UNIVERSITETI I TIRANËS FAKULTETI I HISTORISË DHE I FILOLOGJISË DEPARTAMENTI I GJEOGRAFISË. Disertacion i përgatitur nga Msc.

Transkript

1 UNIVERSITETI I TIRANËS FAKULTETI I HISTORISË DHE I FILOLOGJISË DEPARTAMENTI I GJEOGRAFISË Disertacion i përgatitur nga Msc. Në kërkim të gradës shkencore Doktor Drejtimi: Gjeografi Disiplina: Gjeomorfologji VEÇORITË GJEOMORFOLOGJIKE TË KODRAVE TË DARSISË Përgatitur nën drejtimin e Prof. Dr. Skënder Sala Tiranë,

2 UNIVERSITETI I TIRANËS FAKULTETI I HISTORISË DHE I FILOLOGJISË DEPARTAMENTI I GJEOGRAFISË Disertacion i përgatitur nga Msc. Në kërkim të gradës shkencore Doktor Drejtimi: Gjeografi Disiplina: Gjeomorfologji VEÇORITË GJEOMORFOLOGJIKE TË KODRAVE TË DARSISË Përgatitur nën drejtimin e Prof. Dr. Skënder Sala Mbrohet , para jurisë së përbërë nga: Kryetar Anëtar oponent Anëtar oponent Anëtar Anëtar Tiranë,

3 PARATHËNIE Në vendin tonë studimet në fushën e gjeografisë kanë traditë të pasur, që nuk janë as të vonshme dhe as të pakta. Lokomotiva e tyre kanë qenë Qendra e Studimeve Gjeografike, ndërsa në ditët e sotme udhëheqja e saj është Departamenti i Gjeografisë në Universitetin e Tiranës. Gjithashtu, po rriten gjithnjë e më shumë aktivitetet shkencore në universitetet e rretheve dhe në trojet shqiptare, sidomos në Tetovë dhe Prishtinë. Paralelisht me këtë përparim, hapa para ka bërë edhe disiplina e gjeomorfologjisë, ku numri i botimeve, artikujve zë vendin kryesor në fushën e gjeografisë. Çdo ditë e më shumë, trajtimi i dukurive dhe proceseve gjeomorfologjike po studiohet pothuajse në secila njësi dhe nënnjësi fizikogjeografike. Në vitet e fundit rreziqet gjeomorfologjike janë bërë një nga rreziqet natyrore, që po kërcënon gjithnjë e më shumë mjedisin natyror, si rredhojë edhe veprimtaritë antropogjene. Para disa shekujsh ky koncept dukej si një fjalë e huaj për këdo, që e dëgjonte: sot është familjarizuar në çdo qelizë të shoqërisë. Studimi i këtyre proceseve, veçanërisht ato erozivo-denuduese dhe problematikat në të cilët ato krijojnë në dekadat e fundit janë bërë një tematikë mjaft e studiuar për shkencën e gjeografisë në përgjithësi dhe asaj të gjeomorfologjisë në veçanti. Ndërhyrjet e vazhdueshme të njeriut ndaj mjedisit natyror, nëpërmjet veprimtarisë ekonomike, po shton akoma më shumë aktivizimin e rreziqeve gjeomorfologjike: e shoqëruar me pasoja negative në dëm të njeriut dhe shëndetit të tij. Këto probleme mjedisore dhe social-ekonomike janë në nivel lokal, rajonal dhe ndërkombëtar. Zhvillimi i veprimtarive të pa studiuara të njeriut, ka sjellë probleme shqetësuese mjedisore në ditët e sotme, ku dallohen degradimi i burimeve natyrore nga proceset gjeomorfologjike. Kjo është bërë e dukshme dhe konkrete në shumë rajone të vendit tonë. Këtu nuk bën përjashtim edhe kodrat e Darsisë, të cilën e kemi për objekt studimi. Edhe në territorin e kësaj nënnjësie fiziko-gjeografike nuk është e lehtë të gjesh sipërfaqe, që nuk janë përfshirë intensivisht nga veprimtaria antropogjene. Madje në relievin kodrinor të bashkisë së Lushnjës dhe Peqinit, dallohen për shkallën e lartë të ndërhyrjes së njeriut. Nga vëzhgimi ynë i drejtpërdrejt në terren, kemi konstatuar me lehtësi se në mjaft raste kjo ndërhyrje e njeriut është udhëhequr nga fitimi i shpejt, gjë e cila është shoqëruar me dëmtime të burimeve natyrore, vlerave të peizazhit, të biodiversitetit, etj. Për një trajtim sa të plotë të këtij problemi të madh mjedisor, ekonomik, estetik, pse jo dhe social, janë analizuar në mënyrë të detajuar të gjithë faktorët, që kushtëzojnë dukuritë gjeomorfologjike: duke përfshirë jo vetëm ato primar, por dhe sekondar, natyror dhe antropogjen. Këto dukuri kanë krijuar një tablo interesante të veçorive gjeomorfologjike. Edhe pse me sipërfaqe të vogël, Darsia paraqet një shumëllojshmëri të këtyre karakteristikave, e cila pasqyrohet në tipat gjenetikë të relievit: në përcaktimin e rajonizimit gjeomorfologjik, etj. Autori FALENDERIMET Punimi i temës së doktoraturës është një punë disa vjeçare, e cila nuk do të ishte përfunduar, nëse do të mungonte ndihma e personave të shumtë, që do ti quaja si bashkëpunëtorë të ngushtë. Kontributi i tyre e bënë më të lehtë realizimin e këtij studimi: Së pari: e kam si detyrim t i shpreh mirënjohjen dhe falenderimet e mia Pedagogut udhëheqës Prof. Dr. Skënder Sala. Ai pa ngurim më ka dhënë të gjitha sugjerimet e nevojshme, orientimet e duhura si në aspektin teorik, por edhe në atë praktik, për të realizuar një tezë doktorale në nivele sa më të larta shkencore. 3

4 Së dyti: një falenderim të veçantë shkon edhe për pjesëtarët e familjes, të cilët më kanë shoqëruar në çdo hap, që kam shkelur në territorin e Darsisë dhe kurajon për t i përfunduar me sukses studimet e doktoraturës. Së treti: një mirënjohje i shkon kolegëve të mi në universitetet e Elbasanit dhe Tiranës. Me literaturat e ofruara dhe sugjerime, për vlerësimet e kritikat në referimet në konferencat shkencore më kanë kthjelluar më shumë në hulumtimet në fushën e gjeografisë. Së katërti: një falenderim i shkon dhe shokut dhe kolegut, Fation Abdurramani nga Lushnja, i cili pa hezitim më ka shoqëruar në shumë fshatra të Darsisë. Së pesti: një ndihmë të madhe ka dhënë kolegu nga Kosova, Artan Mehmetit- specialist në programet e GIS, i cili më kanë dhënë një ndihmë të vyer në përfundimin e dixhitalizimit të hartave të këtij punimi. Së gjashti: Pa korrektimin gjuhësor, kjo temë nuk mund të realizohej dhe për këtë meritë ka edhe kolegu Avenir Pëllumbi nga Korça, i cili është treguar gjithmonë i gatshëm. Së shtati: Studentë nga zona e studimit edhe pse me njohuri jo të plota shkencore në fushën e gjeografisë, pa mëdyshje kanë dhënë informacione sa do të pakta, por me vlera të mëdha. Së teti: nënpunësit e pushtetit lokal, të 8 ish-komunave dhe bashkisë Lushnjë, zyrës bujqësore- Peqin, nënprefektura Peqin dhe nënprefektura Lushnjë, Bordeve të Kullimit në Elbasan e Lushnjë, administrata e Tregut të Shitjes me Shumicë-Lushnjë, Fondit Shqiptar të Zhvillimit, të cilët më kanë ofruar të dhëna dhe statistika mbi përdorimin e tokës, sidomos atë bujqësorë, veçoritë e popullsisë, rreziqet gjeomorfologjike, situatën social-ekonomike e tregtare, etj. Së fundi jo nga rëndësia: një falenderim e meritojnë dhe banorët e zonës, që kanë ofruar informacione mjaft të vlefshme si p.sh.: koha e aktivizimit të rreziqeve gjeomorfologjike; dëmeve të shkaktuar në banesa, sera, etj.; koha e ndërtimit të ujëmbajtësve dhe situata e tyre e tanishme; ndryshimet, që ka pësuar përdorimi i tokës në 2 sistemet ekonomiko-politike në 40 vitet e fundit, etj. 4

5 PËRMBAJTJA PARATHËNIE FALENDERIMET PËRMBAJTJA....5 ILUSTRIME...8 HYRJE i. Rëndësia...12 ii. Qëllimi dhe objektivat...12 ii. Rëndësia...12 iii. Metodologjia...13 iv. Organizimi i studimit...14 v. Studimet e deritanishme...14 KAPITULLI I I. POZITA GJEOGRAFIKE I. 1. Pozita gjeografike, kufinjtë dhe madhësia I. 2. Vlerësimi i pozitës gjeografike...19 KAPITULLI II II. KUSHTET NATYRORE II. 1. NDËRTIMI TEKTONIK DHE LITOLOGJIK...21 II Tektonika II Ndërtimi litologjik II Zhvillimi paleogjeografik II. 2. VEÇORITË E RELIEVIT...24 II Faktorët II Veçoritë morfologjike II Veçoritë morfografike...25 II Parametrat morfometrikë...27 II Veçoritë morfogjenetike II. 3. KLIMA...36 II Faktorët...36 II Elementët kryesorë...36 II Diellzimi...36 II Erërat...38 II Temperaturat II Reshjet II. 4 UJËRAT...43 II Faktorët...43 II Rrjedhjet ujore...43 II Lumi Shkumbin...43 II Përrenjtë...44 II Burimet

6 II Elementët hidrografikë antropogjenë...49 II Ujëmbajtësit...49 II Kanalet ujitës dhe kullues, puset...50 II. 5. TOKAT...50 II Faktorët...50 II Tipat gjenetikë...51 II Tokat e hirta kafe...51 II Tokat aluvionale...51 II. 6. BIMËSIA...53 II Faktorët...53 II Shkurret...53 II Dushku...53 II Bimësia e kultivuar II Kullotat...55 II Bimët mjekësore...55 II. 7. FAUNA...56 II Faktorët II Llojet II. 8. VLERËSIMI...56 II Vlerësimi mjedisorë II Vlerësimi ekonomik KAPITULLI III III. VEÇORITË GJEOMORFOLOGJIKE III. 1. PROCESET GJEOMORFOLOGJIKE...59 III Faktorët...59 III Rrëshqitjet III Erozioni...76 III Shembjet III Rrëzimet III. 2. PROCESET GJEOMORFOLOGJIKE DHE PËRDORIMI I TOKËS...84 III Përdorimi i tokës...84 III Kategorizimi...87 III E ardhmja III Ndikimi i përdorimit të tokës në zhvillimin e proceseve gjeomorfologjike III. 3 RREZIQET GJEOMORFOLOGJIKE DHE VLERËSIMI I TYRE III Vlerësimet e deritanishme III Kostot III Kostot mjedisore III Kostot ekonomike III Kostot sociale

7 KAPITULLI IV IV. RAJONIZIMI GJEOMORFOLOGJIK IV. 1. KRITERET E RAJONIZIMIT IV. 2. KODRAT GJOCAJ MURRIZ PEQINI IV. 3. KODRAT THANASAJ-JETA E RE IV. 4. LUGINA E SHKUMBINIT IV. 5. LUGINA E PËRROIT TË LUSHNJËS (LEKAJT) IV. 6 LUGINA E PËRROIT TË LUNJËS (KUKAJVE) PËRFUNDIME SUGJERIME BURIMET E SHFRYTËZUARA

8 ILUSTRIME HARTAT 1. Harta nr. I. 1. Pozita gjeografike Harta. nr. I. 2. Ndarja e re administrative, Harta nr. II. 1. Ndërtimi gjeologjik Harta nr. II. 2. Harta fizike Harta nr. II. 3. Hipsometria Harta nr. II. 4. Copëtimi horizontal Harta nr. II. 5. Copëtimi Vertikal Harta nr. II. 6. Pjerrësia mesatare e shpateve Harta nr. II. 7. Harta hidrografike Harta nr. II. 8. Hartë skicë e tokave Harta nr. II. 9. Hartë skicë e bimësisë Harta nr. III. 1. Harta gjeomorfologjike Harta nr. III. 2. Përdorimi i tokës në vitin Harta nr. III. 3. Përdorimi i tokës në vitin Harta nr. IV. 1. Njësitë gjeomorfologjike FIGURA 1. Fig. nr. III. 1. Skema e rrëshqitjes në Manasufaj Fig. nr. III. 2. Skema për zonimin e rreziqeve gjeomorfologjike për Darsinë Fig. nr. IV. 1. Profili skematik gjeomorfologjik: Lugina e Shezës-kodrat e Çelhakaj Fig. nr. IV. 2. Profili skematik gjeomorfologjik: Maja e Kullës-Vashaj Fig. nr. IV. 3. Profili skematik gjeomorfologjik: Allprendaj-Çanakaj Fig. nr. IV. 4. Profili skematik gjeomorfologjik: Zhamë Sektor-Bregas Fig nr. IV. 5. Profili skematik gjeomorfologjik: Gramsh-Hasmashaj Fig. nr. IV. 6. Profili skematik gjeomorfologjik: Gramsh-lugina e Shkumbinit Fig. nr. IV. 7. Profili skematik gjeomorfologjik: Konjat-lugina e Shelkut Fig. nr. IV. 8. Profili skematik gjeomorfologjik: Golem-lugina e Shelkut Fig. nr. IV. 9. Profili skematik gjeomorfologjik: Kodrat e Kasharatj-lugina e Përroit të Madh Fig. nr. IV. 10. Profili skematik gjeomorfologjik: Stan Karbunarë-Skilaj TABELA 1. Tabela nr. II. 1. Rrezatimi diellor mujor e vjetor, ( kwh/m² në muaj ), numri mesatar i ditëve me diell (dd): Lushnjë, Tabela nr. II. 2. Zgjatjes faktike e diellëzimit ( DF ), zgjatja e mundshme praktike ( DMP ) dhe zgjatja e mundshme teorike ( DMT ) ( në orë ): Lushnjë, Tabela nr. II. 3. Rastisja (R) mesatare shumëvjeçare të drejtimit të erës në % dhe shpejtësisë mesatare (sh) në m/sek sipas drejtimeve: Lushnjë, Tabela nr. II. 4. Vlera e temperaturat mesatare shumëvjeçare e ajrit ( C ): Dushk, Lushnjë dhe Peqin, Tabela nr. II. 5. Temperaturat mesatare minimale dhe maksimale ditore ( C ): Lushnjë, Tabela nr. II. 6. Sasia mesatare mujore, shumëvjeçare, e reshjeve (mm): Lushnjë dhe Peqin, Tabela nr. II. 7. Numri mesatar i ditëve me reshje 0.1mm: Dushk, Lushnjë dhe Peqin, Tabela nr. II. 8. Prurjet mesatare, shumëvjeçare të lumit Shkumbin, sipas muajve, Tabela nr. II. 9. Disa parametra hidrologjikë të përrenjve kryesorë,

9 10. Tabela nr. III. 1. Largësia e qendrave të njësive administrative me tregun e shitjes me shumicë i fruta-perimeve të Lushnjës, Tabela nr. III. 2. Sipërfaqet e disa ujëmbajtësve në ha, Tabela nr. III. 3. Përdorimi bujqësor i tokës në Darsi ( në ha ): Sipas ish-komunave dhe bashkisë së vjetër të Lushnjës, Tabela nr. III. 4. Lartësia mbidetare e vendbanimeve Tabela nr. III. 5. Sistemi rrugor i Darsisë Tabela nr. III. 6. Popullsia sipas ish-komunave dhe bashkisë së vjetër të Lushnjës Tabela nr. III. 7. Lëvizja mekanike e popullsisë: , sipas ish-komunave Tabela nr. III. 8. Lëvizja natyrore e popullsisë: , sipas ish-komunave Tabela nr. III. 9. Ndryshimet midis rritjes së numrit të popullsisë: , sipas ishkomunave Tabela nr. III. 10. Kategorizimi tokës së punueshme sipas pjerrësisë ( në % ): Sipas bashkive, Tabela nr. III. 11. Kostot ekonomike (në lekë ) nga rreziqet gjeomorofologjike GRAFIKËT 1. Grafiku nr. II. 1. a. Vlerat mujore të rrezatimi përgjithshëm diellor: Lushnjë, Grafiku nr. II. 1. b. Numri mesatar i ditëve me diell: Lushnjë, Grafiku nr. II. 2. Zgjatja e DF,DMP dhe DMT: Lushnjë, Grafiku nr. II. 3. a. Rastisja (R) mesatare shumëvjeçare të drejtimit të erës: Lushnjë, Grafiku nr. II. 3. b. Shpejtësia mesatare (sh) sipas drejtimeve: Lushnjë, Grafiku nr. II. 4. Vlera e temperaturat mesatare shumëvjeçare ( C) : Dushk, Lushnjë dhe Peqin, Grafiku nr. II. 5. Temperaturat mesatare shumëvjeçare minimale dhe maksimale ditore ( C): Lushnjë, Grafiku nr. II. 6. Sasia mesatare mujore, shumëvjeçare, e reshjeve (mm): Lushnjë dhe Peqin, Grafiku nr. II. 7 Numri mesatar i ditëve me reshje 0.1mm: Dushk, Lushnjë dhe Peqin Grafiku nr. II. 8. Prurjet mesatare, shumëvjeçare të lumit Shkumbin, sipas muajve, Grafiku nr. II. 9. a. Gjatësitë e përrenjve kryesorë Grafiku nr. II. 9. b. Koefiçenti i gjarpërimit të përrenjve kryesorë Grafiku nr. II. 9. c. Pjerrësia e shtratit ku kalojnë përrenjtë kryesorë Grafiku nr. III. 1. Largësia e qendrave të njësive administrative me tregun e shitjes me shumicë i fruta-perimeve të Lushnjës, Grafiku nr. III. 2. Sipërfaqa në ha e ujëmbajtësve kryesorë, Grafiku nr. III. 3. a. Struktura e tokës së punueshme: sipas ish-komunave dhe bashkisë së vjetër të Lushnjës, Grafiku nr. III. 3. b. Sipërfaqet e përdorura me bimë are, pemtore, ullishta, vreshta, Grafiku nr. III. 3. c. Kategoritë e tokës së punueshme Grafiku nr. III. 4. Lartësia mbi detare e vendbanimeve Grafiku nr. III. 5. a. Largësia e fshatrave nga qendra e bashkisë Lushnjë Grafiku nr. III. 5. b. Largësia e fshatrave nga qendra e bashkisë Peqin Grafiku nr. III. 6. Popullsia sipas ish-komunave dhe bashkisë së vjetër Lushnjë Grafiku nr. III. 7. a. Lëvizja mekanike e popullsisë: , sipas ish-komunave

10 24. Grafiku nr. III. 7. b. Bilanci i lëvizjes mekanike të popullsisë: , sipas ishkomunave Grafiku nr. III. 8. a. Lindjet dhe vdekjet: , sipas ish-komunave Grafiku nr. III. 8. b. Bilanci i lëvizjes natyrore të popullsisë: , sipas ishkomunave Grafiku nr. III. 9. Ndryshimet midis rritjes së numrit të popullsisë: , sipas ishkomunave Grafiku nr. III. 10. a. Kategorizimi i tokës së punueshme sipas pjerrësisë: bashkia Lushnjë, Grafiku nr. III. 10. b. Kategorizimi i tokës së punueshme sipas pjerrësisë: bashkia Peqin, Grafiku nr. III. 10. c. Kategorizimi i tokës së punueshme sipas pjerrësisë: bashkia Belsh, Grafiku nr. III. 11. a. Kosto ekonomike një vjeçare (në lekë ) nga rreziqet gjeomorfologjike Grafiku nr. III. 11. b. Kosto ekonomike shumëvjeçare (në lekë ) nga rreziqet gjeomorfologjike Grafiku nr. III. 11. c. Kosto ekonomike gjithsej (në lekë ) nga rreziqet gjeomorfologjike..121 FOTOGRAFITË 1. Foto. nr. III. 1. Kurora e rrëshqitjes, Ballagat, Foto. nr. III. 2. Shkatërrimi i shtëpisë nga rrëshqitja, Gjuzaj, Foto. nr. III. 3. Tokë e punueshme e kapur nga rrëshqitja, Gjuzaj, Foto. nr. III. 4. Rrëshqitja e tokës së punueshme dhe serës, Audiaj, Foto. nr. III. 5. Shkatërrimi i serës nga rrëshqitja, lagja Sharkaj, Hysgjokaj, Foto. nr. III. 6. Banesë e rrezikuar nga rrëshqitja, lagja Xhebexhinjëve, Hysgjokaj, Foto. nr. III. 7. Rrëshqitje në Kupas, Foto. nr. III. 8. Tokë e punueshme e kapur përsëri nga rrëshqitja, Kurtinë, Foto. nr. III. 9. Rrëshqitja pranë rrugës Lushnjë-Hysgjokaj, Foto. nr. III. 10. Rrëshqitjet në Vashaj, Foto. nr. III. 11. Vatër erozioni: kodra e Balajt, Foto. nr. III. 12. Erozioni në kodrat e Lekajt, Foto. nr. III. 13. Vatrat erozive në faqjen e Drizës, kodrat e Hajdarajt Foto. nr. III. 14. Gërryerja e lumit Shkumbin, Thanasaj, Foto. nr. III. 15. Shembjet në kodrën e fshatit Matjan, Foto. nr. III. 16. Rrëshqitje me shembje, Kupas, Foto nr. III. 17. Rrëzime në kodrën e fshatit Kurtinë, Foto. nr. III. 18. Ripyllëzim me pishë bregdetare Lekaj, Foto. nr. III. 19. Sipërfaqe kryesisht me drithëra ( grurë), Gjocaj Foto. nr. III. 20. Sipërfaqe me ullishta; Hysgjokaj Foto nr. III. 21. Sera, Hysgjokaj Foto nr. III. 22. Sipërfaqe me vreshtë, Konjat Foto. nr. III. 23. Fshati Murriz Peqin, Foto. nr. III. 24. Stacion televiziv e celular, Thanasaj, Foto. nr. III. 25. Xhami, Ballagat, Foto. nr. III. 26. Pus nafte, Pekisht, Foto. nr. III. 27. Rruga Kasharaj-Lekaj, Foto. nr. III. 28. Gurore e braktisur, Karbunarë e Sipërme,

11 29. Foto. nr. III. 29. Mure mbrojtëse nga rrëshqitjet, Lushnjë-Hysgjokaj, Foto nr. III. 30. Mur mbrojtës në varrezën e Kashtëbardhës, Foto. nr. IV. 1. Lugina e Shezës, 2014, Sheza e Madhe Foto. nr. IV. 2. Kodrat me majë të rrumbullakosur, Rrumbullakë, Foto. nr. IV. 3. Kuesti në m.e Mallagjecit, Foto. nr. IV. 4. Hullitë në kodrat e Lekajt, Foto. nr. IV.5. Kodra në formë kupole, Kupas, Foto. nr. IV. 6. Rrëpira litologjike në kodrën e Kurtinës, Foto. nr. IV. 7. Relievi me kueste në kodrat Thanasaj-Kurtaj, Foto. nr. IV. 8. Kueste në kodrat e Karbunarës, Foto. nr. IV. 9. Shtrati, zallishtja dhe lumorja e lumit Shkumbin, Ura e Peqinit, Foto nr. IV. 10. Tarraca e parë e Shkumbinit, Thanasaj, Foto. nr. IV. 11. Lugina e Shkumbinit, Rrumbullakë Foto. nr. IV. 12. Tarraca e dytë e Shkumbinit, Vashaj, Foto. nr. IV. 13. Shtrati dhe zallishtja e përroit të Dingos, Foto. nr. IV. 14. Ujëmbajtësi...( ish-gropa e Kasharajt), Foto. nr. IV. 15. Sheshet e Lunjës, Foto. nr. IV. 16. Gropa e Zgjanës, Foto. nr. IV. 17. Lugina e Lunjës, Karbunarë e Sipërme,

12 HYRJE i. RËNDËSIA Çdo studim gjeografik ka rëndësinë e vet, aq më tepër ai gjeomorfologjik. Duke parë që kodrat e Darsisë po përballen me rritjen e intesitetit të proceseve të shpatit, ishte e domosdoshme ndërmarrja e një studimi të tillë. Pasqyrimi me detaje i veçorive gjeomorfologjike, me siguri do të tërheqë vëmëndjen e duhur nga aktorët e sipërpërmendur. Rëndësia e këtij studimi konsiston në analizën e hollsishme të rreziqeve gjeomorfologjike, që po kërcënojnë gjithnjë e më shumë mjedisin dhe veprimtaritë antropogjene. Kjo shoqërohet edhe me masat e duhura, që janë të domosdoshme të merren në konsideratë për të parandaluar këto fenomene negative me karakter natyror. Jo vetëm kaq, pasi Darsia duke pasur mjaft dukuri të tjera gjeomorfologjike, nëpërmjet këtij punimi do të bëhen të njohura edhe nga institucionet shtetërore, veçanërisht ato vendore. Këto mund t i përdorin për qëllime turistike, që do i shërbenin banorëve të zonës për përmirsimin e cilësisë së jetesës. Ky studim do t i vlejë strukturave të pushtetit lokal dhe qëndror, sepse këtu ata do të gjejnë të dhëna të rëndësishme, të cilat do t i shërbejnë këtyre institucioneve për hartimin e projekteve të tyre në të ardhmen. Nëse projektet janë të lidhura me përdorimin e tokës, veçanërisht me tokën e punueshme, atëherë e bën të nevojshëm të mbështeten në studimin tonë, pasi do të kuptojnë se sa e domosdoshme është Zhvillimi i Qëndrueshëm në ruajtjen e ekulibrave njeri-mjedis. Në këtë studim paraqitet shqetësimi për përhapjen e madhe të proceseve gjeomorfologjike dhe kërcënimin e tyre ndaj veprimtarive ekonomike, ndryshimeve të theksuara të vlerave të elementëve të peizazhit natyrorë, degradimin e tokës, etj., deri në atë gjendje sa është e vështirë të kthehet në situatën e mëparshme. Prandaj është tepër e nevojshëm të merren parasysh dhe me seriozitet problemet e trajtuar në këtë studim nga subjektet private apo shtetërore, që duan të investojnë në Darsi. Grupet e interesit si banorët e zonës, investitorët apo ambjentalistët do të kenë në dorë gjendjen reale në të cilën ndodhen elementët kryesor të mjedisit, ecurinë e përdorimit të tokës nga njeriu dhe nivelin e rrezikshmërisë nga rreziqet gjeomorfologjike. Në këtë studim bota akademike, veçanërisht gjeografët do të gjejnë një laborator të vërtetë të zhvillimit të proceseve të shpatit dhe ndërhyrjeve të pakontrolluara të njeriut mbi peizazhet natyrore. Gjithashtu edhe pse me sipërfaqe të vogël, në Darsi konstatohen një shumëllojshmëri e veçorive gjeomorfologjike. Këto do të tërheqin vëmëndjen e tyre për realizimin e studimeve të tjera për këtë territor. ii. QËLLIMI DHE OBJEKTIVAT Në analizën gjeomorfologjike të kodrave të Darsisë evidentohen disa dukuri të shpatit. Këto lidhen jo vetëm me kushtet natyrore, por edhe me mënyrën se si është përdorur toka nga njeriu. Qëllimi kryesore është analiza e detajuar e dukurive gjeomorfologjike dhe kostot e tyre: mjedisore, ekonomike dhe sociale. Për të arritur këtë qëllim kemi vendosur disa objektiva kryesore, që realizon ky punim: Rolin që ka pozita gjeografike në ndryshimin e hartave të përdorimit të tokës. Pasqyrimi me detaje i kushteve natyrore; ndërtimi gjeologjik, veçoritë morfografike dhe morfometrike të relievit, elementët klimatik, rrjedhjet ujore, tipet e tokës, llojet e bimësisë dhe faunës. Vlerësimi mjedisor dhe ekonomik të kushteve natyrore, aspektet pozitive dhe negative. Evidentimi i dukurive kryesore gjeomorfologjike dhe faktorët natyrorë që ndikojnë. Analizë e hollsishme të proceseve erozivo-denuduese si p.sh.: periudhat e aktivizimit, faktorët specifik, objektet e prekura, etj. 12

