LUSTRA. KOMMUNALT INFORMASJONSMAGASIN FRÅ LUSTER KOMMUNE nytt. God jul

Transkript

1 LUSTRA Nr KOMMUNALT INFORMASJONSMAGASIN FRÅ LUSTER KOMMUNE 19. årgang nytt God jul

2 Ordføraren har ordet Dagane går no raskt framover mot høgtid og julefeiring, og soli har krope bakom himmelsjå fleire stader i kommunen vår. Godt å tenkje på at om få dagar snur soli og dagane lengnar att. Samstundes er det mykje bra med mørke kveldar og, tempoet i kvardagen vert litt slakkare, me held oss meir i ro og kan drive med aktivitetar me elles ikkje gjer så mykje av. Reformer i landet Også denne hausten har det vore rikeleg å ta tak i frå ordførarkontoret. Fleire store reformer «rullar» utover landet, oslomakta har bestemt at alt skal sjåast på, med noverande regjering i spissen, men truleg har dei også god støtte for dette i Stortinget. AS Norge skal effektiviserast, noko som med slik ordlyd tyder sentralisering. Alt frå høgskule, brannberedskap, flyplass, helseberedskap og inntektssystemet til fylkeskommunen og kommunane samt mykje meir vert no gjennomgått med mål om å omstrukturere. For eit fylke som Sogn og Fjordane vert dette spesielt utfordrande, med menneske fordelt i eit vidstrakt og kronglete fjordog fjellfylke. I tillegg til alt dette går kommunereforma. Det skjer mange svært store ting på ein gong. «Landskapet» no er relativt uoversiktleg, og av og til undrar eg meg på om Staten sjølv heilt har kontroll på alle parallelle reformer og prosessar. For meg som ordførar har det vore viktig å stå opp for det som betyr noko for oss i Luster, men også for oss i Sogn. Me er ein felles bu- og arbeidsmarknad og arbeidsplassar i Leikanger og Sogndal er også viktige for oss. Det er difor flott å sjå den fine utviklinga me har hatt på nordsida av Sognefjorden, me har jamn fin folketalsvekst i alle tre kommunane. Spesielt gledeleg er det å sjå at for Luster er det no i tillegg til gode fødselstal auka tilflytting som gjev resultat. Fleire og fleire vel å etablera seg i Luster med hus og heim. Dette er ei utvikling me alle ynskjer velkommen. Og om trenden ikkje endrar seg mykje i siste kvartal, vil me framleis vere over 5100 lustringar no ved årsskiftet. Dei folkevalde i Luster prioriterer bustadfelt høgt, og legg til rette for bustadbygging fleire stader i kommunen. Beheim 2 på Hafslo er nyss lagt ut for tomtesal, og her på Borhaug i Solvorn har me selt to tomtar og har førespurnad på to til, fortel ordførar Ivar Kvalen. Stor satsing på bustadfelt i Luster Kommunestyret har i denne perioden vore svært opptekne av å få på plass nye attraktive bustadområde og ledige tomter i heile kommunen. Dette har me no i stor grad lukkast med å få til. Formannskap går i forslaget til budsjett for 2015 inn for å investere 32 millionar kroner på bustadfelt. Dette er ei svært stor satsing. Truleg den største me har hatt nokon sinne innafor dette området på eitt år. Men eg meiner denne satsinga er rett og avgjerande om me ynskjer å trekke til oss nye lustringar samt tilby ungdomane våre attraktive buplassar. Borhaug i Solvorn er ferdig opparbeidd og der er det alt seld to tomtar og det er førespurnad på to til. På Beheim 2 på Hafslo er arbeidet med opparbeiding i full gang. Her legg me ut 22 einebustadtomter og 3 rekkehus med til saman 7 bueiningar, i tillegg er det planlagt 2 terrassehus med til saman leilegheiter. Dette vil gje mellom 45 og 50 nye bueiningar på Hafslo. I tillegg er det nokre mindre private reguleringsområde, samt eit prosjekt med å utnytte resttomtar i Beheim 1. På Indre Hafslo er no byggjefeltet i Lundshaugen fullt. Her har me alt byrja sjå på utviding av byggjefeltet gjennom arbeidet i kommuneplanen. Målet er å gå i gang med regulering av nye tomter når ein er klar med grunnspørsmålet, det same gjeld også for Marifjøra. I Gaupne er me godt i gang med Verket 2. Målet her er å komme i gang med opparbeiding av området så snart konkurransegrunnlaget og anbodsrunde er gjennomført, det same gjeld også for området Salen. På Nes er det eit privat felt

3 Rådmannen har ordet Budsjettarbeidet II Ja, budsjettarbeidet var tema i Lustranytt i fjor og no er det innspurt på eit nytt budsjettarbeid og det er gjerne endå større grunn til å skrive litt om arbeidet dette året. -Dette fordi at i kommunen så er dette den viktigaste saka i året, det er her me planlegg tenester, tilbod og utvikling i kommunal regi i det kommande året og vidare framover. -Dette og fordi kommuneøkonomien i Luster denne hausten møter endå større utfordringar enn me tidlegare har hatt i budsjettarbeidet. I utgangspunktet har Luster hatt og har ein solid kommuneøkonomi. På nær sagt alle område har me gode tenester og tilbod og driv eit aktivt utviklings- og næringsarbeid. Det er og slik at den gode økonomien har gitt høve til å ha ein desentralisert struktur på fleire område og spesielt dei store kommunale tenesteområda oppvekst og omsorg. Overskotsøkonomi har og vore nytta til eit aktivt nærings- og utviklingsarbeid. Det generelle driftsnivået i Luster er elles ikkje så mykje ulikt andre kommunar. Reduksjon i kraftinntektene Den gode kommuneøkonomien må i all hovudsak tilskrivast kraftutbyggingane og inntektene derifrå. Det er her det no er svikt. Det kan tydeleggjerast med desse tala; -I 2010 hadde kommunen ved sida av rimeleg straum til eige forbruk 20 millionar kroner i gevinst på sal av konsesjonskraft, i år kan me rekne med 7,5 millionar kroner i gevinst. - I 2013 fekk me eigedomskatteinntekter, i hovudsak frå dei store kraftverka på 65 millionar kroner. Neste år må me rekne med at eigedomsskatten vert under 60 millionar kroner. Me har dei siste åra budd oss litt på denne situasjonen, men ikkje på så stor svikt i inntektene som me no ser. Dei innstrammingane i budsjettet som er gjorde vil ikkje vere tilstrekkelege og det vert krevjande arbeid å skape balanse i økonomien som har flott utvikling. Fleire nye hus er under oppføring her. Inne i Luster har kommunen kjøpt eit ferdig regulert område på Kvitevollen. Arbeidet med konkurransegrunnlaget er i gang og målet er å få det ut på anbod så fort som mogleg. Bolstadmoen i Skjolden er ferdig regulert. Her ventar me på arkeologiske utgravingar før me kan ta stilling til vidare prosess, men målet er å få tilgang til nokre tomter raskt og som ikkje er i konflikt med arkeologane. I Fortun legg med no til rette for bustadbygging på feltet vårt på Drægni. Me har arbeidd med å få på plass kommunalt drikkevatn. Den kommunale gjennomgangsbustaden vert og lagt til byggefeltet på Drægni. I arealdelen i kommuneplanen som kommunestyret skal vedta utpå nyåret, har me og lagt inn nye område for bustadbygging. Dette for å vera i forkant med nye tomter når behovet melder seg. Eg meiner at med dei konkretet grepa me no har gjort, er kommunen godt rusta til å ta imot mange nye lustringar i åra framover. No har me lagt til rette for at kommunen kan halde fram med den fine utviklinga me har hatt glede av dei siste åra. Til slutt vil eg ynskje alle ei god og fredeleg jul og alt godt i det nye året! ordførar 1

