommune renteutgifter på nesten 25 millionar kroner med rente på noko over 3 %. 18

Brutto driftsresultat er driftsinntekter minus driftsutgifter inklusive avskrivingar. Brutto driftsresultat er summen kommunen har til rådighet til dekning av kapitalutgifter og investeringar/avsetningar. I prosent av BDI 2010 2011 2012 Brutto driftsresultat -0,3 1,9 2,7 I netto driftsresultat ligg kompensasjon for meirverdiavgift frå investeringsregnskapet. Denne overføringa utgjør 5,4 millionar kroner i 2012. For samanlikningskommunane varierer netto driftsresultat noko. Bømlo og Strand ligg under medan resten av samanlikningskommunane ligg over fylkesmannens anbefaling. Vindafjord kommune ligger høgast med et netto driftsresultat på 5,8 %. i prosent av BDI Tysvær Vindafjord Bømlo Strand Gjesdal Kvinnherad Rogaland Kostra gr. 12 Landet u/ Oslo Brutto driftsresultat 2,7 5,4 1,9 2,5 4,7 4,2 1 0,7 2,1 Netto driftsresultat 3,1 5,6 0,4 3,0 5,0 5,5 2,8 1, 2,6 19

Netto driftsutgifter i forhold til målgruppe For å sei noko om korleis ein kommune prioriterer dei ulike tenestene, kan ein sjå på netto driftsutgifter for området fordelt på innbyggjarane i målgruppa. Ein del tenester har primær brukarar frå bare deler av befolkninga som til dømes grunnskole kor brukarane stort sett er barn og unge i alderen 6-15 år. Tysvær Vindafjord Bømlo Strand Gjesdal Kvinnherad Rogaland Kostra gr. 12 Landet u/oslo Administrasjon og styring per innbyggjar 4 435 4 205 3 300 3 837 3 687 4 973 3 469 5 347 4 053 Barnehage per innbyggjar 1-5 år 116 415 98 605 110 063 109 298 101 920 113 688 114 633 117 361 114 839 Netto grunnskule- opplæring per elev 106 933 103 063 93 760 86 292 93 060 113 463 91 789 114 205 95 851 Skulefritids- ordninga per innbyggjar 6-9 år 6 447 4 390 4 561 4 887 2 171 3 504 3 794 8 627 4 069 Kommunehelse per innbyggjar 2 272 2 679 1 826 2 091 1 352 2 274 1 831 2 829 2 086 Pleie og omsorg per innbyggjar 67 år og eldre 139 964 105 067 123 472 110 535 127 034 112 074 124 163 131 937 110 907 Sosialteneste per innbyggjar 20-66 år 2 496 1 117 3 303 2 044 3 063 3 495 2 462 3 116 2 711 Introduksjons- stønad per innbyggjar 463 270 64 175 - - - Barnevern per innbyggjar 0-17 år 6 109 5 659 5 193 6 957 4 407 5 239 6 093 7 927 6 800 Fys. Planlegging, kulturminner per innbyggjar 915 713 209 194 457 615 749 752 554 Kultur per innbyggjar 2 503 1 285 1 466 1 267 1 552 1 677 2 230 2 604 1 831 Kyrkje per innbyggjar 675 651 595 463 663 711 563 632 545 Samferdsel per innbyggjar 1 072 775 823 545 791 825 611 1 352 801 Brannberedskap og ulukkesvern per innbyggjar 633 596 542 472 443 522 594 888 668 I forhold til samanlikningskommunane ligg Tysvær høgt på utgifter per barn/elev til barnehage, skule og skulefritidsordning. For barnehage ligg Tysvær over dei andre i samanlikningsgrunnlaget. Det samme gjelder for pleie og omsorg per innbygger 67 år og eldre. 20