13 13 Vlerësimi i përdorimit të tokës si faktor në nxitjen apo riaktivizimin e proceseve gjeomorfologjike. Përcaktimi i njësive gjeomorfologjike, vlerësimi i përafërt i dëmeve të shkaktuara nga rreziqet gjeomorfologjike: mjedisore dhe ekonomike-sociale. Punimi të ketë një ndjeshmëri te pushteti lokal, qëndror dhe tek vetë banorët e zonës për të marrë masat e duhura në parandalimin e rreziqeve natyrore dhe rehabilitimin mjedisor të territorit. Të japi impakt në disiplinat e tjera shkencor si p.sh.: mjedisore, ekonomike, planifikimit të territorit, ku projektet që mund të zbatohen në Darsi të mos shoqërohen me efekte negative në peizazhet natyrore dhe antropogjene. Të gjitha këto të ndihmojnë në përmirsimin e cilësisë së mjedisit dhe jetës së banorëve të zonës. iii. METODOLOGJIA Studimet në fushën e gjeografisë në përgjithësi dhe në disiplinën e gjeomorfologjisë në veçanti kërkon metodat e duhura, për realizimin e suksesshëm të kërkimeve shkencore. Tema e marrë në këtë disertacion, ka kërkuar kujdes të veçantë në përzgjedhjen e metodave të kërkimit, me qëllim që ato të jenë sa më efikase dhe në funksion të realizimit të një studimi sa më të mirë shkencor. Për këtë arsye janë përdorur metodat si ato të: shqyrtimit të materialeve; vrojtimit në terren; hartografimit; krahasimit dhe prognozës. Një nga metodat bazë, që përbën fillimin e studimit të veçorive gjeomorfologjike të relievit është ajo e shqyrtimit të materialeve. Kjo përbën fazën kryesore të punës në kabinet, ku bëhet përzgjedhja e literaturave të ndryshme shkencore, dokumentave zyrtare, artikujve të ndryshme si revista, punime universitare, etj. Në funksion të temës së disertacionit, bëhet edhe një seliksionim të hartave të botuara deri tani, për të realizuar hartografimin e nevojshëm të territorit si p.sh.: analizën e hartave topografike për ndërtimin e hartave të ndryshme gjeomorfologjike. Po ashtu u shfrytëzuan edhe harta të tjera tematike si: harta Fizke e Shqipërisë, harta Gjeologjike e Shqipërisë, harta Administrative e Shqipërisë, etj. Nga hartat merren të dhëna kryesore, por vrojtimi në terren përbën metodën e pazëvëndësueshme për realizimin e këtij punimi shkencor. Në një periudhë pothuajse 4 vjeçare u morën të dhëna mjaft të rëndësishme për fenomenet, të cilat janë të pranishme në terren. Çdo fshat, kodër dhe luginë është përshkuar në pëllëmbë të dorës, në të cilën u mblodhën informacione të nevojshme për ndërtimin e hartave përkatëse. Gjithashtu, u mbajtjën shënime dhe u siguruan fotografi të rëndësishme për analizën e proceseve të shpatit dhe përdorimit të tokës. Të domosdoshme kanë qenë edhe anketimet dhe bisedat e realizuara me banorët vendas, specialistët e bujqësisë, etj. Ndihmë jo të vogël na kanë dhënë edhe konsultimi me literaturën gjeografike teorike dhe studimet e kryera e të publikuara, të cilët përfshijnë sado pak edhe territorin e Darsisë. Këto të dhëna ishin të majftueshme për përdorimin e metodës së hartografimit, në të cilën ai gjeomorfologjik zë vendin kryesor. Nëpërmjet kësaj metode janë ndërtuar nëpërmjet progamit dixhital Map Info harta të ndryshme si gjeologjike, morfometrike, hidrografike, bimësisë, tokave, gjeomorfologjike, përdorimit të tokës, etj. Nuk është lënë mënjanë edhe metoda e krahasimit. Rasti tipik i përdorimit të kësaj metode është krahasimi i komponentëve të mjedisit natyror dhe atij human, nëpërmjet konstatimit të ndryshimit të hartës së përdorimit të tokës për vitet dhe Përveç hartave, u krahasuan fotografitë ajrore dhe ato të realizuar drejtpërdrejt në terren në vite të ndryshme ( ). Ndryshimi i shumë elementëve të kësaj harte apo informacionet e servirura nga fotografitë, na kanë mundësuar që të bëjmë edhe parashikimin e proceseve gjeomorfologjike në të ardhmen, nëpërmjet metodës prognozë. Në bazë të kësaj metode kemi përcaktuar zonat sipas shkallës së prekjes nga rreziqet gjeomorfologjike ose që kanë më shumë mundësi të kapen nga proceset e

14 14 shpatit: sidomos nga rrëshqitjet. Kjo na ndihmon në saktësimin e disa treguesve cilësore dhe sasiore në periudha të ndryshme kohore për këto procese. Për trajtimin e të dhënave klimatiko-hidrografike kemi përdorur botimet e kryera nga Instituti Hidro-meteorologjik. Këtu janë shfrytëzuar informacionet e stacioneve meteorologjike, të cilët ndodhen në Darsi apo në periferi të saj. Mjaft të dhëna na janë ofruar nga bordet e kullimit në Lushnjë e Elbasan, Fondi Shqiptar i Zhvillimit dhe pushtetet vendore të ish-komunave dhe nënprefekturave Lushnjë e Peqin. Në këto institucione u siguruan të dhëna për ujëmbajtësit, sipërfaqet pyjore, përdorimin e tokës, popullsinë dhe ekonominë. Në bazë të këtyre informacioneve bëjmë të mundur një parashikim mbi gjendjen e mjedisit dhe komponentëve të tij në një të ardhme të afërt. Kjo, na ka ndihmuar të ndjekim në vazhdimësi evolucionin e proceseve gjeomorfologjike dhe veprimtarive të njeriut mbi peizazhet natyrore të kësaj zone. Gjithashtu, metodat e përdorura na ndihmuan edhe në përcaktimin e njësive gjeomorfologjike të Darsisë. iv. ORGANIZIMI I STUDIMIT Punimin e disertacionit e kemi hartuar në mënyrë të tillë, që përmbajtja të jetë në funksion të realizimit të qëllimit dhe objektivave të studimit tonë shkencor. Ne e kemi organizuar punimin në përmbajtje, në 4 kapituj. Tema e disertacionit fillon me parathënien e falenderimet. Më pas vijon me përmbajtjen e punimit dhe ilustrimet. Më pas vazhdon me hyrjen, e cila është një paraqitje e shkurtër e rëndësisë së studimit, qëllimit dhe objektivat e saj. Gjithashtu kemi përmendur edhe metodat bazë të studimit, organizimin e punimit e situatën e deritanishme të studimeve për kodrat e Darsisë. Në kapitullin parë kemi hedhur një vështrim mbi pozitën gjeografike, rëndësia dhe ndikimi i saj në veprimtarinë ekonomike të njeriut. Kushtet natyrore si: strukturat gjeologjike, ndërtimi litologjik, klima, veçoritë e tokave, bimësia, fauna dhe vlerësimi mjedisor-ekonomik janë trajtuar në kapitullin e dytë. Në kapitullin e tretë është analizuar në mënyrë të hollsishme të gjitha proceset gjeomorfologjike, që aktivizohen në kodrat e Darsisë. Gjithashtu është bërë një lidhje me përdorimin e tokës, pasi në varësi se si shfrytëzohen burimet natyrore, veçanërisht toka, varet edhe natyra e dukurive gjeomorfologjike. D.m.th. ç ështjet kryesore të këtij kapitulli janë: Proceset gjeomorfologjike: këtu janë analizuar me hollësi proceset kryesore, si: rrëshqitjet, erozioni, shembjet dhe rrëzimet. Proceset gjeomorfologjike dhe përdorimi i tokës: ku trajtohen faktorët e përdorimit të tokës, kategorizimi i saj, e ardhmja e përdorimi i tokës dhe ndikimi tek këto procese. Rreziqet gjeomorfologjike dhe vlerësimi i tyre, ku analizohen: vlerësimet e deritanishme në aspektet mjedisore dhe social-ekonomike të rreziqeve gjeomorfologjike. Gjithashtu është bërë një përllogaritje e kostove financiare momentale dhe shumëvjeçare dhe gjithsej të shkaktuar nga këto rreziqe. Në kapitullin e fundit trajtohet rajonizimi gjeomorfolgjik, i cili ka një rëndësi të veçantë në studimin tonë. Në bazë të disa kritereve kemi evidentuar 5 njësi gjeomorfologjike, 2 të përbëra kryesisht nga kodra dhe 3 përfaqësojnë luginat kryesore të Darsisë. Punimi mbyllet me disa përfundime kryesore dhe sugjerime të domosdoshme për zgjidhjen e problemeve të trajtuar në këtë studim. v. STUDIMET E DERITANISHME Nënnjësia fiziko-gjeografike, kodrat e Darsisë edhe pse nuk është një terren i ashpër dhe jo shumë larg kryeqytetit, nuk është kryer ndonjë studim i mirëfilltë gjeomorfologjik. Për këtë territor janë bërë studime të karakterit fiziko-gjeografik të bashkangjitur me pllajën e Dumresë si

15 studimi i kryer nga Prof. Dr. Vasil Kristo: Veçoritë fiziko-gjeografike të pllajës së Dumre- Darsisë, etj. Disa ish-komuna kanë realizuar profile për territoret, të cilët kanë patur nën administrim, por informacionet për rreziqet gjeomorfologjike pothuajse mungojnë. Kjo temë e disertacionit është punimi i parë i detajuar gjeografik, në aspektin gjeomorfologjik. Ne jemi përpjekur të analizojmë të gjitha veçoritë gjeomorfologjike të territorit. 15

16 KAPITULLI I I. POZITA GJEOGRAFIKE I. 1. POZITA GJEOGRAFIKE, KUFINJTË DHE MADHËSIA Kodrat e Darsisë është një nënnjësi fiziko-gjeografike, e cila ndodhet rajonin Perëndimor të vendit tonë dhe në lindje të Ultësirës Perëndimore. Kjo nënnjësi bën pjesë në njësinë fizikogjeografike (të pllajës) Dumre-Darsi. Duke u mbështetur në karakteristikat fiziko-gjeografike, ajo përfshihet në zonat me reliev kodrinor dhe luginor: më kryesorë të kësaj ultësire dhe ndër më të rëndësishmet në Shqipëri. Darsia ndodhet ndërmjet këtyre koordinatave gjeografike: Gjerësi gjeografike veriore: në veri 41 05'49, në terren përkon me urën e Shkumbinit në fshatin Thanasaj, në jug 40 53'36, e cila korrespondon me kodrën e Bishtit të Malit ( fshati Jeta e Re). Ndryshimi midis këtyre gjerësive gjeografike është 12'13. Gjatësi gjeografike lindore: në skajin lindor, që përkon në lindje të fshatit Pekisht, me koordinata 19 49'32 dhe në atë perëndimor në fshatin Thanasaj, 19 39'15. Ndryshimi midis tyre është 10'17. Darsia ka formë pothuajse trekëndore me bazë nga veriu. Ajo ka gjatësi veri-jug afërsisht 16 km nga Bardhasi (Ura e Peqinit) deri në fshatin Jeta e re (në drejtimin veriperëndim-jugperëndim arrin deri në 23 km, ndërmjet fshatrave Thanasaj-Jeta e Re). Gjerësia lindje-perëndim, nga Pekishti deri në Dushku i Madh shkon afërsisht 13 km. Për kufinjtë e Darsisë nuk ka një përcaktim përfundimtar nga ana e studiuesve. Për ata lindor e juglindor nuk është shprehur qartë nga pikëpamja morfologjike dhe tektonike. Në ditët e sotme gjeografët përcaktuan në një farë mënyre kufirin midis këtyre dy nënnjësive të rajonit Perëndimor. Kështu në kufinjtë veriorë, perëndimorë dhe jugorë mjaftojnë vetëm veçoritë e relievit, pasi ajo rrethohet nga relievi fushor dhe lumi Shkumbin. Ndërsa ai juglindor e lindor merren në konsideratë ndërtimi gjeologjik e tipet gjenetikë të relievit, për të caktuar kufirin ndarës me pllajën e Dumresë. Duke u bazuar në këto karakteristika fiziko-gjeografike, kufinjtë e Darsisë janë: -Në veri kufizohet nga lumi Shkumbin, që e ndan nga kodrat e Krrabës. Ky kufi fillon në juglindje, në grykëderdhjen e përroit të Shezës dhe mbaron në veriperëndim të fshatit Thanasaj, ura e Lumit Shkumbin. Gjatësia e tij është rreth 14.5 km. -Në lindje kufiri fillon në grykëderdhjen e përroit Shezës (Kroi-Tokuz) dhe vazhdon përgjatë kontaktit të luginës së këtij përroi me kodrat e: Krathnekës, Çepes, në lindje të fshatrave Shezë e Madhe dhe Pekisht. Më në jug, si kufi shërbejnë kodrat e: Biçelezit, Shegës dhe Sopi i Turrës. Duke vazhduar me luginën e Lunjës deri në verilindje të fshatit Murriz Peqini. Këtu merr drejtim gati meridional nga ujëmbajtësi i Pajollisë deri te kodra Bregu i Zili. Kufiri vazhdon pingul në veri të kodrës së Pusit dhe asaj të Lartë. Këto kodra të sipërpërmendur i përkasin pllajës së Dumresë. Pjesë e zonës në studim, të cilët shërbejnë si kufi janë: lugina e Shezës, Sopi i Bardhokut, lugina e Lunjës, kodrat e Murrizit, Biçakajt dhe Skilajt. Gjatësia e kufirit me Dumrenë rezulton rreth 26 km. Në jug dhe në perëndim kufizohet me fushën e Myzeqesë me gjatësi afërsisht 30 km. Si kufi shërbejnë, kodra e Sopi i Kuq, kodra e Hasanit dhe kodra Bishti i Malit, që i përkasin Darsisë. Në kufirin perëndimor format e relievit, të cilët kufizojnë me Myzeqenë, duke filluar nga veriu në jug janë kodrat e: Thanasajt, Zhamës, Gramshit, Sereit, Vezakes, Botës, Malgurit, Harburit, Kasharajt; fusha e Otobashë; kodrat e: Kalasës së Stanit, Murtajesit dhe Sopit të Qarrit. 16

17 Harta nr. I. 1. Pozita gjeografike Nga Zhamë Sektori deri në qytetin e Lushnjës kufiri kalon kryesisht në lindje të linjës hekurudhore Rrogozhinë-Lushnjë dhe rrugës Rrogozhinë-Lushnjë-Berat (nga qyteti deri në fshatin Jeta e Re). Sipërfaqa e Darsisë është 116 km², (si pllajë Dumre-Darsi është rreth 500 km² 1, ndërsa gjatësia e përgjithshme e kufirit shkon deri në 70.5 km. Nga ana administrative shtrihet në bashkitë e Lushnjës, Peqinit dhe të Belshit. Bashkia e Belshit shtrihet përgjatë luginën e Lunjës deri në perëndim të ujëmbajtësit Pajollisë. Ndarja e vjetër administrative në Darsi ruajti kryesisht kufinjtë e ish-koperativave bujqësore, që funksionuan gjatë sistemit komunist. Kështu me këtë ndarje, kjo nënnjësi fiziko-gjeografikekishte 9 komuna dhe një bashki. 1 komunë në rrethin e Elbasanit 2 komuna në rrethin e Peqinit 6 komuna dhe 1 bashki në rrethin e Lushnjës. Me reformën e re administrative, e miratuar në vitin 2014, komunat u shkrinë me bashkitë. Kështu që nënnjësia fiziko-gjeografike ndahet ndërmjet 3 bashkive: Lushnja ( 7 njësi administrative) Peqini (2 njësi administrative ) Belshi (1 njësi administrative). 1 Sala, S., Qiriazi, P., Banorët dhe mjedisi në pllajën e Dumresë, fq. 9 17

18 Harta. nr. I. 2. Ndarja e re administrative,

19 19 Bashkia e re e Lushnjës përfshin sipërfaqen më të madhe, ku bëjnë pjesë njësitë administrative: Ballagat, Hysgjokaj, Dushk, Golem, Karbunarë, Fiershegan dhe një pjesë e lindjes dhe juglindjes të qytetit të Lushnjës. o Ish-komuna e Ballagatit, gjendet në qendër të Darsisë, ku përfshihen të gjitha fshatrat: Ballagati, Jazxhiasi (Audiaj), Gjuzaj, Gjyshaj, Manasufaj, Xibraka, Matjani dhe Garunjasi). o Ish-komuna e Hysgjokajt ndodhet në lindje dhe bëjnë pjesë të gjitha fshatrat e saj (Hysgjokaj, Kupasi, Çanakaj, Lekaj dhe Kurtina). Ish-komuna e Karbunarës ndodhet në jug të Darsisë. Në të shtrihen sipërfaqa më e madhe e saj, me fshatrat: Karbunara e Sipërme ose quhet ndryshe Karbunara e Vogël, Kasharaj, Mollasi, Biçakaj, Skilaj, Zgjana, Murriz Peqini dhe Balaj. o Nga ish-komuna e Fiersheganit shtrihet vetëm fshati Jeta e Re, e cila zë ekstremin jugor. Ish-komuna e Golemit në perëndim, në të cilën përfshihen fshatrat Golemi i Madh, Shegasi, Allprendaj, Kasharaj dhe Hajdaraj. o Ish-komuna e Dushkut me fshatrat Dushku i Madh, Thanasaj, Zhamë Sektori (Zhama), Zhamë Fshati, Gramshi, Konjati dhe Dushk Peqini. Në njësinë administrative të qytetit të Lushnjës, ku ndodhen disa lagje në lindje e në juglindje dhe një pjesë e Karbunarës së Poshtme (Karbunara e Madhe). Ish-komunat, që i përkasin Bashkisë së Peqinit janë njësitë administative Gjocaj dhe Shezë. o Ish-komuna e Gjocaj gjendet në veri, ku bëjnë pjesë të gjitha fshatrat: Bregasi, Kurtaj (Sallbegu), Blinasi, Bardhasi, Hasmashaj, Gjocaj, Çelhakaj, Rrumbullaka e Vashaj. o Ish-komuna Shezë, që ndodhetnë verilindje të Darsisë, ka vetëm 3 fshatrat nga 7 të tilla, si Shezë e Madhe (jo e gjitha), Pekishti (përveç pjesës lindore) dhe Algjinaj. o Fshati Rrasë e Poshtme, pjesë e njësisë administrative Rrasë e Bashkisë Belsh, në Darsi përfshihet një pjesë, që ndodhet në luginën e Lunjës. I. 2. VLERËSIMI I POZITËS GJEOGRAFIKE Pozita gjeografike ka mundësuar zhvillimin e aktiviteteve ekonomike dhe jetësore të banorëve të zonës në periudhat e ndryshme historike. Në ditët e sotme kjo pozitë ka favorizuar ushtrimin e veprimtarive bujqësore me intensitet jo të vogël. Ajo që po rrit rëndësinë gjeografike ngelet padyshim kalimi i një segmenti rreth 2.5 km të rrugës nacionale Rrogozhinë-Elbasan: kalon në veri të fushës së Darsisë (lugina e Shkumbinit). Kjo rrugë ka rëndësi kombëtare e ndërkombëtare, sepse shërben për lidhjen e rajonit Perëndimor dhe Juglindor të vendit tonë. Gjithashtu ajo shërben si urë komunikimi ndërmjet Lindjes dhe Perëndimit (Azisë dhe Europës). Në perëndim kalon rruga tjetër nacionale Rrogozhinë-Lushnjë- Berat (nuk bën pjesë në Darsi). I pari ndikon jo pak në jetën e banorëve të njësisë administrative të Gjocajt, ku një segment i asaj rruge kalon në territorin e kësaj ish-komune. I dyti influencon drejtpërdrejt në zhvillimet socialekonomike të fshatrave, që i përkasin ish-komunave Dushk, Golem, Karbunarë dhe Fiershegan. Nga pikëpamja administrative, Darsia shërben si urë lidhëse ndërmjet 3 bashkive: Lushnjë, Peqin dhe Belsh. Në këtë nënnjësi fiziko-gjeografike kalojnë sisteme rrugore lokale, duke i shërbyer jo vetëm banorëve të kësaj zone, por edhe më tej. Akset kryesore rrugore janë: Peqin-Rrumbullakë-Ballagat-Hysgjokaj-Rrasë-Belsh. Ky aks shërben për lëvizjen e njerëzve dhe mallrave të Darsisë, Dumresë dhe luginës së Poshtme të Shkumbinit; Lushnjë-Lekaj-Hysgjokaj-Rrasë-Belsh bën lidhjen midis qytetit të Lushnjës dhe qytetit të Belshit. Një aks tjetër është ai Lushnjë-Allprendaj-Ballagat. Një pjesë e mirë e rrugëve, të cilat lidhin Darsinë me njësitë e tjera fiziko-gjeografike të Rajonit Perëndimor, janë të asfaltuara, por duhen akoma investime për të përmirësuar jetën e banorëve të zonës. Zgjerimi dhe asfaltimi i plotë të rrugëve do të kursente kohën dhe paranë e banorëve të krahinës.