4 framover. For å avhjelpa situasjonen, løyser me opp og brukar av reservar. Me nyttar avdragsutsetjing på lån, då me har betalt noko meir enn kravet. Me skubbar og fordelar pensjonsplikter, som det er lov til, og me brukar av oppsparde fond. Skal ein få betre balanse i økonomien igjen så må tiltaksarbeidet for reduksjonar og endringar vidareførast då det ser ut til at den svekking av rammevilkåra som har råka Luster vert av meir permanent karakter. For økonomiplanperioden så er det ingen prognosar på betre kraftprisar og auke i eigedomsskatt som vil heva inntektsnivået igjen. Det vil og vere slik at på mange av driftsområda er dei «enkle» innsparingstiltaka nytta og det vert stadig meir krevjande å hente innsparingar. Rådmannen skal vere open for at ein framleis kan effektivisere innan eksisterande strukturar og dette arbeidet må halde fram. Men rådmannen kan vanskeleg sjå at ein god balanse i økonomien kan nåast utan at ein er villig til å drøfte og gjennomføre strukturelle grep og tilpassingar på område der kommunen har eit høgt kostnadsnivå. I budsjettet ligg det noko utgreiingsarbeid som kan gi grunnlag for å realisere tiltak på fleire område innlagde i økonomiplanen. Skal ein unngå å bruke for mykje fond/ bruke opp fonda i drifta er det heilt naudsynt at dette arbeidet vert teke på alvor. Rådmann syner elles til meir detaljert informasjon i «budsjettboka» som ein finn på heimesida till kommunen. Investering- og utviklingsarbeid Heldigvis så handlar ikkje alt om nedskjeringar sjølv om ein fort vert prega av den økonomiske nedturen. Ei stor utbygging av Hafslo barne- og ungdomskule, nødvendig renovering av rådhuset og tilrettelagde tomtar i alle bygdelaga i kommunen er prioriterte investeringstiltak. I drifta skal me få til den nye kjøkenordninga, etablere oppvekstbibliotek i skular og barnehagar, betra integreringsarbeidet for flyktningar og innvandrarar, og i regi av bustadstiftinga gå i gang med ei større bustadbygging i Gaupne som lekk i det bustadsosiale arbeidet. Me vil få eit godt budsjett for Luster kommune også neste år. Det skal bli gode tenester, forsvarleg drift og utviklingskraft også i Eg ynskjer og jul og godt nytt år! Jarle Skartun rådmann Byggjer utleigebustader i Gaupne Lustranytt har tidlegare hatt omtale av bustadprosjekt på gamle barnehagetomten attmed ungdomshuset i Gaupne. No har kommunestyret vedteke reguleringsplanen for prosjektet, og godkjent stiftinga Luster Utleigebustader sitt utbyggingsprosjekt på til saman 18 husvære. 12 av husværa har 2 soverom og 6 har 1 soverom. Husværa som har 2 soverom er på vel 70 kvadratmeter. Kva skjer vidare? Bygget vert planlagt i 2 etasjar med etasje- og leilegheitskilje i betong. Anbod vert sendt ut i mars Ferdigstilling vert planlagt til mai

5 Opningstider i jula Luster legekontor held stengt på julafta og nyårsafta. 29/12 og 30/12 er kontoret ope kl Legevakt Teknisk drift har ope som vanleg i jula, dvs og kl kl Kommunalteknisk vakt kan nyttast til meldingar/ beskjedar om viktige hendingar på vegvatn- og avløpsnettet. Simas Åpningstider for Miljøstasjon: Måndag 22. desember kl Måndag 29. desember kl Rådhuset held stengt på julafta og nyårsafta. 29/12 og 30/12 er rådhuset ope kl NAV held stengt på julafta og nyårsafta. 29/12 og 30/12 er NAV kontoret ope kl Telefontid kl Biblioteket Hovudbiblioteket Gaupne: Søndagsope 14.des kl Stengt julafta og nyårsafta. Ope tysdag kl Bibliotekavdelingane på Hafslo, Skjolden og Veitastrond er stengde i skuleferien. Kommunestyret handsamar sak om bibliotektenesta i møte den 18. desember. Det er tilrådd endringar i tilbodet. Informasjon vil kome på heimesida og i avisa. Breiband på Skjolden Luster kommune saman med 22 andre kommunar i Sogn og Fjordane sende i sommar søknad om å få statlege løyvingar til breibandutbygging. Post og teletilsynet løyvde midlar i oktober, 39 millionar til fylket vårt. Formannskapet i Luster kommune har prioritert utbygging til innbyggjarane på Skjolden. Det vert no jobba med konkurransegrunnlaget i samarbeid med fylkeskommunen. Etter at utbyggar er vald, mars 2015, vil det bli halde eit informasjonsmøte. Framleis vekst i folketalet Folketalet for 3. kvartal 2014 syner framleis vekst for Luster kommune. Det er fødd heile 20 barn i dette kvartalet, og 9 personar døydde. Det flytte 81 personar til kommunen, medan 66 flytte ut. Det gjev ein folkevekst på 26 personar, slik at den 1. oktober 2014 budde det 5105 personar i Luster. Dei fyrste 3 kvartala i 2014 er det fødd 55 barn i Luster, det er faktisk berre 4 kommunar i fylket som har fleire fødde i denne perioden. Vi toler godt å bli fleire. Driv gjerne reklame for Luster om du veit om nokon som vurderer å flytte! Folketal pr.01/01-98: 5095 Folketal pr.01/01-99: 5035 Folketal pr.01/01-00: 5003 Folketal pr.01/01-01: 4954 Folketal pr.01/01-02: 4968 Folketal pr.01/01-03: 4924 Folketal pr. 01/01-04: 4926 Folketal pr. 01/01-05: 4927 Folketal pr. 01/01-06: 4889 Folketal pr. 01/01-07: 4884 Folketal pr. 01/01-08: 4870 Folketal pr. 01/01-09: 4879 Folketal pr. 01/01-10: 4945 Folketal pr. 01/01-11: 5023 Folketal pr. 01/01-12: 5026 Folketal pr. 01/01-13: 5041 Folketal pr. 01/04-13: 5049 Folketal pr. 01/10-13: 5114 Folketal pr. 01/1-14: 5089 Folketal pr. 01/4-14: 5076 Folketal pr. 01/7-14: 5079 Folketal pr. 01/10-14: 5105 Endringar i 2014 : Fødde:.. 55 Døde:.. 35 Innflytte: Utflytte: Kjelde: Statistisk Sentralbyrå, kvartalsvis befolkningsstatistikk. NB! Talmaterialet for endringar siste kvartal er førebelse tal. 3