NDU på området i % av totale NDU Tysvær Vindafjord Bømlo Strand Gjesdal Kvinnherad Rogaland Kostra gr. 12 Landet u/oslo Administrasjon og styring 7,5 8,4 6,6 8,2 8,5 9,2 7,3 9,2 8,4 Barnehage 14,4 13,2 15,3 17,4 19,3 13,1 17,2 11,9 14,6 Grunnskuleopplæring 29,1 29 28 27,4 31,9 29,2 26 26,1 25,2 Kommunehelse 3,8 5,3 3,6 4,4 3,1 4,2 3,8 4,9 4,3 Pleie og omsorg 27,4 30,3 31,2 28,3 21,6 33,6 28,7 32,5 31,6 Sosiale tenester 4,9 2,7 4,7 4,4 5 5 4,6 4,4 4,8 Barnevern 2,8 2,8 2,7 3,9 2,8 2,3 3,1 3,1 3,2 VAR-sektoren -1,2-0,8 0,1-1,6-1,8 1-1 -0,7-0,8 Fys. planl./kult.minne/ natur/nærmiljø, 1,6 1,4 0,4 0,4 1 1,1 1,6 1,3 1,1 Kultur 4,2 2,6 2,9 2,7 3,6 3,1 4,7 4,5 3,8 Kyrkje 1,2 1,3 1,3 1 1,7 1,4 1,3 1,1 1,2 Samferdsel 1,8 1,5 1,6 1,2 1,8 1,5 1,3 2,3 1,7 Bustad -0,3 1,2 0,4 0,5-0,1-0,9-0,1-0,1-0,2 Næring 1,3 0,4 0,4 0,4-0,8-5,8-0,2-1,8-0,3 Brann- og ulykkevern 1,1 1,2 1,1 1 1 1 1,3 1,5 1,4 Interkommunale samarbeid ( 27- samarbeid) 0 0 0 0 0 0-0 0-0 Tenester utanfor kommunalt ansvarsområde -0,2 0-0,5 0,1 0,1 0 0,1 0,1 0,1 Når vi ser på kor stor prosentdel kvar kommune bruker på dei forskjellege områda i forhold til netto driftsutgifter får vi eit litt anna bilete. Innanfor barnehage, grunnskuleopplæring pleie og omsorg bruker vi ein mindre enn samanlikningskommunane. På dei andre områda ser vi at Tysvær ligg omtrent som dei andre kommunane. 21

30% 25% 25% Utvikling frå 2011 til 2012 Netto driftsutgifter per innbygger 1-5 år i kroner, barnehager 20% 15% 10% 5% 0% -5% -10% -15% 10% 10% 7% 7% 7% 8% 8% 8% 7% 8% 5% 4% 5% 5% 3% 3% 2% 1% Utvikling Tysvær Utvikling rogaland Utvikling landet -5% -10% Netto driftsutgifter til grunnskolesektor (202, 214, 215, 222, 223), per innbygger 6-15 år Netto driftsutgifter pr. innbygger i kroner, kommunehelsetjenesten Netto driftsutgifter pr. innbygger i kroner, pleieog omsorgtjenesten Netto driftsutgifter til sosialtjenesten pr. innbygger 20-66 år Netto driftsutgifter per innbygger 0-17 år, barnevernstjenesten Netto driftsutgifter til administrasjon og styring i kr. pr. innb. På grunn av rekneskapstekniske endringar i Tysvær får vi ein unaturlig høg prosentvis auke i forhold til Rogaland og landet, når vi ser på netto driftsutgifter pr. innbyggjar i kroner, kommunehelsetenesta. Dei andre indikatorane viser ein aukning men ikkje like stor som Rogaland og Landet. 3.3. Langsiktig gjeld Netto lånegjeld i prosent av brutto driftsinntekter er langsiktig gjeld utan pensjonsforpliktingar og fråtrekk for totale utlån (formidlingslån og ansvarlege lån) og utbrukte lånemidlar. Dette inneber at blant anna at kommunen sine ansvarlege lån er fråtrukket i netto lånegjeld. i prosent av BDI 2010 2011 2012 Netto lånegjeld 72,1 75,5 72,4 Langsiktig gjeld 193 188,4 188,5 - herav Pensjonsforplikting 93 98,3 101,7 22