20 Pozita gjeografike ka ndikuar edhe në ecurinë e zhvillimit të proceseve gjeomorfologjike. Ekzistenca e shkëmbinjve jo të qëndrueshëm, klima mesdhetare, tokat të hirta kafe dhe mbizotërim të bimësisë së shkurreve mesdhetare, e ka rendit këtë nënnjësi fiziko-gjeografike, si një nga territoret më të ekspozuar ndaj proceseve erozivo-denuduese. Në periferi të Darsisë ndodhet qyteti i Lushnjës. Pranë këtij qyteti funksionon edhe një nga tregjet më të mëdhenj bujqësorë në vend. Gjithashtu edhe afërsia me qytetet e tjera 2 si ai i Peqinit 7 km, Belshit 12 km, Elbasanit 40 km, Durrësin 45 km, Fierin 43 km dhe kryeqyetin e vendit, Tirana 80 km, mundësojnë më shumë shitjen e prodhimeve bujqësore: rrjedhimisht çon në përdorim të tokës në nivele të larta. Kjo i ka dhënë një ritëm jo të pakët në zhvillimin e proceseve të shpatit. Përveç aktivitetit bujqësorë, premisë për sot e në të ardhmen në Darsi është edhe zhvillimi i degëve të tjera të ekonomisë, si: industria naftnxjerrëse në lindje (fshatin Pekisht), zgjerimin e aktiviteteve tregtare përgjatë rrugës nacionale Rrogozhinë-Elbasan, zhvillimi i turizmit, zgjerimi i telekomunikacioneve, etj. 2 Si pikë referimi është marrë qendra e njësisë administrative Ballagat 20

21 KAPITULLI II II. KUSHTET NATYRORE II. 1. NDËRTIMI TEKTONIK DHE LITOLOGJIK II Tektonika Darsia ndodhet në zonat: Jonike dhe Ultësirën Pranadriatike, ku janë zhvilluar më shumë strukturat rrudhosëse. Si rezultat i deformimit të shtresave shkëmbore u krijuan sinklinale, antiklinale dhe monoklinale. Brezi i sinklinalit të Memaliajt dhe brezi antiklinal i Beratit përbëjnë 2 breza strukturor të zonës tektonike Jonike. Në të parën futen sinklinali i Ballagatit, struktura monoklinale Zhamë-Zgjanë dhe rrudha antiklinale Lushnjë-Karbunarë, ndërsa në të dytën shtrihet në sipërfaqe më të vogël. Pjesë e antiklinalit të Beratit është përkulja sinklinale e Pekishtit. Zonën e Ultësirës Pranadriatike e përfaqëson depresioni i Myzeqesë (sinklinali i Roskovecit, etj. 3 ). Më poshtë po japim disa të dhëna të përgjithshme për strukturat gjeologjike më kryesore: Sinklinali i Ballagatit: shtrihet në formë harku dhe kalon mespërmes Darsisë (e ndan pothuajse në 2 pjesë). Aksi i sinklinalit me drejtim veriperëndim-juglindje kalon midis fshatit Gjyshaj dhe Ballagat 4. Ky shtrihet që nga fshati Gjocaj në veriperëndim e vazhdon më në juglindje të fshatit Kupas 5. Vazhdon jashtë kufnjve të Darsisë. Deri në afërsi të Hysgjokajt ruan drejtimin e përgjithshëm, më në jug, në drejtim të fshatit Kosovë e Vogël aksi merr drejtim afërsisht meridional. Përkulja sinklinale e Pekishtit: ndodhet në lindje të sinklinalit të Ballagatit, duke përbërë ekstremin lindor të Darsisë. Ajo ka drejtim veri-jug. Në përgjithësi përkulja sinklinale Pekishtit paraqitet e ngushtë (rreth 0.5 km) dhe me gjatësi rreth 5 km me gjatësi 5 km 6. Kjo përkulje fillon në jug, në afërsi të fshatit Rrasë (Rrasë e Poshtme) dhe përfundon në fshatin Krathnekë, në veri. Sektori nga ujëmbajtësi i Blinës (lugina e Lunjës) deri në luginën e Shezës (fshatin Pekisht) përshihet në këtë nënnjësi fiziko-gjeografike. Rrudha antiklinale Lushnjë-Karbunarë: përfaqëson strukturën e vetme antiklinale në Darsi. Ajo fillon nga qyteti i Lushnjës në veri dhe vazhdon deri në fshatin Jeta e Re në jug. Në reliev pasqyrohet nga një varg kodrash me kuotë maksimale gjatë aksit të saj 7. Këtu ndodhen edhe lartësitë më të mëdha të zonës. Strukturat Monklinale Zhamë-Zgjanë: është formuar nga përmbysja e depozitimeve në drejtim të perëndimit. Si rezultat e kësaj dukurie janë formuar kueste, rrëpira litologjike mbi 2 m, etj. Monoklinali shtrihet nga fshati Zhamë në veriperëndim deri në veri të fshatit Zhamë në juglindje. Depresioni i Myzeqesë: pjesa lindore e saj zë një territor shumë të vogël në perëndim të Darsisë dhe ndërtohet kryesisht nga shkëmbinjtë molasikë të Tortonianit. Strukturat shkëputëse: ndryshe nga ato rrudhosëse nuk ka krijuar forma të veçanta të relievit. Në këtë territor kalon edhe shkëputja tektonike Lushnjë-Elbasan-Dibër. Në Darsi ndodhen edhe shkëputje të supozuar (të pavërtetuar deri tani). II. 2. Ndërtimi litologjik Shkëmbinjtë terrigjen dhe depozitimet e Kuaternarit ndërtojnë relievin e Darsisë. Kjo lidhet në rradhë të parë me zhvillimet gjeologjike. 3 Kristo, V., Veçoritë fiziko-gjeografike të pllajës së Dumre-Darsisë, fq Kristo, V., Veçoritë fiziko-gjeografike të pllajës së Dumre-Darsisë, fq Po aty 6 Po aty 7 Po aty 21

22 Ato kanë qenë të epokave (periudhave) të ndryshme gjeokronologjike. Territoret më në lindje dolën më shpejt mbi ujë, duke i u nënshtruar proceseve të jashtme gërryese. Materialet, të cilat vinin nga këto territore, u depozituan në formën e sedimenteve në zonat detare: përfshi edhe zonën në studim. Si rezultat i proceseve të ndryshme gjeofizike këto sedimente u kthyen në shkëmbinj sedimentarë. Këto ndërtojnë pjesën më të madhe të territorit të Darsisë dhe përbëhet nga: terrigjenë, ku përfshihen flishe dhe molasa të periudhave Neogjenike. Flishet i përkasin epokës së Oligocenit të Mesëm. Përfaqësohet me ndërthurje të argjilave, ranorëve, alevroliteve dhe mergeleve më rrallë. Në Tortonian ka përzierje të argjilave, ranorëve dhe konglomeratëve. Flishet ndërtojnë kodrat, të lokalizuar në lindje të fshatit Murriz Peqini. Molasat kanë shtrirje më të gjërë se ato flishore. Shkëmbinjtë e Tortonianit mbulojnë antiklinalin Lushnjë-Karbunarë dhe pjesën jugore të Monoklinalit Zhamë-Zgjanë. Ndërsa ata të Pliocenit mbulojnë sinklinalin e Ballagatit dhe sipërfaqen më të madhe të strukturës monoklinale. Depozitimet e kësaj epoke përfaqësohen nga suita e Helmësit dhe ajo e Rrogozhinës. E para përbëhet nga ranorët, që dalin në sipërfaqe dhe më në thellësi nga argjilat: ndërton edhe sinklinalin e Ballagatit. Suita e Rrogozhinës është ndërtuar nga ranorë e konglomeratë më pak. Depozitimet e Miocenit të Sipërm takohen në krahun lindor të strukturës antiklinale të Lushnjës dhe litologjikisht përfaqësohen kryesisht nga argjila e më pak nga ranorë dhe në sinklinalin e Ballagatit nga ndërthurje ranorësh kokërr trashë me shtresëzim të gërshetuar me konglomeratë. 8 Depozitimet e Miocemit të Mesëm gjenden nga fshati Jeta e Re deri në sinklinalin e Ballagatit. Nga ana litologjike ky sinklinal përbëhet nga tre pako, me ndërthurje e ranorëve me argjilat. Përveç shkëmbinjve të sipërpërmendur, të pranishme janë edhe depozitimet e Kuaternarit. Këto depozitime lidhen ngushtë me daljen e territorit mbi ujë, ku filluan të grumbulloheshin aluvionale të sjella nga rrjedhjet ujore sipërfaqësore. Ky proces ka filluar gjatë periudhës së Kuaternarit, prandaj edhe këto depozitime kanë marrë këtë emër. Aluvionalet përbëhen kryesisht nga zhavore, rëra, surëra dhe surargjila, argjila, guralece të përzierë dhe të ngjeshura sipas kushteve, në të cilat janë formuar. Në shumë raste ato janë të shkrifta ose të çimentuara dobët, me trashësi nga disa cm deri në disa m. Këto zakonisht shtrihen në luginën e Shkumbinit, në luginat e përrenjve, kryesisht në sektorin e mesëm dhe të poshtëm të tyre: fushat e fushëzat, gropat, zallishtet, etj. Depozitimet e sotme apo të Kuaternarit të Sotëm janë të përziera, me ndërthurje të aluvionaleve me ato kënetore. Këto mund ti gjejmë më shumë në fshatrat Dushk dhe Golem, por nuk mungojnë përgjatë kontaktit rrëzës së kodrave të Darsisë me fushën e Myzeqesë. Relievi, që nga momentet e daljes mbi ujë (Pliocen-Kuaternar) e deri në ditët e sotme është modeluar në mënyrë të pandërprerë nga shumë faktorë. Rol të rëndësishëm për këtë ka luajtur ose luan jo vetëm faktori i brëndshëm, por edhe ai i jashtëm. Këto tipare të ndërtimit gjeologjik dhe të zhvillimit paleogjeografik kushtëzuan dukuritë kryesore të relievit dhe në përgjithësi të peizazhit të saj: madje edhe veprimtaritë e njeriut. Kështu në territoret e përbëra nga shkëmbinjtë flishor e molasikë me moshë oligocenike dhe pliocenike, mbizotërojnë kryesisht proceset aktuale të shpatit. Kjo lidhet edhe me kushtet e tjera natyrore, ashtu edhe me ndërhyrjen e vazhdueshme mijëra vjeçare të shoqërisë njerëzore: më e theksuar në gjysmën e dytë të shekullit XX-të. 8 Kristo, V., Veçoritë fiziko-gjeografike të pllajës së Dumre-Darsisë, fq. 9 22

23 Harta nr. II. 1. Ndërtimi gjeologjik Burimi: Harta gjeologjike e Shqipërisë, shkalla 1: , Tiranë,

24 II. 3. Zhvillimi paleogjeografik Historia e zhvillimit gjeologjik në Darsi është relativisht e re. Gjatë periudhave dhe epokave të ndryshme ajo i u është nënshtruar periodikisht ngritjeve dhe uljeve të vazhdueshme. Kjo bëri territorin, që herë dilte mbi ujë dhe herë u fundoste sërish. Gjatë Kretës, Helvecianit, Pliocenit të Vonshëm dhe periudhës së Kuaternarit, në Darsi mbizotëronte dukuria e ngritjes së territorit. Herë pas here këto ngritje ishin të ndërthurur edhe me uljen e territorit. Paleogjeografia e Darsisë daton në Triasikun e Sipërm, që shënon fillimin e procesit ngritës të territorit. Ky intesitet vazhdoi edhe gjatë epokës së Kretës së Sipërme. Në fund të periudhës Paleogjenike e në fillim të asaj Neogjenike ka vazhduar ngritja e basenit 9, me përjashtim të disa momenteve, ku ky intesitet është ndërprerë përkohësisht. Një nga epokat më kryesore të zhvillimit gjeologjik ishte ajo e Helvecianit. Përbën fazën kryesore rrudhosëse, si rezultat i së cilës ka ngritje të përgjithshme dhe rrudhosjen e zonës Jonike 10. Kjo shkaktoi një tektonikë rrudhosëse më shumë. Ky intesitet vazhdoi edhe gjatë Tortonianit. Nga fundi i Miocenit, ngritja e truallit bëri bazamentin të dilte mbi ujë. Epoka Pliocenike fillon me një ulje të përgjithshme të Ultësirës Pranadriatike 11. Kjo e vonoi daljen e tokës mbi ujë. Kjo nuk vazhdoi gjatë, sepse në fund të kësaj epoke ka një ngritje: u shoqërua me gjallërimin e gërryerjeve sipërfaqësore e në thellësi nga rrjedhjet ujore sipërfaqësore. Në Kuaternar territori i Darsisë i u nënshtrua një ngritje të ngadalshme, për pasojë vepruan proceset erozivo-denuduese. Gjatë kësaj periudhe u përpunuan pjesa më e madhe e formave të relievit. Gjithashtu filluan të depozitoheshin materiale aluvionale të sjella nga lumi Shkumbin, duke formuar luginën lumore: njihet ndryshe si fusha e Darsisë. II. 2. VEÇORITË E RELIEVIT II Faktorët Format mbizotëruese në reliev janë kodrat me lartësi jo të madhe, të cilët ndërthuren me luginat të vogla. Këto veçori i dedikohet historisë së zhvillimit gjeologjik. Faktorët endogjen kanë ndikuar direkt në tiparet kryesore të relievit, ndërsa ato ekzogjen, vetëm sa e kanë modeluar atë. Darsia nuk është përfshirë nga një rrudhosje e fuqishme dhe në ato raste kur territori pësoi ngritje, ajo nuk ka qenë e madhe: historia e zhvillimit gjeologjik i relievit konsiderohet i ri. Një nga fazat rrudhosëse, që ka prekur këtë territor ishte ajo e Helvecianit, ku u formuan kodrat më të larta të këtij territori. Kushtet klimatike dhe hidrografike ndikuan jo pak në copëtimin e relievit, gërryerjen sipërfaqësore, zhvillimin e fenomeneve natyrore, veçanërisht ato gjeomorfologjike: duke i dhënë pamjen që ka sot. Relievi përbëhet nga kodra të ulta, që mund të jenë në formën e grumbujve ose vargje të vogla kodrinore. Ato ndahen nga njëra-tjetra nga lugina të përrenjve, qafa dhe gryka. Nga 3 anët Darsia kufizohet nga reliev fushor. Kështu, nëse ndodhemi në këto territore, atëherë kodrat e kësaj nënnjësie fiziko-gjeografike na japin përshtypjen e maleve ose e kodrave të larta. Dukuritë kryesore natyrore, që modelojnë format e relievit janë ato gjeomorfologjike, ekzaktësisht proceset erozivo-denuduese. Në të përfshihen rrëshqitjet, erozioni, shembjet dhe rrëzimet. Këto bënë majat e kodrave, që të jenë përgjithësisht të rrumbullakosura dhe shpate më të butë. Pranë luginave të përrenjve ka edhe depozitime të Kuaternarit. Një rol jo të vogël luan 9 Kristo, V., Veçoritë fiziko-gjeografike të pllajës së Dumre-Darsisë, fq Kristo, V., Veçoritë fiziko-gjeografike të pllajës së Dumre-Darsisë, fq Po aty 24

25 edhe veprimtaria ekonomike e njeriut. Ai ka krijuar tipin e relievit antropogjen, kurse në shumë sektor kanë nxitur edhe proceset gjeomorfologjike. II Veçoritë morfologjike II Veçoritë morfografike Relievi i Darsisë është kodrinor-luginor. Ai kodrinor është më i shprehur, me lartësitë më të mëdha në qendër dhe jug të tij. Kodrat janë elementi kryesorë morfologjik, me drejtime të ndryshme. Ato kanë lartësi të vogla: nuk i kalon 300 m. Madje këtu gjen edhe kodrat nën 100 m si ajo e Malgurit 72 m, e Botës 72 m, Konjatit 42 m, kodra në perëndim të Dushkut të Madh 45 m, etj. Majat më të larta janë: Murtajesit 298 m, Shkujkës, 282 m, Mallagjecit, 275 m, etj. Numri i qafave është i madh, por kanë përmasa të vogla. Nëpërmjet tyre bëhet lidhja e një territori me tjetrën. Origjina e tyre është kryesisht erozive. Nga qafat kryesore mund të përmendim: e Sythit 180 m mbi nivelin e detit dhe lidh Kasharaj me Balaj; e Blinës (170 m), lidh Kurtinën me Rrasën; e Kules ndërmjet Kurtinës dhe Pekishtit (190 m); qafa e Kullës (160 m) lidh Allprendaj me Garunjasin dhe më e njohura veçojmë atë të Zgjanës (140 m), të cilët bën lidhjen e pjesës kodrinore dhe saj fushore të fshatit me të njëjtën emër, e jo vetëm, etj. Relievi i Darsisë paraqitet i ç rregullt, me drejtime të ndryshme. Në këtë aspekt, rol të rëndësishëm luan edhe drejtimi i rrjedhjave ujore sipërfaqësore. Këto i ndërpresin tërthorazi shpatet kodrinore, duke marrë drejtim të njëjtë me atë të shtresave shkëmbore molasike. Në reliev ka kurrize të shumta kodrinore, ku më kryesorët janë ato, që ndodhen në pjesën perëndimore nga fshati Thanasaj-Stan Karbunarë dhe kodrat nga ky i fundit deri në Kurtinë: drejtim jugperëndimverilindje. Përveç tyre janë formuar edhe disa kurrize të tjera me përmasa më të vogla, si ai i Virozës, i Dushkut, i Shumëllezit, etj. Në përgjithësi, kurrizet janë më shumë të rrumbullakosura për shkak të lartësive të vogla, përbërjes nga shkëmbinjtë molasikë dhe faktorët e jashtëm. Relievi kodrinor është formuar në strukturat antiklinale, monoklinale, madje edhe në sinklinale, sepse në këtë të fundit ka mospërputhje midis morfologjisë dhe strukturës gjeologjike. Shpatet veriore e perëndimore të kodrave kanë pjerrësi më të madhe, sepse kanë kontakt me fusha dhe lugina. Pavarësisht se ekziston një rrjet hidrografik relativisht jo i pakët, luginat të shrehura mirë janë të paktat dhe përmasa të vogla. Numri më i madh i rrjedhjeve ujore sipërfaqësore janë të përkohshme dhe forca gërryese e transportuese e dobët ndikuan në formimin e luginave të shprehura dobët. Këtu veçohet lugina e lumit Shkumbin, e cila është më e madhja. Në të dallohen element morfologjikë, që ka një luginë. Luginat e përrenjeve janë me fund të sheshtë. Përjashtim bëjnë në ato vende ku ato ngushtohen dhe nuk janë shumë të përpunuara. Drejtimi kryesor i tyre është lindje-perëndim. Lugina e Shezës dhe ato midis kodrave Algjine-Gjocaj kanë drejtim jugveri. Zakonisht në sektorin e sipërm luginat janë të ngushta dhe nuk dallohen mirë, madje formojnë edhe gryka të ngushta, por të shkurtra. Më të spikatura përmendim: gryka e Radhit në perëndim të fshatit Zgjanë, gryka e Imshit midis fshatit Çanakaj dhe Ballagat, gryka e Germikës në lindje të Kurtinës, etj. Në disa pjesë luginat zgjerohen, duke marrë pamjen e gropave: sidomos në sektorët e mesëm, ku në shumë raste janë shfrytëzuar nga njeriu për ndërtimin e ujëmbajtësve. Në luginën e përroit të Lunjës është ndërtuar ujëmbajtësi i Pajollisë, kurse në atë të Lushnjës ai i Kasharajt, etj. Në çdo sektor të luginave të përrenjve kryesor vërehen ndryshime në përmasa, ku herë ato zgjerohen, e herë ngushtohen: derisa këto bashkohen me fushën e Myzeqesë dhe atë të Darsisë. Në lugina janë formuar disa fushëza me përmasa të vogla. Në luginën e Shkumbinit ndodhet fushat e: Krathnekës, Rrumbullakës, Gjocajt dhe Thanasajt. 25

26 Harta nr. II. 2. Harta fizike 26

27 II Parametrat morfometrikë Morfometria e relievit nuk ka ndryshime të theksuara: relievi është kryesisht monoton. Këto ndryshime janë të ngjashme me ato morfografike. Me diferenca jo të mëdha në vlerat hipsometrike dhe copëtim vertikal jo të lartë, me një pjerrësi mesatare të shpateve, që nuk shkon më shumë se 15º. Në studimin morfometrik kemi analizuar elementët e përbërës të tyre si: karakteristikat hipsometrike, copëtimin horizontal të relievit nga rrjedhjet ujore, copëtimin vertikal dhe pjerrësinë mesatare të shpateve. Këto të shoqëruara me hartat përkatëse. II a. Hipsometria Siç e përmendëm më lart ndryshimet hipsometrike në Darsi janë të vogla. Këto janë të lidhura drejtpërdrejt me ndërtimin strukturor dhe litologjik, zhvillimin paleogjeografik dhe aktivitetin eroziv të rrjedhjeve ujore sipërfaqësore. Dalja e territorit mbi ujë dhe ekspozimi i tij ndaj faktorëve ekzogjen ndikuan jo pak në karakteristikat hipsometrike. Lartësitë më të mëdha ndodhen në periferi: janë të pranishme majat më të larta të kësaj nënnjësie fiziko-gjeografike. Kodrat e Karbunarës përfaqësojnë territoret më të ngritura, ku ndodhet maja më e lartë: e Murtajesit 298 m. Kuota më e ulët është afërsisht 5 m në fshatin Golem i Madh. Sipas këtyre të dhënave amplituda hipsometrike është rreth 293 m. Edhe kuotat e tjera të larta shtrihen përgjithësisht në periferi të kësaj nënnjësie fiziko-gjeografike, si ato të Dushkut 218 m, m. e Kasharajt 260 m në perëndim, kurse në lindje është Sopi i Bardhokut me 238 m. Edhe në brendësi vërehen disa kuota të tjera, por janë më të pakët në numër. Këtu mund të përmendim maja e Mallagjecit 275 m, kodrat e Garunjës me majën e Kullës 244 m, kodrat e Shegasit me m. e Shkujkës 282 m, etj. Në funksion të analizës hipsometrike, i kemi ndarë vlerat e saj në 3 kate. Në të parin, bëjnë pjesë territore deri 50 m mbi nivelin e detit, duke përfshirë format e relievit me vlerat më të vogla hipsometrike. Ky kat lokalizohet kryesisht përgjatë kufinjve të Darsisë me fushën e Myzeqesë dhe në luginën e Shkumbinit. Gjithashtu, këtu bëjnë pjesë sektorët e mesëm dhe të poshtëm të luginave të përrenjve të Gramshit, Dushkut, Virozës, Golemit, Lunjës, Shezës, luginat në veri dhe sektori i poshtëm i Lushnjës ( edhe gropa e Kasharajt). Këto territore dolën më vonë mbi ujë. Ajo zë afërsisht 30 % e territorit, duke u rënditur në vendin e dytë për nga sipërfaqa, që ajo zë. Kati i dytë hipsometrik përfshin relievin me lartësitë nga 50.1 deri 100 m. Dominohet nga sektorët e sipërm të luginave të përrenjve dhe kodrat me lartësi të ulët. Ka shtrirje më të vogël se i pari dhe zotëron afërsisht 25 % e territorit në studim: renditet i treti për sa i përket shtrirjes gjeografike. Kati i dytë quhet ndryshe edhe si kati ndërmjetës hipsometrik dhe bëjnë pjesë kodrat e ulta si ajo e Malgurit, e Botës, e Çelhakajt, e Gjocajt, e Çanakajt dhe kodrat perëndimore të Konjatit e Gramshit, etj. Gjithashtu në të futen sektorët e sipërm të përrenjve të Lunjës, Gramshit, Dushkut, Shezës, Lushnjës (edhe sektori i mesëm) dhe luginat më të vogla si ajo e Garunjasit, Hysgjokajt, përroit të Madh, etj Kati i tretë hipsometrik përshin territoret me lartësi mbi 100 m mbi nivelin e detit. Këtu ndodhen kodrat e larta të Darsisë, ku nuk përjashtohen edhe sektorë të sipërm të disa luginave të përrenjve. Ai është dominues në këtë nënnjësi dhe përbën afërsisht 45% të sipërfaqes së përgjithshme. Në të bëjnë pjesë kodrat e: Karbunarës, e Mollasit, e Kasharajt, e Shegasit, e Dushkut, e Zhamës, e Garunjës, e Mallagjecit, e Balajt, e Pekishtit, Sopi i Bardhokut, etj. 27

28 Harta nr. II. 3. Hipsometria 28

29 II b. Copëtimi horizontal i relievit Copëtimi horizontal luan një rol të rëndësishëm në karakteristikat morfologjike të relievit. Me vlerat e këtij copëtimi tregohet shkalla e prekjes së relievit nga erozioni dhe nivelin e degradimit. Në bazë të matjeve të të gjithë gjatësive të rrjedhjeve ujore sipërfqësore, si ato të përkohshme ashtu edhe ato të përhershme rezulton se vlerat varjojnë nga 0.5 deri në 5 km/km². Përgjithësisht vlerat nga 2-3 km/km² janë mbizotëruese. Në vlerat e këtij copëtimi ndikojnë disa faktorë, ku më i rëndësishmi është ndërtimi litologjik. Përbërja nga shkëmbinjt terrigjen, kushtëzuan vlera relativisht të larta. Këto lloj shkëmbinjsh janë më të ndjeshme ndaj agjentëve të jashtëm, veçanërisht reshjet dhe rrjedhjet ujore. Faktor tjetër i rëndësishëm është edhe degradimi i bimësisë natyrore. Rrjedhjet e përkohshme kanë influencuar në rritjen e vlerave të copëtimit horizontal. Duke u bazuar në rezultatet e nxjerra nga matjet e bëra në hartën topografike dhe nga vëzhgimet e drejtpërdrejta në terren, i kemi ndarë vlerat e copëtimit horizontal në 3 shkallë: I pari: përfaqëson vlerat më të vogla, deri në 1 km/km². I dyti: janë grupuar vlerat mesatare, që ndodhen në këtë territor, km/km². I treti: bëjnë pjesë territoret me vlerat më të larta, mbi 3.1 km/km². Sipërfaqet me copëtim të vogël të relievit nga rrjedhjet ujore shtrihen zakonisht në pjesët e ulta të tij dhe zë rreth 25 % e krahinës. Shtrirjen më të madhe e ka në veri, në luginën e Shkumbinit nga Vashaj deri në Kurtaj, madje midis këtij fshati dhe atij të Gjocaj përfshin edhe kodrat e Hasmashajt. Më në perëndim të Kurtajt deri në Thanasaj përfaqëson vetëm një kordon të ngushtë të territorit. Në lindje, këto vlera krijojnë një territor të izoluar në veri të m. Sopi i Bardhokut. Po në këtë formë janë edhe në jugperëndim të Darsisë, por me sipërfaqe më të mëdha: të përzgjatura nga fshati Karbunarë e Poshtme deri në atë të Jetës së Re. Ka një ndërprerje drejt veriut, i cili fillon përsëri në fshatin Golem, e përzgjatur: me gjërësi më të madhe se ajo e para. Copëtimi me vlera mesatare ka shtrirje më të gjërë: rreth 30% e territorit i përket këtyre vlerave. Këto përfshijnë kodrat e Hasanit, Kalasë së Stanit, Kasharajt, Harburit, Vezakes, Sereit, Thanasajt dhe Dushkut në perëndim. Kodrat e Kullës, Barakut, Mallagjecit, Kupasit, Hysgjokajt dhe e Çanakajt në qendër. Në lindje këto vlera i konstatojmë në kodrat e Sopit të Bardhokut, Pekishtit dhe Germikës. Në veri përfshijnë kodrat e Gjocajt, Çelhakajt, Rrumbullakës dhe shpatet veriore të kodrave të Vashajt. Padyshim sipërfaqe më të madhe zë vlerat mbi 3.1 km/km², me 45 %. Kjo tregon se Darsia rënditet ndër zonat kodrinore më të copëtuara edhe pse rreth gjysma e gjatësive të rrjedhjeve ujore janë të përkohshme. Si vendet me copëtim të lartë, e cila shkon deri në 5 km/km² janë kodrat midis fshatrave Mollas- Skilaj-Biçakaj-Murriz Peqini dhe Balaj-Gjyshaj-Garunjas-Dushk-Peqini, ndërsa ndërmejt fshatit Gjyshaj dhe Ballagat (lagja Dulaj) ndërfutet në formë gjiri. Në veriperëndim gjendet një territor i rrethuar nga shkalla me vlera mesatare nga Zhamë Fshati deri në jug të Thanasaj. Copëtimin e madh të relievit e gjëjmë edhe në kodrat veriore, por vetëm pjesën jugore të tyre nga Çelhakaj deri në Vashaj. Më pas vazhdon nga kjo e fundit deri te kodra Qarri i Skiles: në dy anët (lindje dhe perëndim) rrethohen nga kodra me vlera më të vogla. Si faktor kryesor për vlera të larta në këto kodra lidhet me ekzistencën e shkëmbinjve lehtësisht të gërryeshëm, kryesisht argjila, që dalin në sipërfaqe dhe dëmtimi i bimësisë së shkurreve dhe dushqeve: ka rritur veprimtarinë erozive të rrjedhjeve ujore sipërfaqësore. 29