6 Nye lustringar Terje Anton Gudmundsson flytte med familien sin frå Oslo - Fortel litt om dykk/deg sjølv? Me er ein familie på fire som består av Larisa (42) frå Ukraina, Sasha (21, bur og jobbar i Oslo), Stina (9) og meg (43). Me håpar også at Sasha kjem til Skjolden etter kvart, og kanskje også mor til Larisa. I tillegg til oss har me to chihuahuaar å ta oss av: Emil og Miley. - Kvifor flytte de til Luster og kva er det beste med å bu her? Me flytte til Skjolden for å komme nærare familie og vener, og så trur eg at Luster kommune er ein trygg og god plass å vekse opp. Det er gode tilbod her i Skjolden, god skule med gode lærarar, hyggeleg nærbutikk. Etter å ha budd i Oslo sidan 1995 flytte me heimatt til Skjolden no i mai månad. Eg vaks opp i Mørkridsdalen og kjøpte sommarhus i Skjolden i 2006 ved sida av Bolstad Camping. Det hadde heile tida vore i tankane å flytte tilbake, men den endelege avgjerda tok me i vinter. Me sa opp jobbane våre og tok ein sjanse på at det ville ordna seg etterkvart. Det skulle vise seg at me var heldige. Larisa fekk jobb i SFO i Skjolden oppvekstsenter og eg fekk prøve meg som dagleg leiar i Luster Grønt AS. Dette var ein stor kontrast til bylivet i Oslo, men me har ikkje sakna byen eit sekund i ettertid. Stina (9) fann seg fort til rettes også. Med oss på lasset kom også birøkt som felles prosjekt (SogneHonning). Det var ei utfordring å få tak i bier her i Sogn på grunn av den tøffe vinteren året før, men med litt detektivarbeid gjekk det i orden. Det har vore ein spennande og lærerik sommar både med bær og bier. Neste år håpar me å auke kubetalet etter avl og vil drive meir aktivt med pollinering hjå bær- og fruktdyrkarar. Karrieren i Luster Grønt vart dessverre kortvarig. Eg måtte seie opp stillinga på grunn av ny jobb i Sognekraft i Sogndal der eg starta i november. - Kva kan bli betre i Luster? Det dårlege med Luster kommune er vel vegane. Det har blitt betre litt etter litt, men det går for seint. Sognefjellstunnelane bør komma snarast. Terje, Larisa og Stina flytta til Skjolden i mai månad og trivst godt. 4

7 Odd-Geir Høyheim og Christianne Kvam byggjer hus på Neshøgdi og håpar å flytte inn sommaren Borna Sivert (4) og Mikkel (1) skal få vekse opp nær besteforeldra sine. Christianne Kvam og Odd-Geir Høyheim ville attende til Luster Me er ein familie på fire. Christianne (31), Odd- Geir (32), Sivert (4) og Mikkel (1). Me flytta attende til Luster i fjor sommar. Me bur no i Gaupne, i ei kjellarleilegheit hjå flotte husvertar. Me er i startfasen på husbygging, og håpar å kome i eige hus sommaren Odd-Geir jobbar som NDT-operatør på LMI i Gaupne. Ein arbeidsplass med godt miljø og hyggjelege kollegaer. Fram til midten av januar skal han ha farspermisjon med minstemann. Christianne jobbar som lærar ved Luster ungdomsskule, noko som er draumejobben med kjekke fag og greie elevar. Dessutan er kollegane svært greie og hjelpsame. Sivert går i Gaupne barnehage og er nøgd med det. Flinke barnehagetilsette gjer kvardagen enklare for store og små. Mikkel er heime med far og kosar seg med det. Me håpar på barnehageplass på nyåret. - Kvifor flytte de til Luster? Me er begge oppvaksne i Luster, Odd-Geir på Høyheimsvik og Christianne på Hafslo. Me flytte til Bergen der Christianne studerte og Odd-Geir jobba. Etter Sivert kom til verda i 2010 tenkte me heile tida tanken om å flytta heim. Og i 2013, då me venta på Mikkel, bestemde me oss for at det var rett tidspunkt å venda nasen til Luster igjen. Det var hardt å forlata vener, familie og alle godene i Bergen, samstundes som det var svært godt å koma tilbake. Ikkje minst med tanke på dei flotte besteforeldra på Hafslo og Viki som alltid stiller opp. Tanken på at ungane våre skulle vekse opp i nærleiken av dei var absolutt ein av dei viktigaste faktorane. Samstundes som me vaksne ynskte å flytta nærare både familie og mange av våre gode vener her. Den fantastiske naturen er noko me ynskjer borna våre skal få eit nært forhold til. I tillegg til dette stod det ei aldeles nydeleg tomt og venta på Nes. Huset byrjar i desse dagar å ta form, og husdraumen er eit faktum. Me gler oss til å flytta inn i eit triveleg nabolag på Neshøgdi. - Kva er det beste med å bu i Luster kommune? Menneska som bur her er absolutt det beste. Me likar å reise på besøk, og her er det mange med vidopne dører og kaffikoppen klar. Me vart godt mottekne på arbeidsplassane våre, og generelt er folk svært hyggjelege og hjelpsame. Naturen er også noko me verdset, og skal bli endå flinkare å nytta oss av til alle årstider. Lustrabadet er eit fantastisk tilbod, og me skal utan tvil fornye årskorta våre der. - Kva kan Luster kommune bli betre på? Det er vanskeleg å få ein stad å bu, spesielt om ein ynskjer å leige for ein periode. Me har sjølv erfaring med dette, og veit om fleire som har sett etter husvære lenge. Ynskjer ein fleire tilflyttarar bør dette bli betre. 5

8 Kommuneval til neste haust Valdagen blir måndag 14. september. Det kan du alt no krysse av i kalenderen din. Om du ikkje kan stemme den dagen, kan du stemme på førehand. Lukke til med nominasjonsarbeidet! Partia som ynskjer å stille til val ved kommunevalet til hausten, må levere inn framlegg på valliste innan 31. mars 2015 kl Me gjer merksam på at listene må vere komne til rådhuset v/valstyret innan denne fristen. Det er ikkje nok at dei er poststempla denne datoen. Det er valstyret i kommunen som godkjenner listeframlegga. 16 og 17 åringane frå Luster får stemme på kommunevalet I Lustranytt i sommar kunne du lese at Luster søkte om å få delta i nytt forsøk med stemmerett for 16 og 17 åringar. Ungdomane frå Luster får ein unik sjanse, saman med ungdom frå 19 andre kommunar i landet. Dei ungdomane som gjekk ut av 10. klasse i vår, har hatt valinformasjon og demokratiopplæring. Dei som går i 10. klasse dette skuleåret, vil få besøk frå rådhuset ut på våren. Framover mot valet vil det bli presentert valinformasjon på luster.kommune.no og i Lustranytt sitt sommarnummer. Følg også Luster kommune på Facebook. Sogn og Fjordane og Luster på skuletoppen Kommunebarometeret 2014 syner at Luster var sjuande beste kommune i landet i kategorien grunnskule. Sogn og Fjordane er elles godt representerte på topp 10. Førde, Eid, Fjaler og Leikanger ligg føre Luster på lista og Balestrand ligg rett bak. Bakgrunnen for barometeret er offentleg statistikk om nasjonale prøvar i lesing, engelsk og matematikk, standpunktkarakterar og eksamensresultat, gruppestorleik, utdanningsbakgrunnen hjå lærarar, spesialundervising, SFO, Elevundersøkinga og fråfall. Kommunane i trivselsfylket er vanlegvis høgt oppe på slike skulerangeringar. Dette gjer at Sogn og Fjordane vert sett på som annleisfylket i Skule-Noreg. Elevane her presterer så mykje betre enn forventa at det har vorte eit eige forskingsprosjekt kalla «Lærande regionar». Der vert Sogn og Fjordane samanlikna med fylka Aust-Agder, Oppland og Nord-Trøndelag. 6