Tysvær har litt meir netto lånegjeld enn gjennomsnittet i landet. I forhold til langsiktig gjeld og pensjonsforpliktingar ligg vi under i samanlikning med landet. I forhold til samanliknings kommunane ligg vi midt på treet I prosent av BDI Tysvær Vindafjord Bømlo Strand Gjesdal Kvinnherad Rogaland Kostra gr. 12 Landet u/ Oslo Netto låne-gjeld 72,4 58,5 62,4 49 75 89,2 48,6 72 65,7 Langsiktig gjeld 188,5 178,8 185,8 177,1 192,8 236,2 175 207,6 195,2 - herav Pensjons-forplikting 101,7 111,9 111 100,7 99,5 129,9 100,7 120,3 110,6 3.4. Rekneskapsanalyse Kommunerekneskapet består av tre hovudrekneskap. Dette er dei to løyvingsrekneskapa driftsrekneskap og investeringsrekneskap, samt eit balanserekneskap. Balanserekneskapen syner på debetsiden kva for eigedelar kommunen eig, og den andre sida i balanserekneskapen, kreditsida, syner korleis desse eigedelane er finansiert (eigenkapital og gjeld). Dei to løyvingsrekneskapa for drift og investering må begge tilpassa sine utgifter til nivået på inntektene. Vi kan difor seie at kommunerekneskapet, slik rammene for det er satt igjennom kommuneloven, er eit finansielt orientert rekneskap, kor tilgjengelege midlar avgjer kor mykje pengar ein kan bruke årleg. Investeringsrekneskapens inntektsside skil seg spesielt frå driftsrekneskapen fordi ein kan finansiere investeringsutgifter med lånemidlar. Kommuneloven sett grenser på kommunanes handlefridom for å sikre ein berekraftig økonomisk utvikling. Den viktigaste handlingsregelen er at kommunens laupande utgifter skal finansierast av laupande inntekter. I dette ligg det at ein kommune ikkje skal oppretthalda eller auka tenestenivået ved å bygge ned formuen. I kommunelovens 46 nr. 6 er det såkalla balansekravet formulert. Balansekravet inneber at driftsresultatet minst skal dekke renter, avdrag og naudsynte avsetningar. Eit naturleg mål for den økonomiske styringa i ein kommune vil vere å sikre eigen handlefridom innafor dei styringsrammene som er gitt kommunane frå staten. Eit anna naturleg mål i den økonomiske styringa er å sikre eit høgast mogleg velferdsnivå for innbyggjarane med dei økonomiske rammene kommunen rår over. Vi har utarbeidd nokre eigne nøkkeltall for å analysere rekneskapen. Desse er først og fremst ment å måle styrker og svakheiter i vår økonomi, og er soleis eit verktøy for å evaluere kommuneøkonomien sin tilstand. 23

3.5. Likviditet Å ha nok betalingsmidlar, likviditet, til å kunne gjøre opp for sine kortsiktige økonomiske forpliktingar, er naudsynt. Nøkkeltall for likviditetsgrad 1, likviditetsgrad 2 og likviditetsgrad 3 gir samla sett eit godt bilde av likviditetssituasjonen. Likviditetsgrad 1 er eit nøkkeltall som viser styrkeforholdet mellom sum omløpsmidlar, som er eigedelar med laupande tidshorisont som betalingsmidlar, kortsiktige fordringar og kortsiktige plasseringar, dividert på kortsiktig gjeld, neste års avdrag og bunde fond klassifisert som eigenkapital. Våre bunde fond består i hovudsak av skjønnsmidlar til barnehagar og sjølvkostfond for VAR-området. For at likviditetsgrad 1 skal vere på eit bra nivå, bør nøkkeltalet minst gi ein verdi på 2. Likviditetsgrad 2 skil seg frå likviditetsgrad 1 ved at vi her berre tar med mest likvide omløpsmidlar i teljarleddet, noko som medfører at premieavvik knytt til pensjon ikkje er tatt med i sum omløpsmidlar. Nemnarleddet i likviditetsgrad 2 er som for likviditetsgrad 1. Skal likviditetsgrad 2 vere på eit bra nivå, bør nøkkeltalet minst gi ein verdi på 1. Likviditetsgrad 3 tar særleg omsyn til den feilkjelde som ubrukte lånemidlar kan skape. Nokon gonger kan stor behaldning av ubrukte lånemidlar gi eit inntrykk av likviditeten er betre enn kva som er reelt. For å fjerne ein slik mogleg feilkjelde i likviditetsvurderinga, tar vi bort denne delen av bankinnskota i sum omløpsmidlar gjennom å trekke ut beløpet som tilsvarar sum memoriakonto (huskekontoar for ubrukte investeringsløyvingar), og kjem etter det til nøkkeltalet likviditetsgrad 3. Nemnarleddet i likviditetsgrad 3 er som for likviditetsgrad 1. Nøkkeltalet for likviditetsgrad 3 reknast som bra dersom verdien er minst 0,5. 2008 2009 2010 2011 2012 Likviditetsgrad 1 1,40 1,28 2,12 1,68 1,87 Likviditetsgrad 2 1,36 1,25 2,08 1,65 1,84 Likviditetsgrad 3 1,27 1,42 1,30 1,46 1,63 Vi ser av talla for likviditetsgrader at likviditeten til Tysvær kommune per 2012 kan beskrivast som god. To av dei tre likviditetsgradane tilfredsstiller krav til god likviditet. Vi kan og konstatere at kommunen sin likviditet har blitt betre frå 2011 til 2012, og dessutan er det og slik at likviditeten per årsslutt 2012 er det beste nivået vi har hatt i løpet av den målte perioden 2008-2012. Likviditetsgrad 1 og 2 var vel og merke høgare i 2010, men då var desse to nøkkeltalla unaturleg høge grunna unormalt stor behaldning av ubrukte lånemidlar, noko som er fanga opp i likviditetsgrad 3. 24