30 Harta nr. II. 4. Copëtimi horizontal 30

31 II c. Copëtimi vertikal i relievit Vlerat e energjisë së relievit varen në përgjithësi nga format e relievit dhe në veçanti nga ndërthurja e luginave të përrenjve me kodrat. Ndërtimi nga shkëmbinjtë terrigjen dhe përbërja e relievit nga kodra e ulta e klasifikon Darsinë si një nga zonat kodrinore me vlerat më të vogla të copëtimit vertikal. Kontakti me lugina dhe fushën e Myzeqesë bëjnë, që vlerat më të larta të regjistrohen në periferi: nuk mungojnë as ato në brendësi. Nga llogaritjet e bëra nga harta topografike 1:25000, rezulton se: vlerat më të ulëta të energjisë së relievit nuk janë më të vogla se 5 m/km², kurse vlerat më të larta shkojnë deri në 210 km/km². Amplituda e këtyre vlerave është 205 m/km², ku ajo më lartë është 42 herë më e madhe se ajo më e ulët. Në bazë të këtyre të dhënave, këtë parametër morfometrik e kemi ndarë në 3 shkallë: E parë me vlera deri 50 m/km². E dyta me vlera m/km² E treta me vlera mbi m/km² Shkalla e parë: shtrihet në pjesën veriore të Darsisë, ku regjistrohen vlera nga 5 m/km²: në tarracën e parë të luginës së Shkumbinit deri në 48 m/km² në afësi të fshatit Gjocaj. Po në këtë kat ndodhen territoret në perëndim të fshatrave Dushku i Madh, Golem dhe Karbunarë e Poshtme. Sipërfaqa gjithsej e këtij kati llogaritet nën 20 %. Shkalla e dytë e copëtimit vertikal zë një hapsirë më të madhe se ai i pari, 30 %. Në perëndim ky kat paraqitet në formën e një kordoni, ku në fshatrat Gramsh, Dushk i Madh, Golem, Allprendaj dhe Stan Karbunarë përfshin një territor më të gjërë. Kjo është për shkak të zgjerimit të luginave, të cilët bashkohen me fushën e Myzeqesë. Më e çrregullt paraqitetit në pjesën tjetër të krahinës. Në to bëjnë pjesë kodrat e fshatrave Manasufaj, Çelhakaj, Hysgjokaj, Kurtinës, Kupasi, Çanakaj, Murriz Peqini dhe lugina e Shezës. Gjithashtu në të bëjnë pjesë edhe pjesa jugore e kodrave të Gjocaj, e Hasmashajt, e Kurtaj, e Thanasaj, e Ballagatit, e Balajt; pjesa veriore e kodrave të fshatrave Vashaj, Lekaj, Zgjanë, Biçakaj, Gjyshaj, Garunjasit dhe Gjuzajt. Zakonisht këto kodra janë me lartësi të ulët, ku shtresa ranore e konglomerate dalin shumë pak në sipërfaqe. Shtrirjen më të madhe gjeografike i përket shkallës së tretë: më shumë se 50 % e territorit të Darsisë. Faktori kryesor është prania e ranorëve kokërr e trashë dhe konglomeratëve me çimentim relativisht të mirë. Këtu futen kodrat me lartësi më të madhe, sigurisht të ndërthurura edhe me luginat e përrenjve. Këtu shtrihen plotësisht kodrat e fshatrave Mollas dhe Karbunarë e Sipërme: shënojnë vlerën më të madhe (210 m/km²); Kasharaj, Hajdaraj, Algjine, Audiaj dhe Shegasi (202 m/km² ). Vlera më e lartë regjistrohet edhe në kontaktin me fushën e Myzeqesë, pranë fshatit Stan Karbunarë me 178 m/km². Kodrat e tjera me këto vlera janë: Mallagjecit, Sopi i Badhokut, Germikës, e Dushkut, e Zhamës, etj. II d. Pjerrësia mesatare e shpateve Për të realizuar një studim të mirëfilltë gjeomorfologjik janë të rëndësishme analizat e hollsishme e pjerrësisë mesatare të shpateve. Me studimin e shpateve zë fill gjithë studimi morfologjik i hollsishëm, veçanërisht ai i tipareve themelore gjeomorfologjike të relievit 12. Zhvillimi i formave të relievit dhe proceseve aktuale të shpatit ndryshojnë në kohë dhe hapsirë, prandaj është e domosdoshme edhe paraqitja e pjerrësisë mesatare e shpateve me anë të hartës përkatëse. 12 Sala, S., Sulova, Gjeomorfologjia, Mjedisi dhe Njerëzit, fq

32 Harta nr. II. 5. Coptimi vertikal 32

33 Harta nr. II. 6. Pjerrësia mesatare e shpateve 33

34 Kjo u realizua nëpërmjet një analize të detajuar të hartës topografike dhe vëzhgimet e drejtëpërdrejta në terren. U përcaktua edhe shkalla e veprimit të rreziqeve gjeomorfologjike dhe ndikimin e tyre në shpat. Vlerat e pjerrësisë mesatare të shpatit lëkunden nga 1 deri në 15. Në bazë të këtyre vlerave kemi bëre edhe ndarjen gjeografike, duke i veçuar në 3 shkallë. Në të parën i përkasin vlerat e vogla deri në 3, e dyta me vlera mesatare dhe e treta me vlera të mëdha për këtë territor, mbi 7.1. Në grupin e parë të vlerave, që përbëjnë rreth 20 % e territorit përfshihet lugina e Shkumbinit dhe bashkimi i luginave të përrenjve me fushën e Myzeqesë. Sipërfaqe më të madhe e zë territori midis fshatit Dushkut të Madh dhe qytetit të Lushnjës. Këtu bëjnë pjesë kodrat e: Botës, Malgurit, Çupokut, fusha e Golemit dhe lugina e Virozës. Jo vetëm në këtë të fundit, por edhe në luginat e tjera si ajo e Gramshit dhe Dushkut, në të cilën vetëm sektorët e poshtëm pasqyrojnë këto vlera. Vlerat në brendësi dhe në lindje mungojnë. Shkalla e dytë me rreth 45 % e sipërfaqes së Darsisë: shtrihet pothuajse në të gjithë territorin. Në to ndodhen kodrat e: Algjines, Vashaj, Rrumbullakë, Audiaj, Manasufaj, Çelhakaj, Gjocajt, Hasmashajt, Kurtinë, Gjuzajt, Ullishtës, Kulës, Kurtinës, Lekajt, Qarrit të Skiles, Balajt, Gramshit, Sereit, Vezakës, Hasan Matës, Harburit dhe pjesa perëndimore e kodrave të Karbunarës, Kasharajt, Hajdarajt, Gajukës, Dushkut dhe Zhamës. Grupi i tretë i vlerave mbi 7.1 º përbën 35 % e territorit të Darsisë. Në të shtrihen kodrat me lartësi më të madhe. Pjerrësia e tyre lidhet edhe me daljen në sipërfaqe të shkëmbinjve ranorë e konglomeratë dhe erozionin e përrenjve, të cilët e kushtëzon më shumë përhapjen gjeografike të këtyre vlerave. Këto vlera janë shënuar në kodrat e: Mallagjecit, Pallaringës, Qarrishtës, Sopi i Bardhokut, Pekishtit, Bregut të Zilit, e Karbunarës, Mollasit, Kasharajt, Hajdarajt, Furgës, Gajukës, Barakut, Kullës, Shkujkës, Dushkut, Zhamës dhe Thanasajt. II Veçoritë morfogjenetike Gjeneza e formave të relievit lidhet bashkëveprimin e faktorëve të brendshëm me ata të jashtëm. Darsia ashtu si Ultësira Perëndimore ka kaluar fazat e ndryshme të zhvillimit gjeologjik, me lëvizjet tektonike ulëse dhe ngritëse, deformimin e strukturave gjeologjike, etj. Këto kanë ndikuar në formimin e tipit gjenetik të relievit, strukturor-eroziv. Faktorët e jashtëm si klimatik, hidrologjik, verpimtaria antropogjene, etj., ka shtuar larminë e tipeve gjenetikë të relievit. Megjithëse me sipërfaqe të vogël, në Darsi janë zhvilluar një numër jo i pakët i tipeve gjenetike të relievit. Edhe pse ka moshë të re, shkalla e evolucionit dhe tiparet morfogjenetike të relievit ndryshojnë nga një sektor në tjetrin. Këto ndryshime shprehen në tipat gjenetikë. Ato që përcaktojnë veçoritë bazë të tij, janë: Tipi i relievit strukturor-eroziv Tipi i relievit erozive-denudues Tipi i relievit lumor Tipi i relievit antropogjen Tipi gjenetik i relievit strukturor-eroziv: Në kuadrin e larmishëm morfogjenetik e morfologjik të vendit tonë, një vend të rëndësishëm zë relievi strukturor-eroziv 13. Këtë rol ajo e luan jo vetëm nëpërmjet natyrës së materialit litologjik, por edhe me tipin e deformimeve 14. Në Darsi ai përfaqësohet zakonisht nga strukturat rrudhosëse. Tektonika rrudhosëse përbëhet nga sinklinali i Ballagatit dhe përkulja sinklinale e Pekishtit: ndërton pjesën lindore të Darsisë. Në këtë tektonikë përfshihen edhe monoklinali Zhamë-Zgjanë dhe rrudha antiklinale Lushnjë-Karbunarë, në perëndim të nënnjësisë fiziko-gjeografike. Në sinklinale ka mospërputhje të relievit me 13 Gruda, Gj., Relievet strukturore-erozivo (St. Gjeografike nr. 5)., fq Po aty 34

35 35 strukturën, sepse në to struktura e relievit nuk përfaqësohet nga forma negative, por ato pozitive: kodra e Mallagjecit, Kurtinës, etj. Rënia monoklinale e shtresave shkëmbore, kryesisht krahu perëndimor; shkëmbinjtë me fortësi të ndryshme dhe ndërthurja e tyre (konglomeratëve, ranorëve, argjilave, alevroliteve, etj.) kanë krijuar kushte të favorshme për formimin e kuesteve dhe rrëpira litologjike, etj. Ato konstatohen në kodrat e Mallagjecit, Zhamës, Shkujkës, Murtajesit, Dushkut, Thanasaj etj., ku gjerësia dhe shtrirja e tyre nuk është e madhe: e kushtëzuar nga trashësia e vogël e shtresave shkëmbore, që ndërthuren. Zakonisht kuestet janë të shprehur dobët, por nuk mungojnë edhe ato të shprehura mirë. Gjithashtu, të pranishme janë dhe qafa e zgjerime subsekuente të vogla. Luginat janë të tipeve subsekuente, konsekuente dhe obsekuenet. Në një pjesë të mirë të tyre nuk shprehen mirë, sepse forca gërryese ka qenë e dobët. Rrëpirat litologjike, mbi 2 m i hasim më shumë në strukturën monoklinale në veriperëndim dhe më pak në sektorë të tjerë të relievit. Faktori kryesor i krijimit të tyre mbetet erozioni: në raste ku argjilat vendosen ndërmjet ranorëve. Darsinë e përshkon shkëputja tektonike Lushnjë-Elbasan-Dibër: ndikimi në format e relievit nuk është i madh. Relievi eroziv-denudues ka përhapje të gjërë, sepse e favorizojnë faktorët të tillë si ata topografikë, klimatikë, përbërja nga shkëmbinjtë e butë, të cilat janë të prirura nga proceset gjeomorfologjike, si rrëshqitjet, erozioni, shembjet, rrëzimet etj. E para ka përhapje më të madhe në pjesën lindore të Darsisë: më të prekura vërehen në ish-komunat Ballagat dhe Hysgjokaj. Erozioni shfaqet në dy forma: linear dhe sipërfaqësor. Erozioni linear kryhet nga gërryerja e lumit Shkumbin dhe nga përrenjt. Erozioni sipërfaqësor krijohet në kushtet e shirave të rrëmbyeshme dhe në mungesë të bimësisë. Rasti më i qartë është në kodrën e Bezhanit. Këtu formohen edhe rrëkeza të vogla: format fillestare të përrenjve me karakter të përkohshëm. Shembjet janë dukuritë më të rrallë. Në shumë raste paraqiten edhe në tipin e rrëshqitjeve me shembje. Rrëzimet kanë përhapje më të kufizuar dhe gjenden në shkëmbinjtë më homogjene dhe në kurorat e rrëshqitjeve, kryesisht ato mbi 5 vjeçare. (këto procese janë trajtuar mënyrë të detajuar në kapitullin e tretë). Relievi lumorë edhe pse ka shtrirje të madhe gjeografike nuk është zhvilluar njëtrajtësisht. Duke përjashtuar pjesën veriore të Darsisë, tipi i relievit lumor nuk është shumë i zhvilluar, aq sa të dallohen të gjitha elemenët morfologjik të luginës. Ky reliev konsiston në veprimtarinë gjeomorfologjike të rrjedhjeve ujore (gërryerje, transport dhe depozitim). Nëpërmjet këtyre proceseve janë krijuar edhe format e ndryshme të këtij relievi. Zhvillimi më tipik e ndeshim në luginën e Shkumbinit. Shprehja e elementëve kryesor morfologjik janë të dukshme. Dallohen shumë qartë shtrati, zallishtja, lumorja dhe tarracat lumore. Këto të fundit shfaqen në dy nivele. Niveli i parë i tarracës është akumuluese, ndërsa e dyta është erozivo-akumuluese: e ndikuar nga luhatja e nivelit të prurjeve të lumit për shkaqe klimaterike. Në brendësi të krahinës relievi lumor mbetet pak i shprehur dhe përfaqësohet nga zallishtja dhe lumorja. Zhvillim më të mirë e kanë luginat e përrenjëve të Shezës, Lunjës dhe Lushnjës. Krahas faktorëve natyrorë, që ndikojnë në krijimin, shndërrimin dhe zhvillimin e relievit, rol shumë të madh luan dhe shoqëria njerëzore. Ky rol duket qartë në krijimin e relievit antropogjen. Ai shtrihet në të gjithë territorin e Darsisë. Këto forma lidhen me veprimtarinë jetësore të njeriut, veçanërisht në aktivitetet e ekonomisë bujqësore, por nuk mungojnë edhe ato industriale. Përhapje të gjërë ka zgjerimi i tokave të punueshme: u realizuan nëpërmjet krijimit të brezareve në shpatet e kodrave. Një pjesë e mirë e tyre u mbollën me ullinj. Sipërfaqet më të mëdha ndodhen në perëndim. Në brendësi të krahinës repektivisht në fshatrat e ish-komunave Ballagat, Karbunarë dhe veçanërisht në atë të Hysgjokaj kanë përhapje të gjërë sera të mbjella me perime. Të pranishme janë edhe ujëmbajtësit të ndërtuar nga njeriu për qëllime bujqësore. Nuk mungojnë edhe kanalet ujitëse dhe kulluese, me shtrirje më të madhe në veri të Darsisë. Në relievin atropogjen një vend të rëndësishëm zë edhe qendrat e banuara. Darsia ka një numër të lartë të

36 qendrave të banimit. Në të ndodhen një vendbanim urban, qyteti i Lushnjës dhe 49 fshatra. Pas vitit 1990 për shkak të mbipopullimit të banesave ekzistuese, mori hov të madh përhapja e banesave si në qytetin e Lushnjës ashtu edhe në vendbanimet rurale. Në këtë tip relievi bën pjesë edhe infrastruktura rrugore ( rrugë nacionale, dytësore, tretësore dhe bujqësore). Aktiviteti industrial lidhet me kërkimet e naftës dhe ndërtimin e infrastrukturës bazë të nxjerrjes së saj në fshatin Pekisht. Industria më e zhvilluar ka qenë në qytetin e Lushnjës, pas viteve 90 të shek.xx ato dolën jashtë funksionit, etj. II. 3. KLIMA II Faktorët Kodrat e Darsisë bëjnë pjesë në zonën klimatike mesdhetare fushore: në nënzonën qendrore të saj. Në veçoritë e klimës ndikojnë si faktorët e përgjithshëm ashtu dhe ato lokal. Në grupin e parë të faktorëve futen qarkullimi i Tokës rreth Diellit dhe gjërësia gjeografike, që lidhen me gjatësinë e ditës e natës dhe këndrënia e rrezeve të Diellit, qarkullimin e përgjithshëm të atmosferës, etj. Përveç këtyre, rol të madh luajnë edhe faktorët lokalë, si: distanca e vogël nga deti Adriatik, rreth 15 km; qënia afër fushës së Myzeqesë, të cilët mundësojnë kalimin e lirë të masave ajrore detare drejt brendësisë së territorit të kësaj nënnjësie fiziko-gjeografike. Lartësitë të vogla të relievit kushtëzojnë që në Darsi të ketë vetëm një zonë klimatike. Lugina e Shkumbinit lejon depërtimin e masave ajrore nga lindja, duke sjellë një ndryshim shumë të vogël të temperaturave në krahasim me fushën e Myzeqesë. Territori i kësaj nënnjësie fiziko-gjeografike ka klimë mesdhetare fushore, me dimër mesdhetar dhe i butë, ku ngrica dhe dëbora janë dukuri të rralla, kurse vera është e nxehtë dhe e thatë. Fenomeni i thatësirës zgjatë rreth 3 muaj, ashtu si në të gjithë Ultësirën Perëndimore. II Elementët kryesorë II Diellzimi Për këtë tregues jemi mbështetur në të dhënat e stacioneve meteorologjike, të cilët ndodhen në periferi të Darsisë. Për këtë qëllim janë përdorur informacione klimaterike për stacionet e qytetit të Lushnjës, Dushkut dhe Peqinit. Darsia duke qenë në një pozitë gjeografike qendrore, ka diellëzim relativisht të mirë. Duke u mbështetur në të dhënat e këtyre stacioneve meteorologjike, ajo ka mesatarisht rreth 2504 orë me diell në vit, e cila është shpërndarë sipas stinëve të vitit : a. Stina e dimrit: 360 orësh ose 14.4 % e totalit vjetor. b. Stina e pranverës: 607 orësh ose 24.2 % e totalit vjetor. c. Stina e verës: 954 orësh ose 38.1% e totalit vjetor. d. Stina e vjeshtës: 583 orësh ose 23.3 % e totalit vjetor. Tabela nr. II. 1. Rrezatimi diellor mujor e vjetor, ( kwh/m² në muaj ), numri mesatar i ditëve me diell (dd): Lushnjë, Muajt I II III IV V VI VII VII I IX X XI XII Mes.vje t Kw/m² Nr.dd Burimi: Instituti Hidrometeorologjik i Shqipërisë 36

37 Grafiku nr. II. 1. a. Vlerat mujore të rrezatimi përgjithshëm diellor: Lushnjë, Kw/m² Kw/m² 0 Nr.dd Grafiku nr. II. 1. b. Numri mesatar i ditëve me diell: Lushnjë, Nr.dd Duke u bazuar në pasqyrën dhe grafikun e mësipërm vërejmë se muaji me sasitë më të larta të rrezatimit të përgjithshëm diellor është korriku me 208 kw/m². Kjo lidhet me vranësirat e pakta në këtë muaj, ndërsa më të ulët rezulton muaji dhjetor me 59.5 kw/m². Ashtu si rrezatimi i përgjithshëm diellor, numri mesatar i ditëve me diell varet nga vranësirat dhe qarkullimi i masave ajrore. Muajt, që regjistrojnë numrin më të madh të ditëve me diell janë korriku dhe gushti, kurse numrin më të vogël janë janari, shkurti dhe dhjetori. Tabela nr. II. 2. Zgjatjes faktike e diellëzimit ( DF ), zgjatja e mundshme praktike ( DMP ) dhe zgjatja e mundshme teorike ( DMT ) ( në orë ): Lushnjë, Muaj t I II III IV V VI VII VIII IX X XI XII Mes. vjetore DF DM P DM T Burimi: Instituti Hidrometeorologjik i Shqipërisë 37

38 Grafiku nr. II. 2. Zgjatja e DF,DMP dhe DMT: Lushnjë, Siç paraqitet në pasqyrën dhe grafikun nr. II. 2, ndërmjet DMP dhe DMT dallohen diferenca, të cilat e kanë si shkak zvogëlimin e rrugës së Diellit në horizont, prej pengesave të ndryshme, që lidhen me topografinë e relievit dhe ndikimit të njeriut nëpërmjet vendbanimeve, mbjelljes së pemëve, etj. Kurse ndryshimet ndërmjet DMP dhe DF lidhen me vranësirat. Zgjatja e mundshme teorike e DMT-së nuk është në muajin qershor, kur dita është më e gjatë, por në muajin korrik. Kjo varet nga vranësirat më të pakta në këtë muaj (2.5 ballë). Këto vlera ndikojnë në proceset gjeomorfologjike të shpatit, zakonisht tek erozioni sipërfaqësor më shumë, etj. Vlerat e mëdha të DMP shoqërohen në tokat e punueshme me humbjen e ujit dhe dëmtimin e bimësisë së kultivuar, duke çuar në ulje të redimentit. Ajo shoqërohet me braktisjen e tyre, si rrjedhojë bëhet edhe viktimë e erozionit. Këndi i rënies së rrezeve të diellit sipas solticeve dhe ekuinokseve është respektivisht: Në solticin e dimrit rrezet e Diellit bien në qendër të Darsisë me një kënd prej 25º 30' 17''. Në skajin verior këndi është 25º 24' 11'' dhe në atë jugor 25º 36' 24''. Në solticin e verës këndi i rënies së rrezeve të Diellit rezulton 72º 30' 17''. Në Thanasaj është 72º 24' 11'' dhe në fshatin Jeta e Re ka një kënd prej 72º 36' 24''. Në ekuinoksin e pranverës dhe vjeshtës ajo është rreth 49º 00' 17'', në veri këndi i rënies së rrezeve të Diellit zvogëhet deri në 48º 54' 11'' dhe në jug ai shkon në 49º 06' 24''. II Erërat Erërat, të cilat veprojnë në këtë territor janë të karakterit të përgjithshëm, ndërsa ato lokale më pak. Erërat me karakter të përgjithshëm evidentojmë ato të ngrohta perëndimore kryesisht në stinën e verës dhe të ftohta lindore gjatë stinës së dimrit. Erërat lokale me rastisje më të lartë mund të veçojmë: Murlani (nga vendasit njihet si veriu dhe lindja ose e Elbasanit). Ai ndihet në të gjithë territori nga dhjetori në mars: më shumë në pjesën veriore dhe lindore të saj. Sjell mot të kthjellët, të ftohtë e të thatë: në mjaft raste me ngrica. Murlani arrin shpejtësinë m/sek, duke sjellë dëme në ekonominë bujqësore, pyjore, etj. Shiroku ndihet më shumë nga fundi i stinës së vjeshtës dhe dimrit. Vjen nga jugu dhe juglindja: erë e fortë dhe në raste të veçanta ka karakter të stuhishëm 15. Ai sjell mot të vranët dhe me reshje, ndonjëherë marrin tiparet e shtrëngatave. Juga është një erë, e cila gjatë stinës së dimrit dhe vjeshtës sjell lagështi dhe reshje shiu, kurse në pranverë dhe verë kthehet e thatë. Në të dy rastet shfaqet e ngrohtë dhe kur bashkohet me shirokun mund të shkaktojë dëme në ekonominë bujqësore. Puhia e detit ose briza, është një nga 15 Kurti, A., Veçoritë fiziko-gjeografike dhe social-ekonomike të rrethit Peqin ( Temë Diplome), fq

39 erërat, që në pjesën perëndimore ndihet më shumë. Kështu stacioni i Peqinit ka rreth 62 ditë në vit me brizë 16. Këto janë erëra të freskëta dhe të pasura me lagështirë. Tabela nr. II. 3. Rastisja (R) mesatare shumëvjeçare të drejtimit të erës në % dhe shpejtësisë mesatare (sh) në m/sek sipas drejtimeve: Lushnjë, Stinët Q N NE E SE S SW W NW R sh R sh R sh R sh R sh R sh R sh R sh Pranverë Verë Vjeshtë Dimër Burimi: Instituti Hidrometeorologjik i Shqipërisë Grafiku nr. II. 3. a. Rastisja (R) mesatare shumëvjeçare të drejtimit të erës: Lushnjë, Grafiku nr. II. 3. b. Shpejtësia mesatare (sh) sipas drejtimeve: Lushnjë, Akademia e Shkencave te RPSH., Veçoritë klimatike të rrethit të Lushnjes, fq

40 Periudha, ku vërehet më shumë qetësia e erës është stina e pranverës. Gjatë kësaj stine mbizotërojnë erërat në drejtim të lindjes, me 14.9 %, kurse më e vogël në drejtim jugor me 2%. Për sa i përket shpejtësisë, më e lartë vërehet në drejtimin perëndimor. Në stinën e verës rastisja më e madhe konstatohet në drejtimin lindor, ndërsa shpejtësia më e madhe në atë veriperëndimor. Për stinën e vjeshtës drejtimi kryesor i erës është ai veriperëndimor, me shpejtësi 4.6 m/s. Gjatë stinës së dimrit rastisjen kryesore e ka drejtimi lindor, kurse shpejtësia më e madhe është ai veriperëndimor. II Temperaturat Edhe për këtë element të rëndësishëm klimatik, kemi përdorur të dhënat e stacioneve meteorologjike më pranë si Lushnja, Dushku i Madh (në perëndim) dhe Peqini (në veri). Në këtë tregues ka rol të rëndësishëm konfiguracioni i relievit: ndikon në lëvizjen e masave ajrore, etj. Temperaturat dallohen për ndryshimet e pakta ditore. Minimumin ato arrijnë rreth orës 4-5 të mëngjesit dhe maksimumin midis orareve 12-14, kurse ato vjetore konstatohen ndryshime më të mëdha. Temperaturat rrallë zbresin në minus, me një mesatare 2-3 ditë në vit. Gjatë stinës së verës shënohen vlera të larta, ku në mesditë mbizotërojnë ato Tabela nr. II. 4. Vlerat e temperaturave mesatare shumëvjeçare të ajrit ( C ): Dushk, Lushnjë dhe Peqin, Stacioni I II III IV V VI VII VIII IX X XI XII Dushk Lushnjë Peqin Burimi: Instituti Hidrometeorologjik i Shqipërisë Grafiku nr. II. 4. Vlerat e temperaturave mesatare shumëvjeçare ( C) : Dushk, Lushnjë dhe Peqin, Stacioni i Peqinit ka temperaturat mesatare vjetore prej 15.7 C, i Lushnjës 16 C dhe i Dushkut 15.8 C 17. Duke marrë një mesatare të këtyre stacioneve, temperaturat për të gjithë Darsinë është afërsisht 15.9 C. 17 Akademia e Shkencave te RPSH., Veçoritë klimatike të rrethit të Lushnjës, fq

41 Tabela nr. II. 5. Temperaturat mesatare minimale dhe maksimale ditore ( C ): Lushnjë, Muajt I II III IV V VI VII VIII IX X XI XII Minimale Maksimale Burimi: Instituti Hidrometeorologjik i Shqipërisë Grafiku nr. II. 5. Temperaturat mesatare shumëvjeçare minimale dhe maksimale ditore ( C) : Lushnjë, Duke u bazuar në të dhënat e mësipërme, muaji me vlerat minimale të temperaturave e ka janari, ndërsa ato maksimale, gushti. Amplituda maksimale e muajve ekstrem është 40 C. Kjo vjen si rezultat i faktorëve klimë-formuese, që ndikojnë në territorin e Darsisë. Këto vlera të amplitudës influencojnë drejpërdrejt në përdorimin e tokës dhe në ecurinë e proceseve gjeomorfologjike: veçanërisht në formimin e vatrave të erozionit. II Reshjet Analizën e këtij elementi e bazojmë në të dhënat e ofruara nga stacionet meteorologjike të përmendura më sipër. Në Darsi ka mundësi të bien mesatarisht 1031 mm reshje në vit. Në stacionet e Peqinit, Dushkut dhe Lushnjës bien respektivisht 1065 mm/vit, 1068 mm/vit dhe 962 mm/vit 18. Stina më e lagësht është vjeshta me 330 mm ose 32 % të totalit, më pas vjen dimri me 319 mm ose 30.9 % të totalit, pranvera me 268 mm ose 26 % të totalit dhe në fund stina e verës me vetëm 114 mm ose 11.1 % të totalit. Tabela nr. II. 6. Sasia mesatare mujore, shumëvjeçare, e reshjeve (mm): Lushnjë dhe Peqin Stacioni I II III IV V VI VII VIII IX X XI XII Lushnjë Peqin Burimi: Instituti Hidrometeorologjik i Shqipërisë 18 Akademia e Shkencave te RPSH, Veçoritë klimatike të rrethit të Lushnjes, fq