9 Når lesing og skriving er vanskeleg For mange skuleelevar stokkar det seg litt når dei les eller når dei skriv. Det kan vera at bokstavane «hoppar» på papiret når dei les, det kan vera vanskeleg å forstå eller uttala lange ord eller det kan ta ekstra lang tid å lesa. Når dei skriv byter bokstavane plass, det vert ofte dobbelt konsonant når det berre skal vere ein. Til liks med resten av Skule-Noreg er det også i Luster mange elevar som har spesifikke lese- og skrivevanskar (dysleksi) eller generelle lese- og skrivevanskar. Omtrent 5 % av befolkninga har dysleksi. Det er mange fleire som har generelle lese- og skrivevanskar. Dette er ei stor utfordring sidan lesing og skriving har vorte så viktig i samfunnet vårt, både i skulen og seinare i arbeidslivet. Det må seiast at det er ingen samanheng mellom dysleksi og evnenivå. Å ha ein vanske betyr ikkje at ein ikkje kan verta flink. Omfattande etterutdanning i Luster Dette skuleåret tek 27 lærarar, skuleleiarar og PPT i kommunen eit lengre etterutdanningskurs i regi av DysleksiNorge. Målet er at kursinga skal gje meir kunnskap om dette feltet slik at ein vert betre i stand til å tilpassa opplæringa for elevar med lese- og skrivevanskar. Også fleire foreldrepar tek dette kurset. I tillegg tek 12 barnehagelærarar eit tilsvarande kurs om språkutvikling. At det har vore så stor oppslutnad om denne etterutdanninga er særs positivt og lovande. DysleksiNorge Interesseorganisasjonen DysleksiNorge har eit breitt og godt tilbod til både skular, føresette og elevar. Det er mange ulike typar kurs, og medlemsbladet har nyttige artiklar for både skule og heim. DysleksiNorge har eit lokallag i Sogn: Dysleksi Sogn Lokallagsleiar er Ellen Berit Berg med kontaktinfo sogn@dysleksinorge.no / Sogn og Luster har gode røynsler med fagnettverk. Her er det kommunalt fagnettverkmøte i matematikk. Både skule og barnehage møter i nettverket, noko som gjer nettverket til ein særs viktig og nyttig fagleg møtestad. Målet er at forskingsprosjektet skal gje kunnskap om kva som skal til for å betra grunnleggjande ferdigheiter for alle elevar. Resultatet av den omfattande forskinga skal leggjast fram neste år, og det skal verte spennande å sjå kva faktorar forskarane meiner gjer elevane i Luster og resten av fylket så gode. 7

10 Systematisk lesesatsing i Luster God lesedugleik er ein sentral kompetanse i dagens kunnskapssamfunn. Før skulestart i haust blei det innført ein overordna felles leseplan for alle barnehagane og grunnskulane i Luster. Den kommunale leseplanen er laga av skulane og barnehagane i fellesskap og set mål både for den grunnleggjande leseopplæringa og den andre leseopplæringa. Den andre leseopplæringa vil seie det å lese for å lære, å bruke bestemte lesestrategiar for lettare å forstå det ein les. Oddbjørg Ese, Milla og Julia frå Jostedal barnehage demonstrerer metoden dialogisk lesing for politikarane på temadag Oppvekst i kommunestyret. Hovudmåla er å få barn og ungdom til å like å lesa og til å bli dyktige lesarar. Lesing er ein grunnleggjande ferdigheit som er sentral i alle fag. Det gjer også at alle lærarar i skulen er leselærarar. Leseplanen seier noko om mål for lesinga på ulike alderssteg og korleis ein kan arbeide med lesing på ein strukturert måte. I barnehagen dreier det seg mykje om høgtlesing og å stimulere til leselyst. Gjennom lesing og samtalar utviklar barna omgrep og får auka ordtilfang. Slik er lesing både heime og i barnehagen ein viktig ingrediens i språkutviklinga hjå barna. Å få foreldra aktivt med i barna si leseutvikling er eit mål både i barnehagen og i skulen. Oppvekstbibliotek I haust har folkebiblioteket, oppvekst og rådmannen samarbeidd om ein eigen bibliotekplan som skal handsamast i kommunestyret 18. desember. Dei mest aktive boklånarane i kommunen er barn og ungdom. Eit hovudtiltak i bibliotekplanen er å forsterke alle skulebiblioteka, særskilt på oppvekstsentra gjennom oppretting av såkalla oppvekstbibliotek. Dette vil vera kombinerte skule- og barnehagebibliotek. Mellom anna er det føreslege at det skal vera mini-utlån av bøker i alle barnehagar. Biblioteka er også ein ypparleg stad for litteraturformidling, boksamtalar og andre spennande leseaktivitetar. Biblioteksatsinga kan innebera mykje lesemoro dei komande åra. Mini-utlån av bøker i Jostedal barnehage. 8

11 Markering av FN-dagen LUSTRANYTT Arve Bjørn Røneid på trekkspel godt hjelpa av elevar i 2. og 4. klasse ved Gaupne skule fekk heile forsamlinga med seg på Lustrasongen som allsong. I tillegg framførte dei fleire songar som dei hadde øvd inn til markeringa av FNdagen. Eritrea markerte seg under den internasjonale festen i år med musikarane Romi (nr. 1 bak frå venstre -song) og Romdan (nr. 3 bak f.v. - piano) Shefa. Lotteri med gevinstar som du får med deg «på direkten» skapar ekstra stor spenning og forbrødring. Marie Skamsar Aasen og Jasmin Kageni Namu gjorde ein flott jobb som loddseljarar. Arrangørane som i år var samansett av Luster Frivilligsentral, representantar frå busette flyktningar i Luster og Folkeakademiet Luster hadde fokus på tema: «Frå innvandrar til medborgar» under markeringa av FN-dagen i oktober Ein viktig del av motivasjonen for dette arbeidet ligg i den interessa som lokalbefolkninga viser, sa Mary Aasen på vegne av arrangørane. 9

12 Opning av nye Hafslo barnehage fest frå morgon til kveld! Hafslo barnehage har vore under rehabilitering og utbygging, og den stod ferdig for innflytting att til oppstart 15. august I byggetida har borna og tilsette vore i lag med Gamlestova barnehage. Det har vore eit flott år prega av godt samarbeid. Vi fortset det gode samarbeidet, men er no i kvar vår barnehage att. Hafslo barnehage har fått nye gode og flotte lokale, for både små og store. Det er gode tilhøve for læring, leik og omsorg for borna. Personalet har fått gode arbeidstilhøve i eigen personalavdeling. Barnehagen har utvida frå 36 til 60 plassar og har 3 avdelingar med born i alderen 0-6 år. Fredag 21. november var det klart for opningsfest. Ordføraren vår, Ivar Kvalen, stod for den offisielle opninga på føremiddagen. Han opna ei pakke, inni den var ei pakke, inne den pakka var det også ei pakke. Etter kvart fekk han god hjelp av ungane til å pakke ut. I den inste pakka var det ein nøkkel, den passa jammen til døra vår! Etter den offisielle opninga i lag med born og tilsette, hadde gjestene vår ei triveleg stund i lag med fine små talar og god mat. Vi fekk mange flotte gåver, tusen takk! Om ettermiddagen var det tid for å invitere inn born, sysken og foreldre til middag, kaker og kaffi. Foreldra kom med flotte bøker til oss - tusen takk! Vi koste oss med mat og prat, leik, og vi såg film. Nokre nytta også sjansen til å bli betre kjend i Ordføraren og ungane var ivrige og opna pakke etter pakke for å finne nøkkelen til barnehagen. Ungane måtte sjølvsagt få gå inn fyrst! barnehagen vår. Siste del av opningsfesten var onsdag 26. og laurdag 29. november då me hadde invitert til ope hus. Alle som ville kunne komme og sjå den flotte, nye barnehagen vår. 10