3.6. Soliditet Eit anna viktig moment når ein skal vurdere den økonomiske tilstanden til kommunen, er å sjå på soliditeten. Soliditeten uttrykker kor stor del av eigedelane (omløpsmidlar og anleggsmidlar) i kommunen som er finansiert av eigenkapital. Å ha ein høg soliditet er fordelaktig med tanke på å sikre økonomisk handlefridom på lang sikt. Tabellen under syner Tysvær kommune sin soliditet i perioden 2008-2012. Bundne fond blir ikkje rekna som ein del av eigenkapitalen. 2008 2009 2010 2011 2012 Soliditet 0,26 0,27 0,23 0,20 0,18 Sjølv om Tysvær kommune har hatt positive netto driftsresultat i perioden 2008-2012, er soliditeten fallande. Det er i hovudsak to årsaker til at kommunen sin soliditet er fallande. Den første årsaken er store låneopptak i samband med høg investeringsaktivitet dei siste åra. Frå 2008 til og med 2012 har Tysvær kommune sin langsiktige lånegjeld auka med 289 million kr. Den andre årsaken gjeld stor vekst i kommunen sine framtidige pensjonsforpliktingar, noko som har redusert kapitalkontoen, som er ein del av eigenkapitalen. Frå 2008 og til og med 2012 har Tysvær kommune sin netto pensjonsgjeld auka med 148 million kr. Soliditeten til Tysvær kommune er på 18 % per 31.12.2012. Dette nivået burde ideelt ha vore høgare. Soliditeten representerer difor ein svakheit i Tysvær kommune sin økonomi. 25

4. Administrasjon, styring og fellesutgifter 26

4.1. Grunnlagsinformasjon Brutto driftsutgifter i kr per innbyggjar 2008 2009 2010 2011 2012 Politisk styring 370 408 378 464 549 Kontroll og revisjon 48 37 47 55 38 Administrasjon 2818 3197 3464 3459 3502 Forvaltningsutgifter i eigedomsforvaltninga 136 47 95 180 222 Administrasjonslokalar 362 337 348 373 366 4.2. Nøkkeltalsanalyse Brutto driftsutgifter til politisk styring ligg over alle dei kommunane som Tysvær kommune vert samanlikna med, og snittet for Rogaland og Landet. Tysvær bruker minst kroner per innbyggjar på kontroll og revisjon. Brutto driftsutgifter til administrasjon i Tysvær ligge over Rogaland og Landet, mens det for administrasjonslokalar er lågare enn Rogaland. Brutto driftsutgifter til forvaltningsutgifter i eigedomsforvaltning ligg langt høgare enn dei fleste samanlikningskommunane, inkludert Rogaland og landet. BDU i kr per innbyggjar Tysvær Vindafjord Bømlo Strand Gjesdal Kvinnherad Rogaland Kostra gr. 12 Landet u/ Oslo Politisk styring 549 410 338 354 447 457 359 359 377 Kontroll og revisjon 38 81 72 83 77 60 59 59 109 Administrasjon 3502 3533 2979 3378 2835 4141 2805 2805 3377 Forvaltningsutgifter i eigedomsforvaltninga 222 33 47 29 165 170 147 147 205 Administrasjonslokalar 366 389 181 341 390 288 324 324 369 27

6000 5000 4000 3000 2000 1000 0 NDU til administrasjon og styring 5313 4964 4438 4208 3775 3622 3290 3414 3955 10 9 8 7 6 5 4 7,5 NDU til administrasjon og styring i % av totale NDU 8,4 6,5 8 8,3 9,2 7,1 9,1 8,1 4.3. Sjukefråvær Sjukefråværet i kommunen var 7,8 % i 2012. I tabellen under er kommunen satt opp i forhold til tal på tilsette med moglege dagsverk. Registrert sjukefråvær er delt inn i over og under 16 dagar, som er grensa til refusjon frå Nav. Tal på tilsette Moglege dagsverk Fråvær inntil 16 dagar Andel Fråvær over 16 dagar Andel Total fråvær Andel Rådmannens stab 108 18 982 522 2,7 % 580 3,0 % 1 102 5,8 % Skule 418 72 652 1 373 1,9 % 3 058 4,2 % 4 431 6,1 % Aktivitet og omsorg 357 51 008 1 409 2,8 % 3 900 7,6 % 5 309 10,4 % Helse og førebygging 188 29 465 666 2,3 % 1 632 5,5 % 2 299 7,8 % Kultur 76 7 812 137 1,8 % 188 2,4 % 325 4,2 % Teknisk 67 14 697 226 1,5 % 786 5,4 % 1 012 6,9 % Barnehage 203 35 005 996 2,8 % 2 525 7,2 % 3 520 10,1 % Total 1 417 229 620 5 328 2,3 % 12 670 5,5 % 17 998 7,8 % 28