42 Grafiku nr. II. 6. Sasia mesatare mujore, shumëvjeçare, e reshjeve (mm): Lushnjë dhe Peqin, Sasia më e madhe e reshjeve e vërejmë në muajin nëntor në të dyja stacionet. Sasinë më e pakët e reshjeve bie gjatë muajt korrik dhe pak më të larta në gusht. Një veçori tjetër e karakterit të reshjeve është dhe sasia e tyre brenda një dite, e cila ndikon në proceset gjeomorfologjike. Në pasqyrën e mëposhtme e kemi paraqitur me një limit sasinë e reshjeve atmosferike prej 0.1 mm në ditë. Tabela nr. II. 7. Numri mesatar i ditëve me reshje 0.1mm: Dushk, Lushnjë dhe Peqin, Stacioni I II III IV V VI VII VIII IX X XI XII Dushk Lushnjë Peqin Burimi: Instituti Hidrometeorologjik i Shqipërisë Grafiku nr. II. 7 Numri mesatar i ditëve me reshje 0.1mm: Dushk, Lushnjë dhe Peqin, Në verë bie një sasi e kufizuar reshjesh, ku 53 ditë reshjet janë nën 0.1 mm, prandaj ndihet shumë thatësira, sidomos gjatë muajve korrik e gusht. Një fakt i rëndësishëm është se shirat, që bien në verë kanë intensitet të vogël dhe kohëzgjatja e tyre e shkurtër: shpesh deri në 30 minuta. Në 42

43 stinën e dimrit vetëm 15 ditë bien nën 0.1 mm reshje, kjo tregon numrin e madh të ditëve me reshje shiu. Numri i ditëve me reshje bore është shumë i vogël. Sipas stacioneve ato janë: 1.2 ditë në vit në atë Peqinit, atë të Dushkut 0.9 ditë në vit dhe në atë të Lushnjës 1.2 ditë në vit 19. Duke e lidhur me lartësinë e relievit dhe me thëniet e banorëve të moshuar, në 16 vitet e fundit ditët me borë janë mesatarisht 0.2 në vit (1 herë në pesë vjet mund të bien reshje bore). Bora është një fenomen i rrallë atmosferk dhe nuk krijon shtresë të qëndrueshme. Në të shumtën e rasteve ajo shkrin brenda ditës dhe nuk sjell ndonjë shqetësim apo ndikim të veçantë në këtë zonë. Numri i ditëve me reshje në formë breshëri mbetet shumë i vogël. Mesatarisht takohen nga ditë në vit. Ai bie më shumë në muajt prill-maj dhe zgjat 2-3 minuta.. Kur bie është shumë i dëmshëm për kulturat bujqësore: veçanërisht kur intesiteti i tij është i lartë dhe zgjat më shumë se koha e lartpërmendur. II. 4. UJËRAT II Faktorët Darsia ka rrjet hidrografik relativisht mesatar. Ajo ndodhet jashtë ndikimit të drejtëpërdrejtë të sistemeve kryesore të lumenjve. Faktorët me ndikim kryesorë janë: ndërtimi gjeologjik, kushtet klimatike, tokat, bimësia dhe veprimtaria ekonomike e njeriut. Ndërtimi gjeologjik mbetet faktor përcaktues. Siç u përmend edhe më sipër, Darsia ndërtohet nga shkëmbinjt terrigjen, të cilët dallohen shumë pak për aftësinë mbajtëse të ujërave nëntokësorë. Elementët klimatikë, kryesisht reshjet dhe temperaturat ndikojnë ndjeshëm në ecurinë e rrjetit hidrografik. Në rastet kur kemi reshje të dendura shiu formohen edhe rrjedhje ujore të përkohshme. Tokat e hirta kafe shquhen për nivelin më të lartë të ujërave nëntokësorë afër sipërfaqjes së tokës (freatikë). Për shumë vite me radhë njeriu ka ndërhyrë në rrjedhjet ujore, duke krijuar ujëmbajtës. Këto faktorë përcaktojnë edhe përbërjen e rrjetit hidrografik, të përhapur pothuajse në të gjithë Darsisë. Elementët kryesorë janë: përrenjtë, burimet, ujëmbajtësit, kanalet ujitëse e kulluese dhe puset. II Rrjedhjet ujore II Lumi Shkumbin Lumi Shkumbin edhe pse nuk bën pjesë në rrjetin hidrografik të Darsisë (shërben si kufi ndarës me kodrat e Krrabës), ndikon drejtpërdrejt në zhvillimin e dukurive gjeomorfologjike. Prandaj po japim disa të dhëna hidrologjike, që e karakterizojnë këtë element të rëndësishëm të hidrografisë së vendit tonë. Shkumbini me gjatësi km, pellg ujëmbledhës 2444 km 2 20, e rendit ndër lumejtë kryesorë të Shqipërisë. Ai buron nga mali i Valamarës dhe derdhet në detin Adriatik. Rruga në të cilën përshkon lumi përbëhet nga ultrabazikët ( përbën gjysmën e rrugës), terrigjenë dhe karbonatikë. Tabela nr. II. 8. Prurjet mesatare, shumëvjeçare të lumit Shkumbin, sipas muajve, Muajt I II III IV V VI VII VIII IX X XI XII Vjetore m³/s Akademia e Shkencave të RPSH, Veçoritë klimatike të rrethit të Lushnjes, fq Qiriazi, P., Gjeografia Fizike e Shqipërisë, fq Qiriazi, P., Gjeografia Fizike e Shqipërisë, fq

44 Grafiku nr. II. 8. Prurjet mesatare, shumëvjeçare të lumit Shkumbin, sipas muajve, 1987 Lartësia mesatare mbi nivelin e detit është 753 m, ndërsa prurjet mesatare shumëvjeçare të tij në derdhje arrin 61 m³/s. Gjithsesi, ky nivel prurje nuk e pengon rrjedhjen e lumit të konsiderohet si ndër më erozivët e Shqipërisë, i cili në Rrogozhinë ka regjistruar prurje të ngurtë rreth 180 kg/sek 22. Moduli i rrjedhjes shkon deri në 27.3 l/sek/km² 23 dhe koeficienti i rrjedhjes me 0.59 në Rrogozhinë 24. Prurjet shumëvjeçare aluvionale pezull është 187 kg/s, kurse turbullirat arrijnë në 3040 gr/m³ 25. Ushqimi kryesor konsiderohet ai sipërfaqësorë (përfaqëson 61% e rrjedhjes së përgjithshme), kurse ai nëntokësorë është 39%. Kjo mbetet në sintoni të plotë me nivelin e prurjeve, që ka për çdo muaj të vitit. Kështu në muajt e stinës së dimrit prurjet përbëjnë 37 %, ato të pranverës me 38 %, të verës rreth 9 % dhe vjeshtës afërsëisht 16 %. Temperatura e ujit lëkunden nga 3-8 C në janar dhe nga C në korrik 26. Përmbytjet janë një fenomen i rrallë. Ndër më të mëdha u regjistruan në 16 nëntor i 1962, me prurje 1400 m³/sek 27. Niveli i pasqyrës së lumit ishte mbi 75 cm mbi normale dhe sipas banorëve të zonës, pothuajse e gjithë lugina e Shkumbinit u mbulua nga uji. II Përrenjtë Darsia përshkohet nga një numër jo i pakët të përrenjve, të cilët më shpesh kanë rrjedhje të përkohshme. Ushqehen nga shirat më shumë dhe burimet. Regjimi i tyre varet nga reshjet dhe dallohen për luhatje të mëdha të prurjeve të lëngët dhe të ngurta. Përrenjt kryesorë janë: Lushnja (Lekaj) Lunja (Kukajve) Sheza (Kroi-Tokuzi) Dushku Tranafilas 22 Qiriazi, P., Gjeografia Fizike e Shqipërisë, fq Po aty 24 Po aty 25 Kurti, A., Veçoritë fiziko-gjeografike dhe social-ekonomike të rrethit Peqin (Temë Diplome), fq Kurti, A., Veçoritë fiziko-gjeografike dhe social-ekonomike të rrethit Peqin (Temë Diplome), fq Meçaj, N., Përmbytjet e viteve dhe pasojat gjeografike të tyre ( në ekonomi, mjedis dhe jetën e banorëve të zonës), (Studime Gjeografike nr. 14), fq

45 Tabela nr. II. 9. Disa parametra hidrologjikë të përrenjve kryesorë, 2014 Nr Emërtimi Gjatësia (km) 28 Koefiçenti i Pjerrësia (m/km) gjarpërimit 1 Lushnja Lunja Sheza Dushku Tranafilasi m Grafiku nr. II. 9. a. Gjatësitë e përrenjve kryesorë Lushnjës Lunjës Shezës Dushkut Tranafilas Gjatësia Grafiku nr. II. 9. b. Koefiçenti i gjarpërimit të përrenjve kryesorë 28 Që kalojnë në kodrat e Darsisë 45

46 Grafiku nr. II. 9. c. Pjerrësia e shtratit ku kalojnë përrenjtë kryesorë m/km Pjerrësia Lushnjës Lunjës Shezës Dushkut Tranafilas Përroi i Lushnjës (Lekajt) Përroi i Lushnjës e përshkon mespërmes Darsinë, duke e ndarë pothuajse në dy pjesë të barabarta. Ai buron në veri të kodrave të Kurtinës. Me përroin e Devollit dhe Leqimallin e ndan vetëm një prag. Karakteristikë për këtë përrua është se degët kryesore të tij janë në krah të djadhtë, si p.sh.: përroi i: Stanit, Ballës, Vidzës, Garunjës dhe i Çapokalit. Në disa prej tyre u ndërtuan ujëmbajtës. Përroi ka rrjedhje të përhershme, madje edhe degët kryesore: përjashtim bën përroi i Ballës dhe Stanit. Deri në fshatin Kasharaj, ky përrua emërtohet nga banorët e zonës si përroi i Lekajt. Gjatësia e përroit deri në qytetin e Lushnjës është afërsisht 14 km rezulton koefiçenti i gjarpërimit, që përbën edhe mesataren e përrenjve në Darsi. Prurjet mesatare mendohen të arrijnë në 0.3 m³/sek. Pjerrësia e shtratit të përroit llogaritet në 15.6 m/km Përroi i Lunjës (Kukajve) Përroi i Lunjës është më i gjatë dhe i vetmi, që e përshkon Darsinë nga kufiri lindor deri në atë perëndimor. Ai përfshin pothuase të gjithë pellgun ujëmbledhësin jugor të saj. Burimi i tij ndodhet në kodrën Sopi i Turrës: është jashtë nënnjësisë në studim (pllaja e Dumresë). Hysgjokaj është dega më madhe e Lunjës dhe ka një gjatësi prej 5.5 km dhe buron nga kodra e Sopit të Bardhokut, ndërsa Lunja deri këtu është rreth 4.3 km. Degët e tjera janë më të shkurtër dhe shumica prej tyre me rrjedhje të përkohshme. Deri në fshatin Biçakaj përroi ka vetëm drejtim afërsisht veri-jug me një spostim të vogël verilindjejugperëndim, kurse nga ky fshat deri në Karbunarëne Poshtëm, ndryshon 2 herë drejtim, konkretisht sektori Biçakaj-Karbunarë e Sipërme ka orientim juglindje-veriperëndim dhe Karbunarë e Sipërm-Karbunarë e Poshtëm merr drejtimin verilindje-jugperëndim. Nëse merret si vendburim, ai i Lunjës, gjatësia është 13.5 km, ndërsa nëse merret si pikë referimi ai i Hysgjokajt gjatësia është më e madhe dhe arrin në 14.7 km. Koefiçienti i gjarpërimit i përroit qëndron afërsisht në nivele mesatare, me 1.2. Pjerrësia e shtratit është pak më të lartë se ai i Lushnjës me 15.7 m/km. Shpesh herë Lunja përmbyt tokat e punueshme, që ndodhen në luginë. Përroi i Shezës (Kroi Tokuz) Përroi i Shezës e ka fillimin e tij në kodrën e Dushkut të Imët, që ndodhet në pllajën e Dumresë. Deri në lindje të fshatit Pekisht quhet edhe ndryshe edhe përroi i Belshit. Në këtë pllajë ai mbledh disa degë si ai i: Vadhi i Madh, Gryka e Gjokës, Zi dhe Gëlqeres. Në Darsi merr disa degë të tjera ku më kryesori është ai i Devollit: buron në veri të kodrave të Kurtinës. Përroi i Shezës ka një gjatësi prej 5 km në Darsi dhe konsiderohet edhe si përroi me koefiçentin më të lartë të 46

47 gjarpërimit, Ai është zakonisht me rrjedhje të përhershme, por në periudhat me thatësira të tejzgjatur (përtej stinës së verës) edhe mund të thahet. Prurjet mesatare shumëvjeçare nuk i kalon 0,3 m³/sek. Pjerrësia e shtratit është me vlera ndër më të vogla, 9 m/km. Përroi i Dushkut Në krahasim me ato të analizuar më sipër, përroi i Dushkut ka gjatësi më të shkurtër. Ky përrua buron në shpatin perëndimor të kodrës Teqe Matjan. Shtrati ka pjerrësinë më të madhe në Darsi 35.2 m/km. Ashtu si shumë përrenj të tjerë edhe këtu është ndërtuar një ujëmbajtës, i cili mbledh ujërat e përroit dhe degëve të tij, të cilët janë të përkohshëm. Nga ky ujëmbajtës, përroi vazhdon rrjedhjen drejt fushës së Myzeqesë dhe ka një gjatësi prej 5.3 km. Koefiçenti i gjarpërimit është 1.2. Prurjet e lëngëta, që sjell përroi i Dushkut mendohet të shkojnë deri në 0.15 m³/sek. Përroi i Tranafilasit Ai është i gjatë 4.8 km dhe ushqehet me burimet, që rrjedhin nga kodrat në qendër të njësisë administrative të Ballagatit. Fillimet e këtij përroi e ka nga një burim në kodrën e Mallagjecit. Pranë fshatit Manasufaj ky përrua merr degët, si Xibraka dhe Shareja Xibraka, që janë edhe degë kryesore. Në sektorin e mesëm u ndërtua një ndër ujëmbajtësit e ish-komunës Ballagat: i Manasufajt. Prurjet mesatare vjetore janë më të pakta, të cilat llogariten deri në 0.12 m³/sek. Ashtu si Dushku me Lunjën edhe Tranafilasi ka një koefiçent gjarpërimi prej 1.2. Pas përroit të Dushkut, ai ka pjerrësinë e terrenit më të lartë, me 27.1 m/km. Përrenjtë kanë pothuajse karakteristika të njëjta: në përrenjt kryesorë dhe degët e tyre janë ndërtuar ujëmbajtës; gjatë stinës së dimrit kanë prurje më të madhe, ndërsa në verë disa prej tyre shterojnë; janë ndër elementët e rëndësishëm të peizazhit natyrorë; kanë ndikim të madh në krijimin proceseve të erozionit dhe jo vetëm, etj. II Burimet Darsia nuk është e pasur shumë me ujëra nëntokësore dhe burime natyrore. Kjo kushtëzohet nga përhapja shumë e gjerë e depozitimeve terrigjene, që dallohen për ujëmbajtje të pakët. Formacionet konglomerate dhe ranore kanë aftësi mbajtëse më të madhe se sa argjila, prandaj dhe burimet me prurje më të madhe ndodhen në këto lloje shkëmbinjsh. Aty ku janë të pranishëm kushtet e relievit (më i lartë) dhe argjilat thellësia e këtyre ujërave është nga 6-13 m ndoshta edhe më shumë. Këto ujëra gjenden më tepër në luginën e Shkumbinit (deri në 2 m) dhe kontaktin me kodrat, ku ndodhen dhe toka livadhore hirta kafe: dallohen për ujërat freatikë. Niveli i tyre ndryshon sipas stinëve sepse ushqimi kryesor i tyre janë reshjet e shiut. Në luginën e Shkumbinit, ujërat nëntokësorë varen edhe nga prurjet e lumit. Gjatë verës thellësia e këtyre ujërave mund të ulet nën 4 m, kurse gjatë dimrit shkon deri në 1 m thellësi. Burimet ujore dalin në çarjet, të cilët ndodhen në konglomeratët dhe ranorët dhe më pak te argjilat. Kështu sa më të mëdha të jenë çarjet aq më e madhe janë prurjet. Prurja mesatare janë 5-20 l/ orë. Ndër burimet kryesore, që kemi evidentuar janë: i Kurtinës, i Qarrishtës, i Garunjasit, i Virozës, i Dutaj, etj., të cilat kanë prurje mbi 100 l/orë. Temperaturat që mbizotërojnë janë C 29, fortësia është gradë gjermane 30. Mineralizimi më i zakonshëm i ujërave lëviz nga 0.5 deri në 0.8 gr/litër 31 dhe ndryshon sipas stinëve. Gjatë verës ajo pëson rritje, ndërsa në dimër ulet përshak të përzierjes me ujërat, që vijnë nga reshjet e shiut. 29 Kristo, V., Veçoritë fiziko-gjeografike të pllajës së Dumre-Darsisë, fq Po aty 31 Po aty 47

48 Harta nr. II. 7. Harta hidrografike 48

49 II Elementët hidrografik antropogjenë Përveç rrjetit hidrografik natyror, në Darsi veprimtaria antropogjene ka ndikuar jo pak në shtimin e elementëve të rrjetin hidrografik. Në funksion të aktiviteteve ekonomike dhe atyre jetësore njeriu ka ndërtuar ujëmbajtës, kanale ujitës e kullues dhe puse. II Ujëmbajtësit Në Darsi evidentohen rreth 20 ujëmbajtës, ku numrin më të madh e kanë njësitë administrative të Hysgjokajt dhe Ballagatit. Ata u ndërtuan për ujitjen e tokave të punueshme. Ndër më kryesorë janë: Pajollisë dhe Kasharajt. Pronësi e tyre mbetet e ministrisë së Bujqësisë. Aktualisht përveç 2 ujëmbajtësve kryesorë, në administrimin e kësaj ministrie janë edhe ata të Dushkut, Shegasit, Manasufajt dhe Balajt, kurse të tjerët ndodhen nën menaxhimin e bashkive. Ujëmbajtësi i Pajollisë Ky është ujëmbajtësi më i madhi në Darsi dhe shtrihet në periferi. Përfundimi i kësaj vepre hidrike ishte viti Ai ka një sipërfaqe prej 90 ha dhe me një thellësi mesatare, 15 m. Drejtimi i tij është verilindje-jugperëndim me gjatësi 2 km. Ai zotëron një kapacitet ujëmbledhës, që llogaritet 6 milion m³ ujë 32. Diga përbëhet prej dheu, me gjatësi 390 m dhe me lartësi 20 m 33. Pajollia është burimi kryesorë për ujitjen e tokave të punueshme në njësitë administrative të Hysgjokajt, Karbunarë dhe Rrasë dhe funksionon me ngjitje, me kapacitet 240 l/sek 34. Ujëmbajtësi i Kasharajt Konsiderohet si ndër ujëmbajtësit më të rinj, i përfunduar 1985 dhe është më i madhi në brendësi të Darsisë. Sipërfaqa e e tij llogaritet rreth 50 ha dhe thellësi maksimale deri në 25 m. Ai ka shtrirje përzgjatur me drejtim lindje-perëndim dhe është i gjatë rreth 2.2 km. Kapaciteti i tij llogaritet 1.8 herë më të madh se ujëmbajtësi i Pajollisë, 11 milion m³ 35. Diga e ndërtuar prej dheu arrin një gjatësi prej 200 m e lartësi 25 m. Para ndërtimit të tij shtrihej fshati me të njëjtën emër, i cili u zhvendos plotësisht në kodrën jugore. Filloi të funksionuarit në mesin e viteve 80 të shekullit XX. Pjesa lindore dhe veriore po mbushet vazhdimisht me depozitimet, që sjellin përroi i Lushnjës dhe degët e saj. Të gjitha ujëmbajtësit kanë të njëjta karakteristika, ku mund të përmendim: 1. Këto janë ndërtuar për qëllime bujqësore. 2. Sipërfaqa dhe thellësia luhatet sipas sasisë së reshjeve dhe prurjeve të përrenjve. 3. Pasqyrën maksimale e këtyre ujëmbajtësve arrin gjatë muajve nëntor dhe dhjetor, për shkak të reshjeve, mungesës së ujitjes dhe avullimit. Pasqyra minimale shënohet në stinën e verës. Kjo lidhet me sasinë e pakët të reshjeve, ujitjen e tokave të punueshme dhe avullimin për shkak të temperaturave të larta, etj. 4. Shqetësues po bëhen edhe zvogëlimi i sipërfaqeve nga depozitimi i materialeve të ngurta të sjella nga vetë rrjedhjet ujore, ku janë ndërtuar. 32 Drejtoria e Bordi të Kullimit, Lushnjë, Drejtoria e Bordi të Kullimit, Lushnjë, Komuna Hysgjokaj, Profili i komunës Hysgjokaj, fq Drejtoria e Bordit të Kullimit, Lushnjë,

50 5. Në asnjë nga ujëmbajtësit nuk janë bërë investime në pompat e ujit, në mbrojtjen nga proceset gjeomorfologjike, etj.. II Kanalet ujitës dhe kullues, puset Nuk kishin si të mungonin në Darsi, përderisa veprimtaria kryesore është bujqësia: e bënë të domosdoshme praninë e kanaleve ujitëse dhe kulluese. Të parat janë të nevojshme në stinën e verës, ku nëpërmjet tyre ujiten kulturat bujqësore. Burimet ujore, që përdorin këto kanale janë të ndryshme. Kështu në njësinë administrative të Gjocaj dhe Shezë shërben më shumë lumi Shkumbin, ndërsa në njësitë e tjera ujëmbajtësit janë furnitorët kryesorë. Ndryshe ndodh me kanalet kulluese, sepse rolin më kryesor e kryejnë gjatë periudhave kur reshjet janë në sasira të mëdha. Nëse kanalet ujitëse ndërtohen në sektorin e sipërm të çdo parcele bujqësore, ata kullues ndodhen në skajin tjetër, atë të poshtëm. Ish-komuna Gjocaj 36 ka gjatësinë më të madhe të sistemit kullues 150 km 37, sepse lugina e Shkumbinit (pjesë e territorit në studim) nuk mund të kryejë drenazhim natyror për shkak të pjerrësisë së vogël të terrenit. Sistemi ujitës kryesor është rreth 8 km 38. Kanalet kulluese nuk mungojnë edhe në pjesët fushore të njësive administrative Shezë, Dushk, Golem dhe Karbunarë. Puset quhet ndryshe si burime artificiale, që janë të përhapura më shumë se ato natyrore. Ato vërehen mjaft lehtë në të gjithë territorin. Banorët për të siguruar privatisht ujin e pijshëm dhe jo vetëm kanë hapur puse. Thellësia e tyre nuk është e njëjtë. Në territoret fushore uji sigurohet nga 3-5 m në luginën e Shkumbinit dhe në perëndim, por cilësia e saj nuk është e mirë për shkak të filtrimit të ujërave sipërfaqësorë. Ndryshe ndodh në territoret kodrinore, sepse thellësia e puseve shkon mesatarisht rreth 100 m në fshatrat Kupas, Balaj, Murriz Peqin, etj. Për të përmisuar cilësinë fiziko-kimike të ujit, një pjesë e banorëve klorifikojnë puset të paktën një herë në vit. Jo të gjithë e kanë mundësinë për të hapur një pus me këtë thellësi për shkak te kostos së lartë te hapjes së tyre: kështu këto janë më të rrallë. Cilësia e ujërave është më e mirë. Përveç pirjes, ky ujë përdoret edhe për qëllimet e tjera si larje, ujitjen e tokave të punueshme, etj. Përhapje kanë edhe depot e ujit të pijshëm. Ato gjenden në fshatrat e: Kasharajt, Dushkut, etj. II. 5. TOKAT II Faktorët Tokat konsiderohen si ndër pasuritë kryesore natyrore. Me këtë janë të lidhura drejtpërdrejtë e gjithë aktiviteti i botës së gjallë. Madje edhe mjaft burime të tjera natyrore dhe aktiviteti ekonomik, etj., i njeriut, janë të lidhura dhe të kushtëzuara dukshëm, nga mbulesa e tokave 39. Tokat janë të reja, si rezultat i bashkëveprimit të faktorëve natyrorë dhe i veprimtarisë së njeriut, ato janë transformuar dhe kanë fituar cilësi të reja 40. Faktorët, që krijuan tipet e tokës janë të shumëllojshme, ku rol kryesor luajnë mbi të gjitha ata natyrorë. Tokat zhvillohen në depozitimet flishore dhe molasike; në kushtet mesdhetare të klimës dhe pranisë së bimësisë së shkurreve mesdhetare. Këto kushtëzojnë formimin e një lloje toke zonale, hirta kafe. Këto toka kanë rol të rëndësishëm në përmbajtjen e humusit, aciditetin e tokave dhe lëndëve ushqimore. Veçoritë e relievit konsiderohet si një nga faktorët kryesor i formimit të tokave, nga të cilët varet dhe zonaliteti vertikal i tyre. 36 Në hartën hidrografike, përdorimit të tokës dhe gjeomorfologjike janë hedhur kanalet kryesore ujitëse dhe kulluese. 37 Drejtoria Rajonale e Bordit të Kullimit, Elbasan, Drejtoria Rajonale e Bordit të Kullimit, Elbasan, Sala S., Sulova,Gjeomorfologjia, Mjedisi dhe Njerëzit, fq Kristo, V., Veçoritë fiziko-gjeografike të pllajës së Dumre-Darsisë, fq