13 Ny barne- og ungdomsarbeidar i Gaupne barnehage Marita har hatt læretida si i Gaupne barnehage der ho har fått erfaringar både på små og stor avdeling, ved Luster oppvekstsenter 1.-3 klasse og klasse og i tillegg ved Luster ungdomsskule. Dermed har Marita fått kompetanse og gjort seg erfaringar frå 1 til 15 Marita la vekt på meistringskjensle i oppgåva si. år, noko som inneber eit langt lærespekter/perspektiv. Marita fekk tema leik i fagprøven, men var òg innom tema som psykisk og fysisk helse og utvikling av barn og unge si sjølvkjensle og identitet. Meistringskjensle hos barn var noko av det Marita peika på i oppgåva si. I tillegg har Marita sett ord på det å ha planar, men korleis det vert i praksis når det oppstår situasjonar i kvardagen. Som Marita skildrar sjølv; dagen blei ikkje heilt som planlagt, men slik er det i ein barnehage. Fagprøven gjekk over tre dagar, ein dag til planlegging, dag 2 var gjennomføring og dag 3 var evaluering. Marita bestod fagprøven med meget godt. Gaupne barnehage ser kompetansen Marita har tileigna seg og sidan det var eit ledig vikariat i barnehagen, var det moglegheit for Marita å Gratulerer til Marita Thi Nguyen som har teke fagprøve i praktisk arbeid i barne- og ungdomsarbeidarfaget. fortsetta å gjera seg erfaringar hos oss. Gaupne barnehage vil gratulera Marita med vel gjennomført læretid og fagprøve, og ynskjer ho lykke til vidare i arbeidet med barn og unge. Stine Sønnesyn har vore i lære på Indre Hafslo oppvekstsenter Etter to år i lære på oppvekstsenteret var det på tide å vise kva Stine har lært. Ho har studert barne- og ungdomsarbeidar ved Luster vidaregåande skule i to år før ho vidare tok læretida si på Indre Hafslo. Gjennom desse to åra så har ho vore i barnehagen, i skulen og to månader ved ungdomsskulen på Hafslo. I tillegg var ho så heldig å få bruke to månader av læretida si i Estland. Der jobba ho i barnehage og i løpet av perioden fekk ho sjå på skilnadene i dei to barnehagane. Det var store sosiale og økonomiske skilnader på dei to plassane, og ho kom Stine sitt tema på fagprøven: fysisk aktivitet og friluftsliv heim med inntrykket at det er betre på indrebøgdi. I fagprøven hennar fekk ho tema: Fysisk aktivitet og friluftsliv. Dette passa godt inn i vår kvardag der fysisk aktivitet og friluftsliv er ein del av satsingsområda våre. Fagprøven gjekk over tre dagar der dag 1 var planlegging, dag 2 var gjennomføring og dag 3 var evaluering. Til tross for at ho var nervøs så presterte ho godt og fekk den glade beskjed om at ho no kan titulere seg som barneog ungdomsarbeidar. Me på oppvekstsenteret er stolte og glade for at Stine no har gjennomført læretida og fagprøven og ynskjer henne lukke til vidare. 11

14 Solvorn oppvekstsenter melder: Det er spennande med Hafslovatnet fuglefredingsområde! Me har tenkt lenge på eit samarbeid med SNO, fordi me tykkjer dei har mykje lærerikt og kjekt å bidra med for elevane i skulen. Tidlegare har me vore på tur til Soget og Straumane for å få betre kjennskap til og læra meir om dette naturreservatet. No i haust bestemte me oss for at dette vil me ta meir tak i og bruka i undervisninga. Eit anna viktig argument er at me meiner elevane bør kjenna til og vita litt om fuglefredingsområdet og fuglane her, fordi det er ein del av nærmiljøet vårt. Sidan me har ein fådelt skule, føl ikkje elevane alltid det lærestoffet som er på eige trinn. I år jobbar 3. og 4. kl. etter 4. kl. si lærebok i naturfag. Der er det eit kapittel som heiter miljøvern, og då er temaet nasjonalparkar og naturreservat. Sidan me har eit naturreservat så nær oss og så tilgjengeleg, må me bruka det. SNO ved Liv Byrkjeland var med på ideen med ein gong, og me avtalte ein dag ved Soget og Hesvollen. Tysdag 21. oktober var kl. klare til utflukt. Dei var forventningsfulle og gledde seg til tur, spennande! Dei visste at dei skulle få bruka stor kikkert på «jakt» etter fuglar, og det høyrdest forlokkande ut! Barnas naturoppsyn på kjekk tur til Hesvollen. Me har avtalt ny tur, og då skal dei eldste elevane og kanskje dei eldste i barnehagen også få vera med. Me gler oss til vidare samarbeid med Liv og til nye turar. 3 elevoppsummeringar frå turen til Hesvollen Eg, Theodor og Steffen gjekk ilag. Me såg masse fuglar og to spesielle. Den eine heiter trane og den andre heiter fossekall. Fossekall er nasjonalfuglen til Noreg. Og tranen er ein sjeldan fugl. Guiden vår heiter Liv. Liv hadde med kikkert. Og når me var framme so åt me. Å midt i maten so ga ho oss buff og spurde oss om me ville vera med i BNO. Det står for barnas naturoppsyn. Og alle svarde: «Jaaaa!!!!!». Og når me skulle Eg lurer på kva fugl eg har i sikte no? Liv Byrkjeland i Statens Naturoppsyn rettleiar med kikkerten. tilbake igjen so gjekk Storm ilag med oss. Men me gjekk for langt! so me måtte gå tilbake igjen. Me kunne legga sekkane våre igjen i hjørne av svingen og me leikte militæret. Me gjekk til ein dam og me såg ein foss som fossa ned i dammen. Og etter ei stund so sprang me tilbake og sat på ned til Solvorn igjen Me var på eit fuglefredingsområde. Me gjekk langt. Me hadde med oss Liv. Ho passar på dyr. Me fekk ein buff. Eg hadde kakao. På slutten var me på ein kai. Der gjekk Veitastrondsbåten i gamle dagar. Me såg fuglen trane. Den var stor og kvit. Me drog halv 10, kom til bilane halv eitt. Me er barnas naturoppsyn! Me reiste frå skulen ca klokka ni, me køyrde i bilar ei lita stund. Me gjekk resten av vegen. Me såg på fuglar, me såg ein trane og ravn, me såg på trane i kikkertar. Tranen er veldig stor, Liv sa at vinga til tranen var skada. Me gjekk litt vidare og sette oss og åt maten vår. Eg sat på ein stein og åt maten min. Når me var ferdige å ete tok Tone Helen og Liv bilete av oss. So gjekk me tilbake til bilane og køyrde tilbake til skulen. 12

15 Kjenn på pulsen til Luster oppvekstsenter! Skuleåret 2014/2015 er eit av fokusområda våre FYSISK AKTIVITET. Me har eit viktig samfunnsmandat i høve til å ta vare på og betre den fysiske helsa til borna våre. Borna brukar store delar av dagen sin i barnehagen og på skulen. Det må me ta vare på, og bruke. Me trur at fysisk aktivitet bidreg til betre motivasjon, auka kapasitet, betre konsentrasjon i økta etterpå, betre uthald fysisk og mentalt. Dette får me stadfesta av UDIR: Fleire undersøkingar tyder på at barn som er fysisk aktive har betre konsentrasjonsevne. Dette kan vera med på å forklare positive samanhengar mellom skuleprestasjonar og fysisk aktivitet. Ei rekkje undersøkingar meiner å finne forklaringar på forholdet mellom motorisk kompetanse og språkleg funksjonsnivå. Undersøkingar tyder på at fysisk aktive barn blir motorisk gode, og god motorikk gjer barna tryggare på seg sjølv og meir populære i jamnaldergruppa. Dette kan igjen føre til at elevane blir meir motiverte for skulearbeid fordi dei trivst på skulen. Slik sett kan fysisk aktivitet indirekte føre til betre prestasjonar i til dømes matematikk og språkfag. Korleis gjer me det på Luster oppvekstsenter? Kven seier at ein anten skal vera aktiv eller læra? Me klarar å gjere begge deler på ein gong. I nokon skuletimar sit elevane ved pultane sine og skriv ut i frå, til dømes tankekart. Dei kan lage ein faktatekst om det. I nokon norsktimar sit elevane i grupper og deler erfaringar om eit tema, og skal skrive ein tekst i saman, anten i bok eller på pc. Heile tida er lærar der som eit støttande stillas. Elevar og lærar har dialog om teksten undervegs i prosessen. I nokon timar bankar hjarta til elevane hardare og blodet strøymer raskare gjennom kroppen fordi dei har fysisk aktivitet i norsktimen. Læraren er støttande stillas her òg, men på ein anna måte. 1. og 2.klasse gjer seg klare til ei fagøkt med fysisk aktivitet. Her knyter lærarane Britt Kristin Schmidt og Kai Idar Morken matematikk og fysak saman: 1.klasse hentar tal og legg i rekkje, medan 2.klassingane hentar 10`ar vener. 13

16 Døme på Fysak-plan. Læraren fokuserer på samhaldet i gruppa. Det er lettare å få til gode relasjonar gjennom aktivitet, og dei relasjonane held seg betre i klasserommet etterpå. Det er også ein god grunn til å ha fysisk aktivitet; for å auke trivsel og samhald i elevgruppa. Med gode relasjonar jobbar elevane betre i dei timane dei skal jobbe i grupper fordi dei kjenner kvarandre betre. Fysisk aktive i norskfaget Stjerneorientering er eit døme på korleis ein kan drive med norsk skriveopplæring og fysisk aktivitet på same tida. Lærar står midt på skuleplassen, og har på førehand lagt ut ulike oppgåver i nærleiken. Elevane blir delt i grupper, og skal starte med å springe ut frå lærar og til postane. Alle starter på ulike postar. Der skal dei løyse oppgåver som kan ha ordlyd: Set komma på rett plass i denne setninga: Eg Elin Arvid Silje og Petter skal ut. Elevene spring til lærar for å gje svaret. Er det rett svar, får dei springe til neste post. Er det feil, må dei springe tilbake og løyse den på nytt. På dei ulike postane kan ein også ha differensierte oppgåver dersom ein treng det. Kunnskapsløftet understrekar Skulebakken opp. Tur til Berge. at undervisninga skal være tilpassa. Undervisningen må tilpasses ikke bare fag og stoff, men også alderstrinn og utviklingsnivå, den enkelte elev og den sammensatte klasse. Leikprega fysisk aktivitet er som oftast lystbetont og det gjer at det blir lettare å lære og elevene er motiverte. Ingen elevar er like, og ingen lærer på same måte. Difor er det viktig at me driv med variert undervisning. Skulebakken opp! Me har eigne fysisk-aktivitet økter. På mellomtrinnet har alle elevane lærarstyrt fysisk aktivitet i 20 min, kvar dag i langfriminuttet. Elevane startar økta med å springe «Skulebakken opp» to gonger før det er varierande kva aktivitet som er etterpå. Dette sikrar at alle elevane får opp pulsen, alle er med, alle får gjer 14

17 I barnehagen blir borna stimulerte til ulike formar for fysisk aktivitet alt etter alder. det i sitt tempo og alle opplever ei meistringskjensle av å ha klart det etterpå. Skulen ynskjer å bli sertifisert som Olweus-skule innan eit par år og vonar at betre fysisk og psykisk helse er med på å førebyggje mobbing. Me har flott natur rundt oss i Luster og det nyttar me oss av, mellom anna til motbakke-turar i kroppsøvingstimane. Me har vore til Berge, der me kan nyte den flotte utsikta over bygda, kommunen, fjella og fjorden. Lauvhjellene er ein gard oppe i dalsida som elevane har gått tur til. Luster oppvekstsenter vil vise elevane den flotte naturen me har rundt oss for å lære dei å bli glad i den, og for å telje, ha begrep om avstand, finne naturfagobjekt som me kan ta med oss inn att i klasserommet osb. Me øver oss òg på å motivere kvarandre til å gjera ein innsats. Det er viktig for oss på Luster oppvekstsenter at elevane sit att med ei kjensle av å ha brukt kroppen sin fysisk og mentalt kvar dag. Fysisk aktivitet i barnehagen I barnehagen blir borna stimulerte til ulike formar for fysisk aktivitet alt etter alder. Dei fyrste åra skal borna bli kjende med kroppen sin, og det nære og elementære er i fokus. Finmotoriske og grovmotoriske utfordringar ute på barnehageområdet kan vera nok for ein 1-åring. Me har variert underlag og kuppert barnehageområde, og det nyttar me oss av. Etterkvart utvidar me impulsane og vanskegradane. Barnehagen nyttar òg mykje plassen i skogen; Huttiheiti. Borna får utfalde seg motorisk heile dagen, øve på samhald, relasjonar og kjenne at kroppen fungerer. Dei lærer seg samstundes å vera glade i naturen og å vera på tur. Borna går òg til Stuppelshagen og til strandkanten. Her finn me ulike underlag og vanskegrader til dei ulike aldersgruppene. Gymsalen blir nytta når skulen ikkje brukar den, og innimellom friminuttane på skulen snik barnehagen seg til bana for å knyte saman fysisk aktivitet og til dømes faggruppe-aktivitetar. Vår visjon er: Luster oppvekstsenter; ein god stad og vera, leika og læra. Gymsalen blir nytta av barnehagen når skulen ikkje brukar den. 15