51 Lartësia e ulët kushtëzon formimin e një brezi zonal toke. Krahas tokave zonale, të pranishme janë dhe ato azonale. Në këtë tip përfshihen aluvionalet, të zhvilluar si rezultat i veprimtarive të ujërave rrjedhëse: lumi Shkumbin dhe përrenjt. Bota e gjallë është një tjetër mekanizëm, që e shndërron këtë burim natyror. Këtu përfshihen mikroorganizmat dhe veprimtaria e njeriut. Përbërja e tokës është në përgjithësi argjilore dhe gjendet në depozitimet terrigjene, të cilat shkatërrohen lehtë nga faktorët e jashtëm. Gjatë periudhës së sistemit komunist, , në të gjithë Darsinë pati hapje pa kriter të sipërfaqeve të tokave të punueshme: u realizuan kryesisht në kurriz të shkurreve, etj. Për shak të pjerrësisë dhe nën ndikimin e reshjeve këto toka u përfshinë nga proceset e shpatit. Sipas banorëve të zonës dhe specialistët e bujqësisë, sipërfaqet e këtyre tokave në 50 vitet e fundit pothuajse u 3-fishua. Në vitet e tranzicionit, ritmi i hapjeve të tokave të punueshme u zvogëluan ndjeshëm nëse krahasohen me atë të periudhës së ekonomisë së centralizuar. II Tipat gjenetikë Siç u parashtrua më sipër në Darsi janë prezente si tokat zonale ashtu edhe azonale, këto të kushtëzuara nga faktorët relievformuese. Në tokat zonale përfshihen vetëm të hirta kafe, ndërsa në ato azonale përfaqësohet nga aluvionalet. II Tokat e hirta kafe Tokat e hirta kafe kanë përhapje më të madhe në kodrat e Darsisë. Ato zhvillohen kryesisht në reliev kodrinor. Formacionet litologjike në të cilën gjejnë kushtet e përshtatshme në formimin e këtyre tokave janë: deluvialet, aluvio-deluvialet dhe aluviale të vjetra, e cila përfaqësohet nga subargjila të mesme deri në shtufesh argjilore. Reaksioni kimik i tyre është neutral ( PH lëviz nga 7-7.5) 41, me nivel ujërash freatik afër tokës. Ato shfaqin problemin e lagështirës gjatë stinës së dimrit. Ndërsa tokat e formuar me përbërje shtufore ranore dhe ranore-argjilore priren më shumë ndaj rrëshqitjeve dhe erozionit sipërfaqësor: në rast se ekzistojnë edhe faktorët të tjerë. Këto gjenden në ato vende ku rriten driza, murrizi, shqopa, mareja, etj., që bëjnë pjesë në formacionin e shkurreve mesdhetare. Ato mund të evidentohen edhe në pyjet e dushkut dhe bimësisë barishtore. Si përfundim mund të themi se tokat hirta kafe kanë përbërje konglomeratëve dhe shtufe ranore të ngjeshur: me reaksion kimik jo të fuqishëm. Gjithashtu këto toka klasifikohen si më të cënuara prej proceseve erozivo-denuduese, sepse shtufi ranor shërben për krijimin e planit të rrëshqitjes. II Tokat aluvionale Tokat aluvionale formohen nëpërmjet veprimtarisë ujërave rrjedhëse, sidomos në proceset depozituese të lumit Shkumbin e përrenjve kryesorë. Ato janë në formim e sipër, duke ndikuar edhe në procesin pedogjenetik: është pak i dallueshëm. Mbeten me drenazhim natyrorë të dobët për shkak të pjerrësisë së vogël dhe me nivel të lartë të ujërave nëntokësor (2 m thellësi). Tokat aluvionale në horizontin A klasifikohen me nivel humusi mbi mesatar dhe humus të butë. Gjithashtu ka rezervë të mirë të ushqyesve esencialë të bimëve, përmbajtje të lartë kalciumi dhe e potasit, fosfori është i ulët: reaksion nga neutral në lehtësisht bazik. Për sa i përket shtrirjes gjeografike, ato ndodhen në pjesët më të ulta të relievit: në luginën e Shkumbinit dhe luginat kryesore të përrenjve: Shezës, Lushnjës, Dushkut, Lunjës, etj. Tokat aluvionale janë të përshtatshme për kulturat bujqësore. Përderisa këto toka kërcënohen nga erozioni linear dhe lagështira, u morën disa masa përmirsuese si: hapja e kanaleve kulluese, pyllëzimi i lumores së lumit Shkumbin, ndërtimi i argjinaturave, pritave, etj. 41 Kristo, V., Veçoritë fiziko-gjeografike të pllajës së Dumre-Darsisë, fq

52 Harta nr. II. 8. Hartë skicë e tokave 52

53 II. 6. BIMËSIA II Faktorët Bimësia në territorin e Darsisë kushtëzohet nga një reliev kodrinor e me pjerrësi të vogël, me klimë mesdhetare fushore, me një varitet jo të madh litologjik dhe tipe tokash, etj. Të gjitha këto, veçanërisht dy të parat, kanë rolin më kryesor në përcaktimin e llojit të bimësisë. Relievi dhe karakteristikat e tij janë faktorë kyç në zonimin e bimësisë, e cila edhe pse në sipërfaqe të vogël dhe hipsometri jo e madhe, formojnë brenda katit të bimësisë mesdhetare 2 nënkate: makjes në zonat më të ulta dhe shibjaku në ato më të larta. Edhe brenda llojeve të kësaj bimësie kërkojnë kushte të veçanta për zhvillimin e ciklit të vegjetacionit. Makjet kërkojnë temperaturara më të ngrohta se shibljaku. Ajo rritet më mirë në tokat e formuara mbi formacionet argjilore-ranore dhe ranoro-argjilore, pra në formacionet flishore dhe në molasat 42. Cikli fiziologjik të formacionit të makjes kushtëzohet nga klimë më e ngrohtë dhe shtrihet zakonisht në shpatet perëndimore dhe jugperëndimore, pasi në to ndihen më shumë erërat e ngrohta: vijnë nga deti Adriatik. Në shpatet lindore dhe verilindore është karakteristikë për nënkatin e shibjakut. Hidrografia influencon jo pak në zhvillimin e bimësisë, si ajo e shtretërve të lumenjve. Përveç shkurreve, ekziston dhe bimësia e dushkut, duke i dhënë peizazhit vlera të veçanta. Edhe njeriu ka luajtur rol jo të vogël në prishjen e ligjësive të vendosur nga kushtet natyrore. Kështu njeriu nga njëra anë ka bërë prerje të paligjshme, kryesisht në pyjet e dushkut dhe nga ana tjetër ka mbjellë në këtë territor pishat bregdetare, etj. Nga pikëpamja floristike në Darsi mbizotërojnë kryesisht elementët e bimësise mesdhetare. II Shkurret Në bimësinë e shkurreve mesdhetare, siç e kemi përmendur më sipër, bëjnë pjesë formacionet bimore të makjes dhe të shibljakut. Të parët kanë përhapje më të madhe dhe kërkojnë kushtet me temperatura pak më të larta. Ata gjenden në lartësitë e ulta dhe nuk i kalon 200 m mbi nivelin e detit. Llojet kryesore të makjes janë: Shkoza (carpinus orientalis), frashëri (fraxinus ornus), mareja, etj. Nënkati i shibjakut gjendet mbi atë të makjes dhe sigurisht ndodhet në lartësi më të madhe dhe kërkojnë temperatura më të ulta. Nga llojet më kryesore mund të përmendim: Driza (Paliurus aculeatus), gorrica (Pinus amygdaliformis), lofata (cerscis siliquastrum), etj. Shkurret mesdhetare kanë shtrirje gjeografike në të gjithë Darsinë. Përderisa territori përshkohet nga përrenjt jo të pakët në numër dhe lumi Shkumbin në veri (periferi), bëjnë të mundur, që të rriten edhe kjo bimësi, pranë shtretërve të këtyre rredhjeve ujore sipërfaqësore. Përgjatë luginës së Shkumbinit gjenden kallamishtet, baruket, rrepi, driza, plepi dhe shelgu: tre të fundit janë mbjellë nga njeriu për të mbrotjur tokat nga erozioni i lumit Shkumbin. Kjo lloj bimësie ndodhet edhe përgjatë luginave të përrenjve, me shtrirje më të kufizuar. II Dushku Edhe pse Darsia ndodhet në brezin e bimësisë së shkurreve mesdhetare, nuk mungon as bimësia pyjore, të cilët përbëhet nga dushku dhe pisha bregdetare, ku këto të fundit janë mbjellë nga vetë njeriu. Dushku gjendet në drurë të veçuar dhe pjesërisht është e përzier me bimësinë e shkurreve dhe pjesërisht formon masive pyjorë më vete, por me sipërfaqe të vogël: një pjesë e tyre janë të degraduar. Kjo bimësi përbëhet nga llojet e dushkut si: qarri, bunga, shparthi, frashëri i bardhë (fraksinus ornus), etj. Në këtë lloj bimësie mbizotërojnë pyje të ulta mbi 80 %, të mesme dhe të larta nën 20 %. Këto janë të pranishme në fshatrat Gjyshaj, Dushk Peqin, Dushku i Madh, etj. 42 Kristo, V., Veçoritë fiziko-gjeografike të pllajës së Dumre-Darsisë, fq

54 Harta nr. II. 9. Hartë skicë e bimësisë 54

55 II Bimësia e kultivuar Pishat bregdetare: ndodhen në zonat e veçanta, në formë pyjesh, të mbjella nga njeriu në vitet të shek.xx. Këto areale bimore shtrihen përgjatë luginës së Garunjasit, në veri, të cilët njihen edhe ndryshe si Pishat e Peqinit (në luginën e Shkumbinit), në Allprendaj, Mollas, etj. Akaciet: përveç pishave edhe kjo lloj bimësie është mbjellë nga njeriu para 40 vitesh. Akaciet i konstatojmë në kodrën e Gajukës, në lindje të fshatit Allprendaj. II Kullotat Kullotat para vitit 1945 ishin kryesisht natyrore. Ato morën përhapje të gjërë pas vitit 1981 si rezutat i tufëzimit të bagëtive, ku u bë e nevojshme hapja e kullotave të reja. Ato u zgjeruan në kurriz të bimësisë pyjore. Kullotat sot shtrihen në territoret kodrinore si në fshatrat: Karbunarë, Rrumbullakë, Gjuzaj, Hasmashaj, Kasharaj, Pekisht, etj. II Bimët mjekësore Bimët mjeksore janë lënda e parë kryesore për industrinë farmaceutike e kozmetike dhe gjejnë përdorim edhe në industrinë ushqimore e kimike 43. Darsia ka një shumëllojshmëri të bimëve mjekësore. Ata gjenden kudo dhe përbëjnë një pasuri të paçmueshme për banorët e zonës e jo vetëm. Përveç murrizit dhe shtogut, të cilët klasifikohen si shkurre të ulta mesdhetare, llojet e tjera, të analizuar më poshtë futen tek bimësia barishtore. Bimët mjekësore, me shtrirje më të madhe janë: Murrizi (Crataegus monogyna) ndoshta mbetet një nga bimët mjekësore më karakteristike të kësaj zone. Dikur ajo kishte aq shumë përhapje, ku një nga fshatrat e këtij territori mori emrin e kësaj bime (Murriz Peqini). Ajo përfaqëson shkurre me lartësi deri në 5 m. Për qëllime shëruese përdoren lulet, gjethet dhe frytet. Sot sipërfaqa e zënë nga këto specie të shibljakut është pakësuar në minimum dhe gati është zhdukur. Shtogu (sambucus tigra) është një bimë e shkurtër mesdhetare me lartësi mesatare 3 m. Kjo bimë shtrihet kryesisht përgjatë kufirit të kësaj nënnjësie me fushën e Myzeqesë. Lulëkuqja (Papaver rhoeas) emërtohet për shak të ngjyrës së lules, e cila ajo çel. Grupohet tek bimët një vjeçare dhe kërcelli i saj mund të arrijë gjatësinë deri në 0.5 m. Ajo gjendet zakonisht në toka të mbjella me grurë. Lule dele (Bellis perennis) është një bimë barishtore, me lartësi deri në 20 cm. Ajo lulëzon zakonisht në fund të marsit dhe e vazhdon deri në qershor mund të çelë përsëri në vjeshtë, nëse temperaturat janë mbi 15 º. Mëllaga (Malva silvestris) përfshihet në bimët barishtore dhe rritet deri në 0.5 m. Tipike për këtë bimë është se i përshtatet tipeve të ndryshme të tokave. Ajo mund të rritet në tokat të braktisura, përgjatë rrugëve, etj. Përhapja më e madhe evidentohet në veri dhe verilindje të Darsisë. Bari i Bletës (Melissa officinalis ) gjithashtu është një bimë barishtore, me lartësi deri 60 cm. Ajo gjendet në formë grumbujsh dhe shtrihen më shumë në shpatet perëndimore, jugperëndimore dhe jugore, d.m.th. në ato shpate të ekspozuar mirë nga Dielli. Hithra ose Hiskëlli (Urtica dioica) përbëhet nga një kërcell i drejtë me gjatësi deri në 1.5 m. Lulëzon në fund të pranverës deri në fillim të vjeshtës. Ato kanë përhapje më të madhe në afërsi të shtëpive dhe kanaleve kulluese dhe ujitëse. Në Karbunarën e Poshtme është konstatuar një sipërfaqe prej 1.5 dynym e mbjellë nga vetë njeriu. Kamomili (Matricaria camomila) si prej shumë bimë të tjera mjekësore, futet tek ato barishtore dhe ka disa kërcelle ku ai më kryesor mund të arrijë lartësinë 0.7 m. Në terren ajo gjendet si në tokat të papunuar ashtu edhe në ato të mbjella me kultura bujqësore. 43 MMPAU, Manual për bimët mjekësore, tanifere dhe enterovajore, fq. 5 55

56 Manaferra (Rubus fruticosus) ndodhet në çdo cep të Darsisë dhe është bima mjekësore më e përhapur. Ajo gjendet përgjatë rrugëve, gardheve të shtëpive dhe e tokave të punueshme, në ato të braktisura, etj. Ajo është një shkurre me lartësi deri në 3 m. Nga kjo bimë mund të merren gjethet dhe fruti i pjekur mirë, etj. II. 7. FAUNA II Faktorët Ekzistenca e botës shtazore varet nga disa faktorë. Në dekadat e fundit roli i njeriut po bëhet më evident. Sjellja e tij ndaj botës shtazore dhe bimësisë natyrore ka qenë negative, veçanërisht ndaj kësaj të fundit: është një komponent shumë i rëndësishëm për jetën e gjallesave. Bota bimore shërben si vend i rëndësishëm për të gjetur ushqim nga njëra anë dhe për t u mbrojtur nga rreziqet e ndryshme nga ana tjetër. Pakësimi në masë i pyjeve dhe kthimi i tyre në toka të punueshme, ka bërë faunën në kodrat e Darsisë të jetë kaq e varfër në sasi dhe cilësi. Gjithashtu, gjuetia pa kriter ndikoi ndjeshëm në zvogëlimin e numrit të llojeve të gjallesave. II Llojet Nga kafshët mund të takohen: lepuri, dhelpra, iriqi, hardhuca e zhapiku i gjelbërt, breshka, gjarpëri, nepërka, bretkosa e barit, urithi, krimbi, miu i arave ose fushave, etj. Në vitet e fundit janë konstatuar edhe ujqër në lindje të Darsisë. Nga shpendët mund të gjejmë thëllëzën e fushës, shapka, huta, mëllenja, harabelat, etj. Përveç kësaj në këtë territor konstatojmë edhe zogj shtegtarë si dallëndyshet, të cilët vijnë në fillim të pranverës dhe largohen në fillim të vjeshtës. Për sa i përket faunës ujore, të pranishme janë peshqit e familjes së krapit, që kultivohen në ujëmbledhësit: traditë e filluar në vitet 80 të shekullit të kaluar. Gjithashtu, një shumëllojshmëri peshqish ndodhen dhe në lumin Shkumbin. Si në të gjithë Shqipërinë edhe në Darsi, gjallesat ndodhen në prag shkatërrimit, sepse janë pakësuar habitatet. Gjuetia pa kriter solli pasoja të pariparueshme për biodiversitetin e zonës. Kjo u bë më e theksuar pas viteve 90 të shekullit XX-të, ku pavarësisht kuadrit ligjor të plotë, shqetësim mbetet mos zbatimi i tij konkret. Larmia e gjallesave dhe e habitateve përbën bukurinë e natyrës, ngjall dashurinë për të, zhvillon ndjenat 44, etj. Llojshmëria e gjallesave është në dobi jo vetëm të natyrës, por edhe vete njeriut. Prandaj shtrohet nevoja e mbrojtjes reale e tyre sa nuk është vonë: në qoftë se lihet pas dore bëhet e pamundur rikthimi në gjendjen e mëparshme. II. 8. VLERËSIMI Njohja e kushteve natyrore, na mundësojnë të bëjmë vlerësim objektiv të burimeve natyrore dhe rëndësisë së tyre në zhvillimin e bujqësisë e jo vetëm. Edhe pse Darsia ka një sipërfaqe jo të madhe, ajo ofron resurse të shumta natyrore: kanë krijuar peizazhe të shumëllojshëm natyrore dhe antropogjene. Kushtet natyrore krijojnë kondicion të përshtatshme për ushtrimin e aktiviteteve ekonomike të njeriut. Falë kësaj, mund të zhvillohen degët të ekonomisë bujqësore, industrisë nxjerrëse të hidrokarbureve, sektori i shërbimeve, etj. II Vlerësimi mjedisorë Ekzistenca e shkëmbinjve të butë si terrigjene ka krijuar territore jo të qëndrueshme. Më evidente ato konstatohen në zona ku ka alternim të argjilave me ranorët e konglomeratë. Kjo e bën mjedisin të ekspozueshëm ndaj proceseve erozivo-denuduese. Shkëmbinjtë janë faktor kyç i 44 Qiriazi, P., Gjeografia Fizike e Shqipërisë, fq

57 formimit të tokave hirta kafe, të përshtatshme për zhvillimin e kulturave bujqësore. Veçoritë e relievit mundësojnë zhvillimin e elementëve të caktuar të peizazheve natyrore dhe atyre antropogjene. Morfografia e relievit, kushtëzon zhvillimin e bimësisë së shkurreve mesdhetare, nën praninë e një klime mesdhetare fushore dhe të një brezi zonal toke. Elementët klimatik si p.sh.: reshjet atmosferike me intensitet të lartë bëhet shkaktarë e rritjes së vlerave të erozionit sipërfaqësor dhe të rrëshqitjeve: kryesisht në tokat arë. Në vitet e fundit, si rezultat i ndryshimeve globale të klimës, po vërehen ndryshime të shpeshta të temperaturave brenda një periudhe të shkurtër: ndikon drejtpërsëdrejti në copëzimin e shkëmbinjve sipërfaqësorë. Përqëndrimi i reshjeve vetëm në periudha të caktuar të vitit rritën ndjeshëm mundësinë riaktivizimin apo aktivizimin e proceseve të shpatit. Formimi i rrëshqitjeve ka cënuar Zhvillimin e Qëndrueshëm, sidomos Bujqësinë e Qëndrueshme. Stina e zgjatur e thatësirës, e bëri të nevojshëm ndërtimin e ujëmbajtësve për ujitjen e tokave të punueshme gjatë sezonit të verës. Përveç efekteve pozitive, ndërtimi i tyre solli edhe ato negative: u aktivizuan kryesisht rrëshqitje. Pa ujërat sipërfaqësorë dhe nëntokësorë, bota e gjallë e ka të vështirë për t u përshtatur me mjedisin. Hidrografia përbën një thesar të çmuar për biodiversitetin. Shumë lloje bimësh dhe peshqish kanë si vendstrehim në përrenjtë e Darsisë dhe lumin Shkumbin. Në dekadat e fundit për shkak të bllokimit të përrenjve, për të ndërtuar ujëmbajtës e ka dëmtuar së tepërmi këtë pasuri natyrore. Nga ana tjetër në objekte ujore artificiale po kultivohet nga njeriu lloje të ndryshme peshqish, madje disa prej tyre nuk janë endemikë për këtë territor. Nga pikpamja mjedisore, tokat luajnë një rol kyç në shumëllojshmërinë e biodiversitetit. Prania e bimësisë natyrore ofron vlera të rëndësishme për mjedisin natyror si dhe për veprimtaritë ekonomike të njeriut. Bota bimore e Darsisë konsiderohet mushkëria e qyteteve të Lushnjës, Peqinit, Rrogozhinës dhe më gjërë. Sipërfaqet me gjelbërim përmirësojnë ajrin urban, duke thithur ndotësit atmosferik. Sipas kritereve ndërkombëtare është llogaritur se bimësia e rrit cilësinë e ajrit, duke thithur në një vit për 1 hektar sipërfaqe të gjelbër rreth 3.8 ton CO2, 0.7 ton CO, 2.1 ton SO2, 2.4 ton NO2, 5.5 ton pluhura dhe 6 ton O3 45. Në Darsi rreth 400 ha përbëhet nga bimësia pyjore me dushqe, shkurre dhe pisha bregdetare. Ekzistenca e çdo peme është jetike për njerëzit, sepse një e tillë mban gjallë me O2 2 persona. Në bazë të këtyre të dhënave, bimësisë në kodrat e Darsisë luan një rol të rëndësishëm në përmisimin e ajrit të qyteteve. Bimësia ka rol ekulibrues në ekoesistemin natyror, e cila mundëson Zhvillimin e Qëndrueshëm. Ajo ruan lagështirën e tokës dhe e mbron nga agjendët atmosferik, veçanërisht nga reshjet: e mbron nga erozioni; parandalon e rrëshqitjet; ruajtjen e folezimit të botës shtazore, etj. Fauna e egër, veçanërisht ajo nëntokësore krijoi kondicion të duhur petrografik për zhvillimin e bimësisë natyrore dhe të kultivuar. Urithi, krimbi, minjtë e tokës, etj. janë pjesë e procesit të alternimit të shkëmbinjve, duke i thërmuar dhe kthyer në toka të përshtatshme për zhvillimin e botës bimore dhe bujqësinë. Bagëtitë e trasha dhe të imta me anë të jashtëqitjes, krijojnë plehrat organik (emërtimi nga banorët e zonës është plehu i zi), të cilat përmbajnë elementë ushqyes si azot, etj.: zëvendëson shpesh herë edhe plehrat inorganik në bujqësi. Përdorimi i këtij produkti natyral, mbron shumë edhe mjedisin sepse nuk ndotin atë duke ndihmuar edhe në zhvillimin e qëndrueshëm të bujqësisë. II Vlerësimi ekonomik Prania e shkëmbinjve sedimentarë lidhet me evolucionin gjeologjik të ri dhe formimin e shtresave terrigjene në thellësi. Kjo përbën potencial të rëndësishëm për zhvillimin e mëtejshëm të industrisë naftë-nxjerrëse në lindje të Darsisë. Nafta gjendet në depozitimet miocenike të cilët përfaqësohet nga shkëmbinjtë ranorë dhe ranorë-alivrolitor. Nga studimet e kryera nga kompani 45 Environment in Europe, Second Assessment, Geneva

58 të ndryshme u konstatuan rezerva nafte, në fshatin Pekisht. Përveç kësaj, një tjetër burim natyror me perspektivë me vlera ekonomike për zonën është edhe gazi natyrorë, e cila gjendet në strukturën Lushnjë-Karbunarë 46. Topografia e relievit favorizon dukshëm zhvillimin e veprimtarive ekonomike të njeriut. Hipsometria relativisht e ulët dhe pjerrësia mesatare e shpateve me vlera të vogla ka ndikuar jo pak në zhvillimin e bujqësisë. Në këtë territor kultivohen një shumëllojshmëri e kulturave bujqësore. Në to janë mbjellë sipërfaqe të mëdha me ullinj dhe janë ndërtuar një numër i lartë serash. Nuk mungojnë edhe parcela me fruti-kulturë, agrume, drithëra, etj. Klima direkt ose tërthorazi është ndër faktorët, që krijon kushte për kultivimin e kulturave bujqësore, sidomos ato të zonës mesdhetare. Gjithashtu ajo ndikon në rritjen e shumë bimëve mjekësore me leverdi ekonomike dhe shëndetin e njeriut. Hidrografia përbën nga vlerat më të pazëvëndësueshme për zhvillimin e ekonomisë bujqësore. Burimet ujore, lumi Shkumbin, përrenj, ujëmbajtësit janë jetike për këtë degë të ekonomisë. Me këto elementë të hidrografisë, ujiten kulturat e ndyshme bujqësore. Kjo bën, që edhe rendimenti i prodhimit të jetë në nivelet e larta, pavarësisht thatësirës së zgjatur gjatë stinës së verës. Problemet e shfaqura nga mungesa e rezervave ujore lidhen me thatësirën dhe konsumimin e madh të këtyre ujërave. Potenciali i ujëmbajtësve është i vogël në raport me tokat e punueshme, cilët duhet të mbulojë me ujitje: jo vetëm gjatë stinës së verës, por shpesh herë edhe në muajt maj dhe shtator. Pasojat në mjedis janë negative, sepse mosshkarkimi i ujërave, ndikon në biodivesitet: sektorët e poshtëm të përrenjve. Tokat mbeten faktori më kryesor i zhvillimit të ekonomisë në Darsi. Edhe pse në këtë nënnjësi fiziko-gjeografike ekziston vetëm një tip të brezit zonal të tokës, ajo është relativisht e pasur me element ushqyes të domosdoshme për të kultivuar lloje të ndryshme të kulturave bujqësore. Tokat me produktivitet të lartë konsiderohen ato aluvionale. Në kodra, cilësia e tokave të hirta kafe është jo shumë e pasur, e cila ka këto karakteristika: Duke u bazuar në lëndët ushqyese, tokat janë të varfra dhe të mesme me përmbajtje humusi. Zakonisht horizonti A kanë përmbajtje humusi 2-4%. Për sa u përket lëndëve ushqyese, tokat në pjesën më të madhe të tyre janë të varfëra dhe të mesme në përmbajtjen e humusit, azotit dhe fosforit, dhe të pasura në potas 47. Në të ka ndikuar përhapja e gjerë e depozitimeve terrigjene, të cilat janë të varfëra në lidhjet e azotit dhe fosforit, si dhe kushtet fitoklimatike, proçesi i shpëlarjes, etj 48. Horizont humusor i zgjatur 49. Bimësia kontribuon në përmirsimin e degëve të ndryshme të ekonomisë, veçanërisht atë bujqësore. Në radhë të parë bimësia natyrore kryesisht ajo pyjore është përdorur vazhdimisht për ngrohje: banorët e kanë parë rrugën e vetme për të kursyer ekonomikisht. Bimësia natyrore ofron një nga thesaret e saj, siç janë ato mjekësore. Pavarësisht ndryshimeve të sistemit ekomikopolitik, hapja me botën e zhvilluar, shtimin e medikamenteve farmaceutike, banorët e Darsisë vazhdojnë të trashëgojnë traditën e të parëve për përdorimin e bimëve mjekësore për qëllime kurative. Ata i përdorin pothuajse të gjitha pjesët përbërëse të këtyre bimëve. Përdorimi më i zakonshëm është ai gjetheve, duke i konsumuar, në formën e çajrave. Kjo ka kursyer para për shërimin e sëmundjeve kronike, duke reduktuar përdorimin e medikamenteve farmaceutike. Gjithashtu këto bimë kanë edhe leverdi ekonomike. Banorët e zonës mbledhin produktet e bimëve mjekësore për t i shitur. Përveç kësaj shumë nga këto bimë po kultivohet nga vetë njeriu pët të patur më shumë prodhim e të ardhura financiare. 46 Sheme, S., Gjeografia e industrisë, fq Kristo, V., Veçoritë fiziko-gjeografike të pllajës së Dumre-Darsisë, fq Po aty 49 Gjoka, F., Cara, K., Tokat e Shqipërisë, fq