18 Nytt frå skulane på Hafslo og Veitast Ny kunstgrasbane på Hafslo På seinsommaren stod ei ny og flott kunstgrasbane klar på Hafslo. Bana ligg på skuleområdet, og er svært populær i skule-, barnehage- og fritida. Det er ei såkalla 7-ar bane med eit fantastisk kunstgras. Bana er såpass stor, at mange kan vere der samstundes. Skulen nyttar og bana til anna enn fotball. Den vert og nytta som ein utandørs gymsal med ulike aktivitetar. Det er mange mål der, det er flomlys, og bana/området er ein skikkeleg samlingsplass for innbyggarane. Det er skulen og litt Hafslo barnehage som er brukarar på dagtid, på kveldstid nyttar Hafslo IL den til trening og kamp. I tillegg er det plass og tid for mykje uorganisert leik og aktivitet der. Med såpass mykje bruk, er det viktig at alle tek vare på anlegget. Me vonar på det sterkaste at alle tek sin del av ansvaret der. Skulen, barnehagen og alle innbyggarane på Hafslo skal vere veldig takksame for at Hafslo IL bygde bana i dette området av bygda. Den vil gi mykje god fysisk aktivitet. Småskulen sin kulturkafé 20. oktober arrangerte småskulen den årlege kulturkafeen. I overkant av 300 foreldre, besteforeldre, sysken var tilstades, der dei fekk med seg flott underhaldning hjå elevane. Elevane song, dansa, hadde skodespel mm. Alle klassane frå klasse hadde underhaldningsinnslag. Etter underhaldninga var det tid for kafé, der ein selde kaffi, kaker, saft mm. Inntektene av kulturkafeen går til FORUT sin barneaksjon (FORUT er ein organisasjon som har som formål å medverke til sosial mobilisering av fattige og undertrykte i deira kamp for betre levekår og grunnleggande menneskerettar, gjennom bistandstiltak, haldningsskapande verksemd og politisk bevisstgjering). I år fekk me inn kroner. Eit kjempegodt resultat. 16

19 rond Ungdomssteget Elevane på ungdomssteget jobbar og med praktiske oppgåver. Det er ulike elevbedrifter, der me blant anna kan nemne bruktbutikk (med opningstid kvar laurdag), det er kinokveldar, danseverkstad og andre arrangement. 10. klasse var i oktober på tur til Polen. Aldersblanda på mellomsteget Mellomsteget på HBU har kvar tysdag aldersblanda grupper i 3 timar. Elevane er då blanda på tvers av klassane til praktisk undervisning. Elevane har då naturfag, friluftsliv, IT/data, mat og helse. Dette er veldig gode undervisnings- og læringsøkter for elevane og lærarane. Me nyttar alle faga i denne undervisninga. Veitastrond barnehage og skule Inneverande barnehage- og skuleår er det fem born i barnehagen, og fem elevar frå klasse på skulen. Barnehagen er dette året open fire timar, fire dagar for veka. Opningstid frå kl Skuleelevane er på skulen fem dagar i veka, onsdagane er dei på Hafslo. Då går elevane inn i det klassesteget dei høyrer til. På Veitastrond er det no ein gledeleg auke i barnetalet, og komande barnehage- og skuleår vil talet på barn og elevar auke. Barnehagen og skulen har felles måltid ein gong for månaden, då lagar nokre av skuleelevane mat til alle. I oktobermåltidet vart det laga graut med tilhøyrande spekemat, flatbrød og saft. Alle åt godt, og det var ein god og positiv stemning rundt borda. 17

20 Bak høge murar og låste dører - Tenk korleis dei som var her hadde det 9. september var tiande klasse ved Hafslo barne og ungdomskule på besøk til konsentrasjonsleiren Auschwitz. Mange av elevane tenkte nok over denne setninga fleire gonger denne dagen. Forarbeidet Heilt sidan åttande klasse har elevane som no går i tiande halde på med dugnadsarbeid for å samle inn nok pengar til klasseturen. Dei har halde på med alt frå kakesal til fiskefestival, og no var dagen kommen. Dagen dei fleste av elevane hadde både gleda og grua seg til i lang tid. Dagen dei skulle besøke Auschwitz. 55 vaksne og elevar stod tysdag morgon ved inngangen til den kjende konsentrasjonsleiren. Alle hadde gjort seg opp sine tankar om kva som kom til å møte dei i det dei gjekk inn i leiren. Nokon hadde kanskje sett for seg at inntrykket kom til å bli sterkare enn det det var, og andre det motsette. Auschwitz 2/Birkenau Då klassen kom fram til Auschwitz, stod det to guidar klar til å vise dei rundt. Klassen blei delt inn i to grupper, «Helge og Sesilie-gruppene», og dei byrja å gå inn i leiren. Det første ein la merke til då ein kom inn var alle jødane som var på besøk der. Du såg dei var jødar på grunn av ei jødestjerne enten på ryggen eller på armen deira. Dei gikk i store grupper rundt om og la blomster og las dikt på dei ulike minnesmerka. Guidane som viste klassen rundt var veldig flinke til å forklare og stoppa mange gonger for å sjå om nokon hadde spørsmål. Ein av dei første tinga guiden viste var doen til fangane. «Det såg ikkje ut som ein do i det heile tatt», seier Sandra Kalhagen som var sjokkert over forholda fangane levde i. Ei lang betong-stripe med nokre få hol i var det elevane såg då dei kom inn i det mørke triste rommet. Historie frå verkelegheita Guiden fortalte ei historie som ein av dei overlevande sjølv hadde fortalt henne. Ei ung jente hadde blitt plassert i fangeleiren for å reinse doane. Kvar dag frå morgon til kveld måtte ho stå der og reinske og tømme doane heilt til inspektørane var fornøgde. «Det som sjokkerte meg mest med denne forteljinga var at jenta var takknemleg for å ha fått denne jobben og bad kvar kveld om å ikkje måtte bytte», seier Sander Sterri. Grunnen til at jenta var så takknemleg for akkurat denne jobben var at i motsetning til andre jobbar hadde ho mulegheit til å jobbe inne. Mens dei mange tusen andre fangane måtte stå ute i timesvis og jobbe i alt frå -20 C til 35 C, hadde ho i alle fall mogelegheita til å jobbe under tak. Ein anna fordel var at det bygget var omtrent det einaste der det gjekk an å snakke saman med andre fangar. Ingen SS-soldatar gikk frivillig inn i brakka på grunn av den forferdelege stanken. På denne måten kunne fangane dele tankar og opplevingar der inne utan at nokon fekk greie på det. Sovebrakkene Det neste guiden viste klassen var ei av brakkene der fangene sov. Rommet dei kom inn i var mørkt og dystert. «Det første som traff meg då eg kom inn i rommet var ei lukt som minna meg om gamle møblar. Rommet var kaldt og tomt. Det einaste som stod der var eit par senger», seier Ann Kristin Flatland som er påverka av det sterke besøket i Auschwitz. Brakka dei sov i var eigentleg laga for hestar. Det var senger som var plassert rundt om i rommet. Sengene var tre etasjar høge, og det var meint at seks til åtte fangar skulle ligge tett i tett attmed kvarandre. Umenneskeleg er nok det dei fleste tenkjer og meiner om dette. Gasskammera «Den neste plassen guiden hadde tenkt å vise fram er nok det dei fleste kjem til å føle mest på, det gjorde iallfall eg», seier Helge Harkjerr alvorleg. Det neste guiden viste fram var gasskammera. Nazistane såg på gasskammera som den mest effektive utryddingsmetoden, etter å ha prøvd ut fleire ulike. Metoden dei hadde brukt før gasskamera var skyting. Dei fann fort ut at dette tok alt for lang tid. Nazistane ville utrydde mange millionar jødar, og å gi ei kule til kvar av desse syntes dei var for mykje. Gassen som vart brukt var blåsyregass frå eit produkt som heiter Zyklon B. Det er lett å sjå at det er denne gassen som er nytta, på grunn av dei blåe veggene inne i rommet. Gassen er heilt spesiell på denne måten at han gir frå seg denne blå fargen, og det er og slik han har fått namnet blåsyregass. Gassen blir i dag delvis brukt mot skadedyr og insekt. 18