59 KAPITULLI I III III. VEÇORITË GJEOMORFOLOGJIKE III. 1. PROCESET GJEOMORFOLOGJIKE Proceset gjeomorfologjike në vitet e fundit janë familjarizuar me jetën e banorëve të zonës. Ato gjenden kudo: në lugina, kodra, në tokat e punueshme, në vendbanime, infrastrukturën rrugore, etj. Si dukuri më prezente janë proceset erozivo-denuduese, të cilat quhen ndryshe edhe si procese gjeomorfologjike. Në varësi se si shkëputet materiali nga shpati, shfaqet në 4 tipe: rrëshqitjet, erozioni, shembjet dhe rrëzimet. Përpara se të analizojmë në mënyrë të hollsishme këto tipe, do të ndalemi fillimisht tek faktorët, që ka ndikuar më shumë në zhvillimin e këtyre proceseve. III Faktorët Dukuritë gjeomorfologjike nuk mund të ndodhin pa ndonjë shkak të caktuar. Për zhvillimin e tyre ndikojnë faktorë të ndryshëm, të cilët janë të shumtë në numër, por ne i kemi ndarë në dy grupe: Natyror Human Në grupin e parë të faktorëve bëjnë pjesë: përbërja litologjike, topografia e relievit, reshjet e shiut, hidrografia, tokat dhe bimësia. Në grupin e dytë futen faktorët antropogjen, të cilët do të trajtohet në çështjen Proceset gjeomorfologjike dhe përdorimi i tokës. Disa studiues mendojnë se nëse ka kushte natyrore të përshtatshme, një rrëshqitje apo shembje mund të ndodh në çdo kohë. Një kategori tjetër studiuesish mund të konkludojnë ndryshe, duke bërë përgjegjës kryesor veprimtarinë e njeriut. Në fakt pjesa më e madhe e studiuesve, ku bëjnë pjesë edhe ato, që merren me studimin e dukurive natyrore e problemeve mjedisore, arrijnë në përfudimin se: faktorët janë kompleks dhe proceset gjeomorfologjike zhvillohen në ato territore, ku ekzistojnë si faktorët natyror ashtu edhe human. Këto janë të lidhura me njëra-tjetrën. Nëse njëri nga këto mungon, atëherë mundësia e aktivizimit të një procesi gjeomorfologjik është minimal. III Faktorët natyrorë Faktorët natyrorë janë më kryesorët në zhvillimin e dukurive të shpatit. Në varësi të këtyre faktorëve varen edhe tipet, shpërndarja gjeografike, intensiteti, përmasat dhe kohëzgjatja e tyre. Në këtë grup faktorësh futen: struktura dhe litologjia, topografia e relievit, klima, ujërat nëntokësorë dhe sipërfaqësorë, tokat dhe bimësia. II a. Tektonika dhe litologjia Ndërtimi gjeologjik është ndër faktorët natyrorë, që krijon kushte të përshtatshme në zhvillimin e proceseve të shpatit, veçanërisht rrëshqitjet. Tektonika rrudhosëse dhe litologjia e përbërë kryesisht nga shkëmbinjtë molasikë, konsiderohen si më evident në krijimin e fenomeneve gjeomorfologjike. Darsia ndërtohet nga shkëmbinjtë terrigjen, që i përkasin më shumë Pliocenit dhe Tortonianit: ranorë, konglomeratë, alevrolite dhe argjila. Sipas karakteristikave fizike këto dallohen për paqëndrueshmërinë ndaj agjentëve të jashtëm atmosferik dhe rrjedhjeve ujore sipërfaqësore. Nën ndikimin e tyre shkëmbinjtë mund të gërryhen, humbin stabilitetin e bazamentit kryesor. Të gjitha këto përcaktojnë natyrën e këtyre proceseve. Ajo, që e përshpejton më shumë janë ndërthurjet e këtyre shkëmbinjve. Në jo pak raste ka alternim të ranorëve e konglomeratëve me argjilat e alevrolitet. Kjo bën truallin të jetë i prirur 59

60 ndaj rrëshqitjeve, sepse argjilat në kushtet e sasirave të mëdha të ujit fryhen dhe kalojnë në gjendje plastike, duke krijuar kushte për shfaqjen e rrëshqitjeve. 50 Shkëmbinjtë argjilor e alevrolitet gërryhen më lehtë nga reshjet intensive: krijohen vatra erozive. Gjatë ngritjes së territorit krijohen kushtet për proceset gjeomofologjike të shpatit. Lëkundjet sizmike edhe pse mund të jenë të rralla e me intensitet të ulët ndikojnë në aktivizimin e këtyre proceseve. Në ditët e sotme, për shkak të ndërhyrjeve të njeriut e ka rritur gjithnjë e më shumë rolin e tërmeteve në ecurinë e këtyre dukurive. Mjafton një lëkundje e vogël dhe mund të realizojë prishjen e ekuilibrit të brishtë të shpateve. III b. Topografia e relievit Proceset gjeomorfologjike quhen ndryshe edhe të shpateve. Shpati luan rolin kryesor në aktivizimin e tyre. Pa bërë një analizë të qartë të karakteristikave të relievit nuk mund të kryhet një studim i saktë shkencor. Ai renditet si komponent i rëndësishëm, duke përcaktuar tipin e proceseve, që ndodhin në të. P.sh.: në shpatet me pjerrësi nën 20º mund të krijohen rrëshqitje, ndërsa mbi këtë vlerë proceset më të shpeshtë janë shembjet dhe më rrallë rrëshqitje me shembje. Nëse ka reliev fushor atëherë këto dukuri nuk mund të ndodhin. Lugina e Shkumbinit dhe e përrenjve, të cilat përbëhet nga depozitimet aluvionale janë të ekspozuara nga erozino linear. Format e shpateve kanë rëndësi për formimin e proceseve gjeomorfologjike. Në varësi të tyre zhvillohen edhe këto procese. Shpatet e mysët dhe të drejtë janë më të prekur nga erozioni, rrëshqitja dhe shembjet. Nga të dhënat e mbledhura në terren rezulton se rreth 75 % e këtyre proceseve ndodhin në këto lloj shpatesh. Pothuajse çdo kodër përfaqëson një kuest të shprehur mirë ose dobët. 2 elementët kryesorë të kuestit janë shpina dhe balli. Në të parën ajo ndërtohet nga shkëmbinjt më të qëndrueshme, kurse në të dytën janë më pak stabile: modelohen nga faktorët e jashtëm. Këto territoret janë ndër më të prekurat nga proceset e shpatit, sidomos nga rrëshqitjet. Copëtimi horizontal i relievit nga pikëpamja gjeomorfologjike zë një vend të rëndësishëm në formimin e këtyre dukurive. Rreth 45 % e territorit e zë copëtimi mbi 3 km/km², kjo tregon rolin e tij jo të pakët në zhvillimin e proceseve të shpatit: veçanërisht erozionin. Energjia e relievit edhe pse nuk ka vlera të larta është faktor, që duhet të marrë në konsideratë, sepse mbi 50 % e sipërfaqes e zë vlerat e copëtimit vertikal mbi 100 m/km². Pjerrësia mesatare e shpateve janë një nga indikatorët e rëndësishëm në zhvillimin e proceseve gjeomorfologjike. Kjo vërehet në ato territore me vlera mbi 7, ku edhe mundësia e aktivizimit të rrëshqitjeve, shembjet dhe erozionit është më e madhe. III c. Klima Ndryshimet klimatike, veçanërisht sasia dhe intensiteti i shirave ndikojnë në zhvillimin e proceseve të shpatit. Në varësi të sasisë dhe intesitetit të reshjeve të shiut, varet edhe niveli i zhvillimit dhe natyrës së proceseve erozivo-denuduese. P.sh.: kur intensiteti paraqitet i lartë shfaqet fenomeni i erozionit, ndërsa kur ai është i ulët krijohen kushte të përshtatshme për rrëshqitje. Reshjet e shiut me kohëzgjatje 3-4 ditë pandërpreje dhe me intesitet të ulët krijojnë mundësi ujit të depërtojë ngadalë në brendësi të shkëmbinjve: deri në kontaktin me argjilat. Nëse shkëmbinjt janë me veti të dobëta fiziko-kimike, kur lagen humbasin qëndrueshmërinë. Kjo çon në ngopje dhe toka bëhet më elastike, rrit vëllimin dhe krijohen kushte për rrëshqitje të re. III ç. Ujërat nëntokësor dhe sipërfaqësor 50 S, Sala., P, Qirizi., Rreziqet natyrore gjeomofologjike në sektorin bregdetar midis grykëderdhjeve të Shkumbinit dhe Ishmit (Simpoziumi III Kombëtar, Gjeomorfologjia e aplikuar, mjedisi dhe turizmi bregdetar në Shqipëri, Akademia e Shkencave, QSGJ), fq

61 Ujërat nëntokësore tretin lëndët çimentuese të shkëmbinjve, të cilët kthehen me veti jo të forta fiziko-kimike. Në këto kushte krijohet sufozioni mekanik e kimik, ndërsa në shpatet prishet gjendja e forcuar brenda shkëmbinjve. Çarjet e formuara nga ky proces tjetërsimi lejon depërtimin e ujërave në thellësi. Kjo dukuri shoqërohet me humbjen e ekuilibrit të shpateve. Ujërat sipërfaqësor gërryejnë bazën e shpatit, duke humbur qëndrueshmërinë e shkëmbinjve. Procesi i erozionit kryhet më shumë nga lumi Shkumbin dhe përrenjt kryesorë. III d. Tokat Duke u mbështetur në faktorët e formimit të tokave, mund të konkludojmë se edhe ky burim natyror kontribuon në formimin e proceseve të shpatit. Tokat janë krijuar zakonisht në depozitimet terrigjene ( kryesisht në molasë), të cilat shkatërrohen lehtë nga faktorët e jashtëm dhe të prirura më shumë ndaj rrëshqitjeve. Kushtet më të përshatshme i ndeshim në tokat e hirta kafe në lartësitë mbi 70 m mbi nivelin e detit: në shpate më të pjerrët. Këto toka renditen si më të predispozuara ndaj këtyre proceseve, sepse shtufi ranor për shembjet dhe shtufi ranoro-argjilor për rrëshqitjet, shërbejnë për formimin e këtyre proceseve gjeomorfologjike: përbën fazën fillestare dhe më kryesoren. III dh. Bimësia Bimësia natyrore luan rolin e mburojës nga faktorët e jashtëm. Falë këtij roli toka është gjithnjë e më sigurtë. Pemët me elementët përbërës: degë dhe gjethët, ulin në mënyrë të ndjeshme forcën goditëse të reshjeve të shiut. Kjo bën territorin më të rezistueshëm ndaj erozionit. Gjithashtu ato ndikojnë në zbutjen e amplitudave të temperaturave, nëpërmjet krijimit të mikroklimave. Bota bimore, kryesisht ajo me lartësi të madhe ruan në qëndrueshmërinë e shpatit. Krejt e kundërta ndodh me atë barishtore, që mund të mbroj përkohësisht nga proceset gjeomorfologjike. Përveç anëve pozitive, bimësia ndikon edhe si nxitës e dukurive të shpatit. Rrënjët e pemëve, duke rritur përmasat krijojnë çarjet më të mëdha në shkëmb: lejon edhe depërtimin e ujërave sipërfaqësorë në thellësi. Këto favorizojnë më shumë rrëshqitjet dhe shembjet. III Rrëshqitjet Një nga proceset gjeomorfologjike më kryesore dhe me ndikime të dukshme në mjedis, në veprimtarinë e njeriut, etj., konsiderohen rrëshqitjet e tokës. Ato kanë përhapje të madhe gjeografike dhe për nga numri dominojnë tek këto procese: e rëndisin kodrat e Darsisë në vitet e fundit, si një nga territoret më të prekura. Rrëshqitjet aktivizohen në shpatet, që ndërtohen nga shkëmbinjt të papërshkueshme (argjila, alevrolite) në thellësi dhe në sipërfaqe nga ato të përshkueshme (ranorë e konglomeratë), duke përbërë për këta të fundit një bazament të paqëndrueshëm. Masat shkëmbore argjilore dhe alevrolitore në praninë e ujit fryen, bëhen më elastik, zmadhojnë volumin dhe me një pjerrësi të favorshme të shpatit nga 5 deri 20º fillojnë të formohen rrëshqitjet. Krahas faktorëve natyror, rol jo të vogël luan edhe ai antropogjen. Ndërhyrjet e njeriut mbi shpatet, që mundësojnë rrëshqitjet, pavarësisht përmasave të tyre, mjafton edhe një ngacmim i vogël prej njeriut, natyra do të kundërpërgjigjet me riaktivizim i këtij fenomeni gjeomorfologjik 51. Pasojat e rrëshqitjeve, ose kostot e tyre janë: mjedisore, sociale dhe ekonomike. Ato mund të jenë shumë shkatërruese për mjedisin dhe ekonominë, por dhe të shkaktojnë viktima në njerëz Sala, S., Qiriazi, P., Rrëshqitja e Bagosë (USH, Buletini Shkencor; Shkencat e Natyrës, nr. 59), fq European Environment Agency, Mapping the impacts of recent natural disasters and technological accidents in Europe, Environmental issue report No 3. Copenhagen, fq

62 Rrëshqitjet në Darsi janë kryesisht të ngadalshme, e cila llogaritet 5 mm në sekondë, por ka edhe më të shpejta, p.sh.: në Hysgjokaj, të cilët i kemi parë, etj. Format më të shpeshta të këtyre proceseve të shpatit janë në formë rrjedhjesh dhe rrokullisjesh, kurse me anë të shkarjes (rrëshqitje me shembje) ndodhin më rrallë dhe përfshin territore me pjerrësi relativisht të madhe, mbi 20 º. Në bazë të kohës së aktivizimit të tyre, ato i ndajmë në: Rrëshqitje të reja Rrëshqitje të vjetra III Rrëshqitjet e reja Në këtë grup bëjnë pjesë rrëshqitjet, që kanë ndodhur në një periudhë kohore më të shkurtër se 80 vjet. Për shkak të moshës së re, ato janë konstatuar më lehtë dhe mbizotërojnë rrëshqitjet e formuara në 25-vitet e fundit. Kjo lidhet më shumë me faktorët antropogjenë. Ndërtimi i banesave pa planifikimin e duhur, zgjedhja e gabuar e vendit të ndërtimit apo ndërhyrje të tjera shtesë pranë banesave shkaktuan më shumë rrëshqitjet me kosto të larta financiare e sociale: për fat të mirë në këtë zonë nuk ka pasur viktima. Më shqetësuese u bë dëmtimi i banesave, kryesisht ato të rejat, deri në atë gjendje sa të bëhen të pabanueshme. Përveç banesave, rrëshqitjet kanë prekur dhe toka të punueshme, sera, kanale ujitëse, rrugë, varreza, shtylla të tensionit të energjisë elektrike, etj. Fshatrat më të prekura më shumë nga rrëshqitjet janë: Ballagat, Manasufaj, Jazxhias (Audiaj), Gjuzaj, Hysgjokaj, Kupas, Lekaj, Çanakaj, Kurtinë, Vashaj, Gjocaj, Kurtaj, Kasharaj, Karbunarë e Sipërme, Shegas dhe Algjine. Këto ndodhen në njësitë administrative Ballagat, Hysgjokaj, Karbunarë, Gjocaj dhe Golem. Më poshtë do të trajtojmë më hollësisht rrëshqitjet më të mëdha. Njëherazi do të përpiqemi të japim edhe një lloj klasifikimi sipas moshës: kohës kur ka ndodhur apo riaktivizimit të tyre, etj. Ballagati është ndër njësitë administrative më të goditura nga rrëshqitjet: ndoshta e bën ndër më të dalluarat në shkallë vendi. Duket se faktorët litologjik dhe atmosferik mbeten më evidentë. Gjithashtu edhe shpatet me pjerrësi jo të vogël dhe përdorimi gjerë i tyre për qëllime bujqësore i favorizon dhe u jep rrugë zhvillimit të këtyre proceseve. Pavarësisht se kjo njësi administrative ka sipërfaqe të vogël, 2485 ha, territoret e përfshira nga rrëshqitjet mbetet e lartë dhe ka mundësi të zgjerohet në vitet ardhshme. Aktualisht janë shkatërruara ose të dëmtuara 65 shtëpi banimi, 70 m segmente rrugore dhe 10.6 ha tokë e përdorur për qëllime bujqësore si drithëra, pemtore, sera, etj. Konkretisht, ato më kryesoret po i paraqesim më poshtë, sipas fshatrave të ish-komunës: Rrëshqitjet në fshatin Ballagat: më e madhja lokalizohet në kodrën e Mallagjecit, në shpatin verior. Ajo ndodhet në hyrjen e fshatit nga perëndimi. Territori i përfshirë përbëhet kryesisht në sipërfaqe nga shkëmbinjtë ranorë. Shpati verior dhe ai lindor është përdorur për qëllime të ndryshme: nga veprimtaritë publike deri tek ato private. Në të parën ndodhen ish-qendra e komunës, shkolla e mesme e bashkuar, posta dhe qendra shëndetësore. Në të dytën përfshihen banesa, lokale, kasolle, aktivitetet bujqësore, etj. Kjo ka bërë, që ky territor të jetë edhe i parapëlqyer nga banorët: si synim kryesor i tyre është t i afrohen sa më shumë shërbimeve. Viktimat kryesore të rrëshqitjeve janë banesa dhe toka të punueshme, por nuk i kanë shpëtuar rrugica, të cilat lidhin lagjet e fshatit. Sipas banorëve, që jetonin në shtëpitë e dëmtuar nga rrëshqitja ( foto. nr. III. 1.) tregojnë se shenjat e para të rrëshqitjes së tokës ndodhën 2 muaj para se të aktivizohej. Në fillim të nëntorit të vitit 2008 u konstatuan shenjat e para të krijimit të rrëshqitjes në këtë shpat. 62

63 Foto. nr. III. 1. Kurora e rrëshqitjes, Ballagat, 2010 Kushtet atmosferike ishin të favorshme, sepse numri i ditëve me reshje shiu ishin jo të pakta. Mungesa e kanaleve kulluese përreth banesave (lejoi depërtimin e ujërave në thellësi) apo edhe rritja e peshës në sipërfaqen e tokës për shkak të shtimit të ndërtimeve të reja pranë banesës mund të konsiderohen si katalizator kryesor. Rritja e numrit të ndërtesave në shpatin e kodrës, e nxiti akoma më shumë rrëshqitjen. Të gjithë këto faktorë çuan në humbjen e qëndrueshmërisë së shpatit. Sipas vëzhgimit tonë në terren dhe matjeve të bëra, rrëshqitja e Ballagatit ka gjatësi lindjeperëndim prej 145 m dhe gjerësi 70 m dhe shtrihet afërsisht 150 m mbi nivelin e detit. Rrëpira e kurorës është afërsisht 1.7 m dhe pjerrësia e trupit të rrëshqitjes arrin deri në 10 º dhe përfshin një sipërfaqe rreth 10 dynym tokë. Kurora fillon në rrugicën, që lidh banesat e dëmtuara me rrugën Ballagat-Lushnjë, e cila ndodhet disa metra më lart. Në momentin e vëzhgimit vëreheshin shkallëzime me lartësi cm. Gjithashtu edhe në gjuhën e rrëshqitjes u shfaqen disa të tilla më të vogla, cm të larta. Në të u depozitua material i sjellë nga rrëshqitja si gardhet, që rrethonin kopshte. Për rreth 6 muaj uji që shkaktoi këtë proces të shpatit lëngëzonte, në vende në formën e burimeve të përkohshme. Disa metra më poshtë zë fill edhe përroi i Tatil Grykës, nëse do të ketë riaktivizim të rrëshqitjes, gjuha mund të arrijë afër këtij përroi. Dëmi më i madh konsiston në shkatërrimin e 5 banesave, duke i bërë të pabanueshme. Këto shtëpi ishin një katëshe të ndërtuara pas vitit Muret përbëheshin nga tulla dhe vetëm në një u konstatuan me bllok betoni. Pikërisht në muret kishte plasaritje të dukshme, ndërsa në 2 banesa, dyshemetë kishin çarje me thellësi deri në 60 cm. Pranë gjuhës së rrëshqitjes gjenden edhe disa banesa të tjera, por momentalisht nuk rrezikojnë të dëmtohen. Në lindje të kodrës së Mallagjecit, është krijuar një rrëshqitje tjetër, me sipërfaqe rreth 0.4 ha. Ajo ndodhet po në fshatin Ballagat dhe ka prekur rrugën e një lagje: rrezikohen edhe banesa. Në këtë të fundit, janë të kërcënuar 3 të tilla. Ndërtimi i këtyre objekteve në këtë territor bllokoi 63

64 lëvizjen e ujërave nëntokësorë. Ajo solli shkatërrimin e plotë të rrugës midis lagjes me gjatësi 60 m, që lidh banorët me aksin Ballagat-Hysgjokaj dhe qendrën e ish-komunës. Rrëpira e kurorës shkon deri në 1.8 m. Fatmirësisht pasojat te banesat konsiderohen të vogla, sepse shenjat e lëna evidentohen vetëm te krisjet e faqeve të mureve. Përveç këtyre ka disa rrëshqitje të tjera, por me përmasa më të vogla: tokat e punueshme mbeten viktimat kryesore. Gjithsej janë prekur afërsisht rreth 1.7 ha, ku një pjesë e tyre u ripërdorën për qëllime bujqësore. Rrëshqitjet në fshatin Gjuzaj: mbetet një nga vendbanimet rurale më të ekspozuar ndaj rrëshqitjeve. Kjo vjen si rezultat i shfrytëzimit më të lartë të tokës, e cila arrin deri në 70 % të territorit. Këtu bëjnë pjesë edhe tokat e punueshme të hapura në 25 vitet e fundit, që ndodhen edhe në shpatet me pjerrësi mbi 10. Paralelisht me to u ndërtuan edhe shtëpi banimi pa asnjë planifikim urban. Duke qenë të tilla dhe mundësia e përfshirjes nga rrëshqitjet janë të mëdha, sepse këtu janë krijuar pothuajse të gjitha kushtet natyrore për aktivizimin e tyre. Një nga më të spikaturat, ndodhet pranë shkollës 9-vjeçare të fshatit. Periudha e aktivizimit është e njëjtë me atë të Ballagatit. Foto. nr. III. 2. Shkatërrimi i shtëpisë nga rrëshqitja, Gjuza,j 2009 Origjinën, rrëshqitja e ka nga rikonstruksioni i rrugës, që lidh disa lagje të fshatit me rrugën Ballagat-Lushnjë. Kalimi i automjeteve dhe ndërtimi i banesave, bllokoi lëvizjet e ujërave nëntokësorë pranë sipërfaqes dhe grumbullimin e tyre: duke i bërë shkëmbinjtë të humbin qëndrueshmërinë, bëhen më viskoze dhe elastik. Këto kushte çuan në aktivizimin e rrëshqitjes dhe dëmtimin si të shtëpisë ashtu edhe të rrugës. Kur situata u përkeqësua ndjeshëm, banorët u zhvendosën, duke u strehuar tek të afërmit të tyre. Më tipike është shkatërrimi i shtëpisë, oborrit dhe kopshtit të paraqitur në foto. nr. III. 2. Rruga bashkë me shtëpinë e paraqitur në foto përbëjnë trupin e rrëshqitjes dhe drejtimi i saj është jug-veri me gjatësi 140 m dhe gjerësi 55 m. Rrëpira e kurorës është rreth 1.5 m. Sipër kurorës, 64

65 65 toka ka pësuar plasaritje të reja, duke kërcënuar jo vetëm tokën e punueshme të mbetur, por edhe një shtëpi banimi 2 katëshe. Pjesët anësore të rrëshqitjes kanë pësuar ulje në 1 m. Gjuha e rrëshqitjes ka shkallëzime me lartësi rreth 65 cm. Gjuha ka marrë përpara toka të punueshme dhe gardhet, të cilët rrethojnë kopshtin e shtëpisë. Ujërat e grumbulluar në brendësi, që u bënë shkak për aktivizimin e rrëshqitjes, dolën për 6-7 muaj në formë burimesh në gjuhën e rrëshqitjes. Një tjetër rrëshqitje (foto. nr. III. 3.) ka Foto. nr. III. 3. Tokë e punueshme e kapur nga rrëshqitja, Gjuzaj, 2010 prekur njësipërfaqe prej 8 dynym tokë e punueshme e përdorur për kultivimin e bimëve të arave. Shkaku kryesor i aktivizimit është gërryerja e tokës nga përroi i Çezma-Axhejt, duke çuar në humbjen e ekuilibrit: ndikim të madh kanë dhënë edhe faktorët e sipërpërmendur. Rrëshqitja ndodhet në krahun e djathtë të përroit Xhezme Axhej. Në këtë rrëshqitje, rrëpira e kurorës rezulton rreth 2 m, e cila është ndër më të mëdhatë e evidentuar në Darsi. Gjatësia e trupit arrin në 100 m dhe gjerësia ndërmjet e 2 buzëve anësore është 90 m. Këto të fundit kanë pësuar ulje në 0.9 m. Pasi ky territor u përfshi nga rrëshqitja, i u ekspozua agjentëve klimatik (reshjeve atmosferike), duke krijuar edhe vatra erozive, të cilat në momentin e vëzhgimit ishin në fazën fillestare. Nëse nuk merren masa këtu mund të krijohet një vatër jo e vogël erozive. Rrëshqitjet në fshatin Manasufaj: në këtë fshat ka disa rrëshqitje, madje është ndër më të prekurit nga ky fenomen, për sa i përket tokave të punueshme. Një nga më tipiket ndodhet në shpatin perëndimor të kodrës së këtij fshati (fig. nr. III. 1.). Ajo shtrihet në krahun e majtë të segmentit rrugor Peqin-Ballagat. Gjeneza e kësaj rrëshqitje filloi me gërryerjen e fundit të shpatit nga përroi i Tatil Grykës, duke humbur kompaktësinë e kësaj toke. Më pas edhe reshjet e zgjatura të shiut në vitet i dha udhë krijimit të saj. Kjo i shtohet edhe pjerrësia mbi 15 dhe veprimtaria bujqësore e njeriut: në këtë periudhë e ka përdorur për kultivimin me drithëra (grurë). Një indikator i rëndësishëm në aktivizimin e kësaj rrëshqitja është edhe ndërtimi i serës në fundin e shpatit. Jo pak e rëndësishëm si faktor është moskullimi i ujërave. Ajo, që vihej re ishte prania e ujit në sipërfaqe dhe gropave të vogla: të formuar nga rrëshqitja. Ujitja e vazhdueshme e bimëve të kultivuara në sera (perime), lejoi depërtimin e ujërave në thellësi deri në shtresën e argjilave. Kjo rrëshqitje ka gjatësi afërsisht 220 m lindje-perëndim dhe gjerësi 70 m, e cila është më e madhja në ish-komunën Ballagat. Në trupin e saj u formuan shkallëzime të mëdha, aq sa dallohet edhe një kodrinë 1 m e lartë. Rrëpira litologjike në kurorë shkon 1.3 m në kurorë, kurse 0.6 m në gjuhën e rrëshqitjes. Vërehen si çarje horizontale ashtu edhe vertikale. Në trupin e rrëshqitjes konstatohej mjaft lehtë uji i depozituar, si hurdha të vogla mbi shtresën argjilore. Edhe pse rrëshqitja kishte 3 muaj, që ishte formuar dhe 2 javë pa reshje atmosferike, toka ishte pothuajse e lagur sikur këto reshje nuk ishin ndalur. Në trupin e rrëshqitjes kishte pellgje me ujë, ndërsa gjuha lëngëzonte, e diku dilnin burime të përkohshme: përfundonin në shtratin e përroit. Toka është përdorur me kultura bujqësore të ndryshme, veçanërisht nga bimë nxitëse për rrëshqitjet, si gruri i mbjellë gjatë periudhës së përfshirë nga ky fenomen. Problemet e shkaktuara nga kjo rrëshqitje janë jo të vogla. Nga kjo rrëshqitje u dëmtuan disa dynym me grurë dhe afërsisht 2 dynym sera: e ndarë pothuajse në 2 pjesë të barabarta.