21 Tiande klasse ved Hafslo barne- og ungdomsskule utanfor konsentrasjonsleiren Auschwitz. Det var mange og sterke inntrykk frå skuleturen, her skildra av Heidi Wergeland og Audun Kristian Oklevik. Foto: Magnus Viking Jåstad. Gasskammera var utstyrt med store piper, og kvar gong ei gruppe med fangar blei gassa, kom det ei grå sky og ei søt, kvalmande lukt opp frå pipa. Lika som var igjen måtte dei andre fangane sjølv dra ut og brenne i store forbrenningsomnar. Nazistane heldt seg på god avstand i frykt for at det fortsatt satt igjen litt av den giftige gassen på lika. Auschwitz 1 Seinare drog klassen vidare til Auschwitz 1, som i dag er meir som eit museum. Briller, hår og barneklede er utstilt saman med bilete som gir eit bra inntrykk av kven som var der og korleis dei hadde det. Dei same guidane gjekk saman med klassen i Auschwitz 2 som dei hadde gjort i Auschwitz 1. Seinare hadde Aktive fredsreiser, organisasjonen klassen reiste med, ordna eit møte med eit tidsvitne. Arne Eilertsen kom til eit hotell som låg litt utanfor Auschwitz og fortalte si historie. 10.-klasse ved Hafslo sat saman med to andre klassar og høyrde på. «Det var veldig interessant, og alt blir mykje meir verkeleg når han som har opplevd det sjølv fortel det til deg», fortel Audun Oklevik. Etterpå åt klassen middag på det same hotellet som dei hadde høyrt foredraget. Det var ein sliten klasse full av nye inntrykk som sette seg i bussen på veg til Krakow då dagen var over. Av Heidi Wergeland 19

22 Besøk i Stasifengselet Det var ikkje eit brutalt, trist og isolert fengsel elevane i 10. klasse ved Hafslo barne- og ungdomsskule hadde forventa seg i Berlin 12. september. - Eg får så medkjensle for fangane som var her, seier Alexander Nyheim med klump i halsen. Dagen har vore så full av inntrykk Elevane skulle få eit innblikk i korleis fangar hadde det i det sovjetiske Stasifengselet. Der hadde mange politiske motstandarar av kommunismen lidd mykje vondt. Stasifengselet vart oppretta i 1951, for å halde kontroll over blant anna innbyggjarane i den austlige delen av Tyskland. I 39 år var Stasifengselet i drift, og det hadde vore over politiske fangar i fengselet. Då elevane kom fram, blei gruppa delt i tre. Smågruppene fekk kvar sin guide, som ivrig begynte å fortelje kva som hadde skjedd på dei forskjellige stadene i fengselet. Det var fleire typar fangeceller som underjordiske celler, heilt mørke celler, isolerte gummiceller og vanlege celler. Tenk at nokon har sete her inne for å roe seg ned, seier Johan Harald Hillestad tankefullt, og tek bilde av ei gummicelle. Kvar av cellene hadde kvart sitt bruk. Dei heilt mørke cellene vart brukt som straff dersom fangane gjorde noko dei ikkje hadde lov til. Vidare gjekk elevane inn i ein garasje. Der stod noko som elevane trudde var ein liten vanleg fraktebil. Men bilen viste seg å vere fangetransport for fem fangar i forkledning! Dette var ein heilt naturleg misforståing, fordi stasi hadde bevisst forkledd bilane sine så dei såg ut som isbilar, matbilar og fraktebilar. Fangane måtte 20 sitje samanklumpa i bekmørke og kjempetrange metallboksar. Det er jo ikkje plass til ein vaksen mann inni der! seier Sander Sterri forskrekka, då han ser ein av metallboksane til fraktebilen. I eit passe stort rom mellom sjåførrommet og metallboksane i midten av bilen var ein benk der ei stasivakt kunne sitje og vakte over fangane. Guiden fortalde at dei hadde kjøpt ein av dei sju attverande fangebilane på ebay. It s funny what you can buy on ebay, seier guiden med eit smil. Mange uskuldige Av fangane som sat inne var relativt mange uskuldige. Stasi tok til fange alle med den minste antikommunistiske holdning eller handling. Såg ein kommunist nokon rakke ned på kommunismen på fjernsynet, blei personen oppspora og arrestert. Dei arresterte til og med ungar! Guiden fortalte at ei femten år gamal jente hadde blitt arrestert berre fordi ho hadde tulla med å teikne bart på eit bilete av Stalin. Alt dette gjorde kommunistane for å vere sikker på at ingen gjorde motstand mot kommunismen, sjølv om det førde til at mange uskuldige blei arrestert. - Dette var annleis enn pappa sitt kontor, seier Elise Selland og let auga gli over rommet. I kontora til dei stasitilsette blei dei arresterte avhøyrde. Dei stasitilsette brukte ulike metodar for å få dei arresterte til å tilstå noko dei kanskje ikkje hadde gjort. Dei var heller ikkje redde for å bruke vald. Sa den tiltale seg skyldig, var straffa gjerne fleire år i fengselet. Ein vanleg dag i fengselet bestod av å berre sitje i cella og kanskje bli torturert ein gong i blant. Då elevane gjekk tankefullt bortover gangen, var det nesten ikkje eit skritt å høyre. Det var fordi matter var bevisst plassert slik at ingen skulle høyre at nokon gjekk i gangane. Nettene var heller ikkje uproblematiske, for stasi hadde ein regel om at alle måtte sove på ryggen med hendene synlege. Blei ikkje denne regelen følgd, vart fangen vekka. Det var plassert videokamera i alle cellene. Difor kunne ein stasitilsett sitte oppe heile natta og vekke fangar med ein gong dei så mykje som rørte seg litt i søvne. Grunnen til denne regelen var at fangane ikkje skulle finne på noko tull om natta. Omvisinga til elevane vart avslutta i luftegarden til fangane. Det var eit lite rom med betongvegger og gittertak fangar kunne gå litt rundt i. Her kunne dei trekke frisk luft. Stasifengselet hadde ein nydeleg hage, men dette fekk fangane aldri sjå fordi dei aldri fekk gå ut av bygningen. Lufterommet var det nærmaste dei kom ute. Viss ein fange såg eit fly gjennom gitteret i taket, blei han gjerne ekstra trist. Å sjå på det frie flyet som var på veg ein anna stad når fangen ikkje kunne flykte sjølv, kunne vere tøft. Det var ein kunnskapsrik, tankefull og litt dyster gjeng som var ferdige med besøket og på veg bort til bussen. Det var måten dei stasitilsette var på som gjorde mest inntrykk, seier Sandra Kalhagen og tek ein slurk frå drikkeflaska si. Denne turen kjem elevane til å hugse i lang tid framover. Av Audun Kristian Oklevik