66 Fig. nr. III. 1. Skema e rrëshqitjes në Manasufaj Nëse rrëshqitja riaktivizohet rrezikon disa dynym me ullinj dhe në sektorin e sipërm të shpatit ndodhen edhe banesa, të cilët herët a vonë mund të rrezikohen nga ky proces gjeomorfologjik. Rrëshqitjet në fshatin Jazxhias (Audiaj): Kjo rrëshqitje është formuar në të njëjtët kushtet si rrëshqitja e Manasufajt. Në ndryshim nga ajo e mësipërme, toka ishte e mbjellë me pemtore (pjeshkë) dhe sera (perime). Nga faktorët me ndikim kanë qenë edhe ato klimatik. E njëjta situatë është edhe me serat të mbjellura me perime. Këto kultura e kanë të nevojshme prashitjen dhe ujitjen e herëpas-hershme. Duke i bashkangjitur edhe pjerrësinë e shpateve mbi 10, bëri që kjo serë bashkë me pjeshkët të kapen nga rrëshqitja. Faktori kryesor mbetet njeriu, i cili e ka përdorur tokën sipas interesave të veta, sepse në to mungonte përkujdesja, që i duhej tokës si p.sh.: ka moskullim të ujërave. E krahasuar me atë të Manasufajt, ajo ka dëmtuar një sipërfaqe më të vogël të tokës së punueshme, kurse e serave mbetet e njëjtë dhe ndodhet në shpatin lindor të fshatit Audiaj dhe në krahun majtë të aksit rrugor Peqin-Ballagat. Kjo rrëshqitje është aktivizuar gjatë muajve shtator e tetor të vitit Ajo ka një gjatësi 150 m dhe gjerësi Ky territor ishte e kultivuar me pjeshkë. Shkallëzimet e formuara në trupin e rrëshqitjes kishin thellësi 60 cm dhe përputhen me vijën e çarjes së tokës para rrëshqitjes. Rrëpira e kurorës është rreth 1.5 m dhe sipër saj bimët e kultivuar ishin drithërat. Gjuha e rrëshqitjes përfundon pranë luginës së përroit të Tatil-Grykës dhe në të dilnin ujërat, që shkaktuan këtë proces gjeomorfologjik. 53 Kurti, A., Peizazhi natyrorë dhe ndikimi i njeriut në komunën Ballagat (Mikrotezë), fq

67 Foto. nr. III. 4. Rrëshqitje e tokës së punueshme dhe serës, Audiaj, 2010 Rrëshqitjet në vendbanimet e tjera të njësisë administrative: në fshatrat Xibrakë, Garunjas, Matjan dhe Gjyshaj ky proces gjeomofologjik është aktivizuar kryesisht në toka të punueshme. Sipërfaqet e prekura nuk i kalojnë 2 dynym për çdo rrëshqitje. Një nga këto rrezikon të dëmtojë rrugën, e cila lidh Garunjasin me aksin Ballagat-Lushnjë. Në kohën e aktivizimit, tokat e prekura (1 dynym) nga ky fenomen ishin mbjellë me grurë dhe pjerrësia i kalon 15º. Ndryshe nga Ballagati, në ish-komunën e Hysgjokajt më shumë rrëshqitjet kanë kapur toka të punueshme, por nuk ka lënë edhe pa u prekur dhe banesat. Për shkak të një relievi më të ulët, ka sjellë edhe përdorim më të madh të tokës dhe në shumë raste ndërhyrjet ishin pa kriter dhe masat parandaluese pothuajse mungojnë. Kjo ndikoi, që në sipërfaqet e mbjella me bimë are, sera apo të zënë nga ndërtimet të aktivizohen rrëshqitjet e jo vetëm. Viktimë e tyre i shtohen edhe segmente rrugore, kanale ujitëse, shtylla e tensionit të mesëm e ulët të energjisë elektrike, etj. Hysgjokajt bashkë me Ballagatin, janë njësitë administrative simbol të proceseve gjeomorfologjike. Shpesh herë me përmasa të mëdha, por fatmirësisht pa pasoja në jetë njerëzish. Të gjitha fshatrat të ish-komunës Hysgjokaj nuk i kanë shpëtuar këtyre proceseve. Gjithsej në 10 vitet e fundit janë dëmtuar, shkatërruar ose dëmtuar 20 banesa, 9. 3 ha tokë arë, 10 sera 54, etj. Rrëshqitjet në fshatin Hysgjokaj: dëmtimi i shtëpive të banimit ngarrëshqitjet është problemi më shqetësues në këtë fshat. Ka disa rrëshqitje, ku numri i tyre është jo i vogël. Këto kanë krijuar probleme në mjedis dhe ekonomi, duke ulur cilësinë e jetës të banorëve. Kështu duke filluar nga lindja, rrëshqitja e parë e madhe evidentohet në perëndim të ish-qendrës së komunës, në lagjen Sharkaj: në perëndim të rrugës Lushnjë-Hysgjokaj-Belsh (foto. nr. III. 5. ). 54 Komuna Hysgjokaj,

68 Ajo është aktivizuar në fillim të viti Si shkaktarët kryesorë janë reshjet e vazhdueshme të shirave, shtimi i numrit të ndërtimeve e serave dhe moskullimi i mirë i ujërave. Këtu janë prekur 6 banesa, ku 3 janë shpallur si të banueshme. Si katalizator i kësaj rrëshqitje është edhe ndërtimi i serës, aty ku ndodhet edhe kurora. Rol jo të vogël ka luajtur rikonstruksioni jo i studiuar mirë i rrugës, që lidh qendrën e ish-komunës me qytetin e Lushnjës. Gjatësia e rrëshqitjes është rreth 330 m dhe gjerësi 100 m 55. Thellësia e çarjeve në trupin e rrëshqitjes shkon në 70 cm, ndërsa rrëpira e kurora e rrëshqitjes është 1.3 m dhe ndodhet 5 m larg rrugës Lushnjë-Hysgjokaj. Në qendër të trupit të rrëshqitjes është formuar një shkallëzimi më i, duke e ndarë në 2 pjesë të barabarta. Ai është 60 cm i thellë. Rreziku për riaktivizimin e saj mbetet i lartë, pasi mjafton përsëritja e kushteve meteorologjike të viteve , që ky truall të bëhet plotësisht i pashfrytëzueshëm si nga ana e strehimit ashtu edhe për përdorim bujqësor. Më në jugperëndim, po në këtë fshat, në lagjen e Xhebexhinjve ndodhet edhe rrëshqitja më e madhe në ish-komunë dhe ndër më të mëdhatë në nënnjësinë fiziko-gjeografike të Darsisë (foto. nr. III. 6.). Përveç reshjeve dhe pjerrësisë së terrenit deri në 15º, ka edhe arsye të tjera si: ndërtimet e reja në këto 10 vite të fundit, shkallëzimet dhe mungesa e kanaleve kulluese e përshpejtuan aktivizimin e rrëshqitjes. Për këto të fundit e kanë kuptuar edhe vetë banorët e zonës, të cilët shprehen se para se të ndërtohej këtu nuk është shfaqur asnjë shenjë e rrëshqitjes. Ajo është aktivizuar më 20 shkurt të vitit 2011 dhe ka gjerësi maksimale 230 m dhe gjatësi afërsisht 400 m 56 Foto. nr. III. 5. Shkatërrimi i serës nga rrëshqitja, lagja Sharkaj, Hysgjokaj, Komuna Hysgjokaj, Komuna Hysgjokaj,

69 Foto. nr. III. 6. Banesë e rrezikuar nga rrëshqitja, lagja Xhebexhinjëve, Hysgjokaj, 2013 Thellësia e çarjeve vertikale në trupin e rrëshqitjes shkon në 2 m. Aq e madhe është kjo rrëshqitja, aq sa kurora e rrëshqitjes është niveluar nga banorët e zonës me ekskavator: për të rikthyer në gjendjen normale rrugën midis lagjes. Sipër saj gjenden disa shtëpi banimi gjithashtu të rrezikuar nga momenti në moment. Lartësia e rrëpirës së kurorës është afërsisht 2 m dhe përgjatë saj shtrihet edhe kanali ujitës, i cili në disa segmente është e dëmtuar plotësisht. Në dy anët e trupit të rrëshqitjes ka ndërtime të tjera dhe në rast të riaktivizimit mund të bëhen viktima të saj. Në qendër të saj ndodhet një shtëpi 3 katëshe, e cila duket sikur është në gropë, sepse toka e rrëshqitur përbëhet nga valëzime. Themelet prej 60 cm mbi tokë nuk dallohet më. Ky ndërtim ka pësuar zhvendosje prej disa cm drejt perëndimit. Muret u plasaritën deri në afërsi të çatisë. 8 banesa janë të prekura. 2 familje u shpërngulën plotësisht, ndërsa 6 familje të tjera për shkak të pamundësisë financiare për të ndërtuar një shtëpi të re në një truall tjetër, jetojnë me frikën se mos riaktivizohet përsëri kjo rrëshqitje. Rrëshqitjet në fshatin Kupas: aktualisht situata në këtë fshat nuk është alarmante, por në një të ardhme të afërt ky vendbanim mund ti ngjasojë fshatit Hysgjokajt. Kjo bazohet në situatën e krijuar, ku rrëshqitjet po kërcënojnë gjithnjë e më shumë banesat. Rrëshqitja kryesore ndodhet në lagjen e Toskëve dhe në shpatin perëndimor të fshatit. Sipas banorëve më të vjetër, në vitet 30 të shek. XX ka ndodhur një rrëshqitje. Pjesët anësore të trupit patën një ulje prej 2 m, ndërsa kurora kishte lartësi 3 m. 69

70 Foto. nr. III. 7. Rrëshqitje në Kupas, 2013 Rrëshqitja ka gjatësi 210 m dhe gjerësi 85 m 57. Këtu formohen disa shkallëzime të dukshme, njëra prej tyre është pranë shtyllës së linjës së energjisë elektrike dhe njëkohësisht edhe te rrënja e ullirit, të cilët kanë pësuar një devijim me 13º nga veriperëndimi: nga drejtimi i rrëshqitjes. Në shkallëzimin tjetër, që ndodhet pothuajse në qendër të trupit ishte e mbushur me ujin e grumbulluar mbi shtresën argjilore. Çarjet më të mëdha u vërejtën në qendër me mbi 40 cm, këtu u formua edhe një gropë e mbushur me ujë në momentin e vëzhgimit. Shenja e parë e aktivizimit të rrëshqitjes është çarja e rrethimit të pusit. Kjo konsiderohet si një sinjal për të paktën për 3 shtëpi banimi, që ndodhen më afër: tregon se këto objektet nuk janë më të sigurta. Gjuha e rrëshqitjes ka arritur afër rrugës, që lidhin parcelat bujqësore, duke nxjerrë jashtë përdorimit një serë të sapo ndërtuar. Nga materiali i sjellë u krijua edhe një kodrinë e vogël me lartësi 60 cm. Rrëshqitjet e tjera po në këtë fshat ekzistojnë, por me përmasa më të vogla. Veçohet ajo në lagjen e Koçiejve pranë ujëmbajtësit të Pajollisë. Rreth 1.3 dynym tokë e kultivuar me ullinj është përfshirë nga rrëshqitja. 1 m llogaritet fundosja e buzëve anësore të rrëshqitjeve dhe lartësia e rrëpirës së kurorës shkon deri në 1.3 m. Përgjatë trupit të rrëshqitjes janë disa shkallëzime 30 cm. Në gjuhën e rrëshqitjes gjenden ullinj, barishte, ferra dhe gardhet rrethues të tokave të punueshme. Rrëshqitjet në fshatin Çanakaj: edhe ky fshat është një fotokopje e vendbanime të tjera të ishkomunës Hysgjokaj. Pothuajse në të gjithë fshatin vërehen rrëshqitje. Më evidente ajo është zhvilluar në shpatin perëndimore të këtij fshati: klasifikohet si një nga më të mëdhatë të Darsisë. Gjatësia e rrëshqitjes arrin në 350 m dhe gjerësi deri në 150 m. Ajo ka 57 Komuna Hysgjokaj,

71 dëmtuar 5 shtëpi në lagjen e Tabakajt, ku të gjitha janë shpallur si të pabanueshme nga administrata e komunës së asaj kohe. 3 nga 5 banesa i përkisnin vëllezërve, ku njëri prej tyre ka ndërtuar një shtëpi të vogël pranë banesës së shkatërruar. Ajo më shumë i ngjason me një kasolle. Rrëshqitja ka pjerrësi rreth 10º, ku gjenden edhe banesat. Shkallëzimet janë cm dhe pjesët anësore janë pak të dallueshme. Çarjet në trupin e rrëshqitjes janë më të mëdha dhe sipër saj ka parcela toke të mbjellë me grurë. Gjuha rrëshqitjes përfundon pranë përroit të fshatit dhe ky i fundit derdhet në ujëmbajtësin e Çanakajt. Përveç banesave viktimë kanë rënë edhe rrugë. Në verilindje një segment prej 67 m të aksit Ballagat-Hysgjokaj ka pësuar një ulje nga krahu lindor, për shkak të një rrëshqitje në formim e sipërm. Nëse nuk merren masat, kjo rrugë do të pësojë fatin e disa akseve të tjera, të cilat janë dëmtuar nga ky proces gjeomorfologjik i shpatit. Gjithashtu, në perëndim të fshatit rrëshqitjet gjejnë përhapje të madhe, por me sipërfaqe më të vogël: nuk i kalon 1 dynym tokë të punueshme, të cilët lokalizohen kryesisht në afërsi të ujëmbajtësit. Rrëshqitjet në fshatin Kurtinë: edhe ky fshat nuk ngelet pas, për sa i përket këtij procesi. Në veri të fshatit u konstatua rrëshqitja më e madhe e fshatit dhe ndodhet 140 m mbi nivelin e detit. Foto. nr. III. 8. Tokë e punueshme e kapur përsëri nga rrëshqitja, Kurtinë, 2013 Ndryshe nga disa fshatra të tjerë, ajo është riaktivizuar 4 vjet nga aktivizimi i parë. Shkaku kryesor për këtë situatë, mbetet ndërtimi i shtëpive të banimit, sheshimi pas rrëshqitjes së parë dhe moskullimi i ujërave sipërfaqësorë. Ajo është riaktivizuar në fillim të vitit Gjatësia është 320 m dhe gjerësia në qendër shkon në 100 m 58. Ajo ka dëmtuar 2 banesa, disa dynym tokë arë dhe 2 dynym sera. Në kurorë, rrëshqitja pësoi një ulje prej 2 m dhe këtu është vendosur njëra 58 Komuna Hysgjokaj,

72 prej banesave. Zonja e kësaj shtëpie, u shpreh: se gjatë zhvillimit të rrëshqitjes, banesa pati një devijim prej 7 m drejt veriut, ku 6 shkallë bashkë me bordurat anësore dhe themelet u zhdukën nga sipërfaqa e tokës. Këto të fundit shkonin deri në 2 m thellësi, gjë e cila e shpëtoi këtë objekt strehimi nga shkatërrimi i plotë. Sipër kurorës kalon rruga, që lidh lagjen Çullhaj me qendrën e fshatit, e më tej me Hysgjokajn, etj. Shkallëzimet në trupin e rrëshqitjes arrijnë në 120 cm (më të mëdha se rrëshqitjet e tjera ). Në jug të rrëshqitjes janë formuar 2 rrëshqitje, ku njëra prej tyre shfaqet si rrëshqitje me shembje. Kjo e fundit bashkë me një rrëshqitje ndodhen në krahun e majtë (jugor). Pikërisht këtu u dëmtua edhe sera. Në trupin e rrëshqitjes ndodhet një banesë më e vjetër dhe ka shenjat më të dukshme. Edhe pse ishte e niveluar, toka ka marrë pamjen e shkallëzimeve (sikur është bërë me brezare nga makineritë bujqësore) dhe ka filluar të rrëshqasë përsëri ( foto. nr. III. 8.). Gjuha e rrëshqitjes përfshiu një parcelë tjetër e kultivuar me grurë. Gjithashtu në të janë të pranishme edhe ferrat dhe kumbulla. Para gjuhës gjendet një gropë me ujë, me sipërfaqe 40 m². Kjo pasohet me një ngritje në formë kodrine me lartësi 95 cm. Gjithashtu gjuha përbëhet nga disa shkallëzime më të vogla dhe ujërat, që shkaktuan rrëshqitjen dilnin edhe si burime të përkohshme. Rrëshqitjet në fshatin Lekaj: veçse e pasuron akoma më shumë hapësirën gjeografike me rrëshqitje. Ndërhyrjet të pa studiuara mirë nuk i ka shpëtuar edhe ky fshat. Ndryshe nga fshatrat e tjerë, si shkak kryesor ka rikonstruksionin e rrugës Lushnjë-Hysgjokaj. Edhe këto kodra përbëhen kryesisht nga shkëmbinjt ranorë dhe argjilorë. Rrëshqitjet e para u aktivizuan në fillim të dekadës së parë të shek. XXI. Gjatë rikonstruksionit të rrugës në vitin 2012, u kryen punime për zgjerimin dhe asfaltimin e saj. Foto. nr. III. 9. Rrëshqitja pranë rrugës Lushnjë-Hysgjokaj,

73 Pikërisht kjo ndërhyrje i nxiti akoma më shumë rrëshqitjet të zhvillohen dhe të kthehen në një kërcënues serioz për shkatërrimin e kësaj rruge. Pasojat ishin të dukshme, u shoqërua me riaktivizimin e 2 të tilla në vendin e quajtur Pishat e Lekajt. E para ndodhet në lindje, e cila ka prekur kryesisht sipërfaqe të papyllëzuar dhe në rast zgjerimi, kurora e rrëshqitjes mund të afrohet afër rrugës (foto nr. III. 9.). E dyta u aktiviua më në perëndim dhe zë një sipërfaqe rreth 0.3 ha me pisha. Në veri të luginës së Lushnjës gjenden edhe 2 rrëshqitje të tjera me sipërfaqe prej 4 dynym. Pjerrësia e shpatit shkon deri në 20º. Në vendin e zhvillimit të tyre është e pashfrytëzuar nga njeriu, madje mbeti e papyllëzuar. Këto 2 rrëshqitje rrezikojnë të përfshijnë edhe territore e tjera në sektorin e sipërm të shpatit të kultivuar kryesisht me ullinj. Përveç këtyre ka edhe rrëshqitje të tjera, por territori i kapur nuk i kalon 1 dynym. Megjithatë këto kanë ndikuar në rritjen e sipërfaqes së tokës të prekur nga ky proces i shpatit. Rrëshqitjet në njësinë administrative të Gjocajt: në 15 vitet e fundit janë shtuar në numër. Kushtet natyrore dhe veprimtaria antropogjene e favorizojnë një gjë të tillë. Zhvillimin më të madh të proceseve të shpatit i konstatojmë në fshatrat e Gjocajt, Vashajt dhe të Kurtajt. Rrëshqitjet dhe më pak shembjet kanë gjetur vend, duke u kthyer në një kërcënim për tokat e punueshme dhe jetën e banorëve të zonës. Rreth 3 ha tokë janë prekur nga ky proces shpatit, ku më tipiket mund të përmendim: Rrëshqitjet në fshatin Vashaj: ky fshat konsiderohet si më i prekuri në ish-komunën Gjocaj, pasi përmasat e rrëshqitjeve dhe pasojat, që do të japin në të ardhmen mund të jetë të mëdha. Pasojat e ndërhyrjes së njeriut ndër vite, veçanërisht në 15 vitet e fundit, e bën këtë proces të shpatit të zgjerojë hapësirat e veta: konsiderohen si një nga problemet kryesore, të cilët shoqërojnë jetën e banorëve të zonës. Në vitin 2000 rrëshqitja rrezikoi të shkatërronte disa banesa në lagjen Sula. Masat e marra nga vetë banorët, duke ndërtuar murë mbrojtës prej 20 m e parandaloi një situatë të tillë: mund të bëhej e rrezikshme. Më në veri një tjetër rrëshqitje u zhvillua ( riaktivizim ) (foto nr. III. 10.) në shpatin perëndimor të kodrës (ku gjendet fshati i vjetër) me lartësi rreth 150 m mbi nivelin e detit. Objektivi i saj ishin toka të punueshme dhe rruga, që lidh këtë fshat me Xibrakën. Lëvizjet e para u shënuan në fillim të vitit 2009 dhe preku fillimisht tokën e punueshme, me gjatësi 150 m dhe gjerësi 80 m. Thellësia e çarjeve në trupin e rrëshqitjes shkonte 1.2 m. Dallohet qartë edhe pasojat, ku rreshtat e ullinjve në trupin e rrëshqitjes kanë pësuar devijime në drejtime të ndryshme. Para dy vitesh rrëshqitja mori përmasa më të mëdha. Rrëpira e kurorës me lartësi deri në 1 m ka përfshirë si tokën e mbjellë me ullinj ashtu edhe kanalin ujitës. Gjuha e rrëshqitjes arriti deri në përroin e Sharrës osë Fushës, siç i thërrasin banorët e zonës, duke dëmtuar edhe një segment prej 30 m të aksit rrugor Vashaj-Xibrakë. Masat e ndërmarra nga administrata e komunës e asaj periudhe, e rikthyen përkohësisht normalitetin. Gjithsesi situata mbetet shqetësuese. Sipër rrugës u formua një hurdhë me sipërfaqje 35 m². Përgjatë trupit dallohen 3 shkallëzime me mbi 50 cm. Në njërën prej tyre dilte ujë, që ishte shkaktari kryesor i kësaj rrëshqitje. Në pjesët anësore të trupit janë aktivizuar rrëshqitje më të vogla, madje në krahun jugor të skarpatit ndodhen edhe disa banesa. Nga zgjerimi i rrëshqitjes, u përfshinë edhe 3 dynym tokë e punueshme poshtë këtij aksi rrugor. Shtrirja e kurorës në sektorë të sipërm të shpatit, rrezikon të preken edhe 4 banesa, nëse nuk merren masa për parandalimin e tyre. 73

74 Foto. nr. III. 10. Rrëshqitjet në Vashaj, 2015 Forma e lugët e shpatit para kësaj rrëshqitje, tregon se në të njëjtën vend ky proces shpati ka qenë prezent para 8-9 dekadash. Banorët rrëfejnë se pranë rrugës kishte një burim uji. Kjo ishte arsyja e ndërtimit e një ure të vogël, për ta mbrojtur rrugën nga erozioni. Rrëshqitjet në fshatin Gjocaj: këto janë të lokalizuar në zonën kodrinore, në jug të fshatit: kodrat në perëndim të përroit të Çelit (Shelk), sektori i mesëm, ku ndërhyrjet e njeriut u bënë më evidente në 15 vitet e fundit. Pikërisht në këto toka është bërë objekt i kësaj dukurie gjeomorfologjike. Si shkak kryesor konsiderohet pjerrësia e shpatit, sepse në to nuk krijojnë kushte të përshtatshme për kultivimim e bimëve të arave apo ullinjve. Prandaj në periudhën e ekonomisë së centralizuar nuk u përdor për qëllime bujqësore. Në vendin e quajtur gryka e Ballës dhe ajo e Toles rreth 5 dynym tokë e kultivuar me ullinj janë dëmtuar nga 3 rrëshqitjet e aktivizuar në 2012 dhe u shoqëruan me lëvizje të tjera në dy vitet pasardhëse. Ndryshe paraqitet situata në shpatet e kodrave në lindje të përroit të Çelit, ku përdorimi i tokës filloi vjet më parë. Si rezultat i reshjeve të vazhdueshme, mungesa e kanaleve kulluese në parcelat e mbjellura kryesisht me grurë dhe pjerrësia ndikuan direkt në aktivizimin e rrëshqitjes, me sipërfaqe prej 1.4 dynym. Nëse do të ketë përsëritje të kushteve atmosferike në të ardhmen e afërt, ato mund të rrezikojnë disa banesa në lagjen Bashaliu. Rrëshqitjet në Kurtaj: shtrihen në 2 anët e kodrës së fshatit, me lartësitë rreth 140 m mbi nivelin e detit. Më e madhja lokalizohet në shpatin lindor dhe në krahun e djathtë të segmentit Kurtaj- Gramsh me sipërfaqe 4 dynym. Kurora ndodhet 2 m poshtë rrugës dhe e rrezikon seriozisht këtë segment. Gjuha e rrëshqitjes përfundon në përroin e fshatit. Me një hapësirë më të vogël, 2 dynym, zë rrëshqitja tjetër në shpatin perëndimor të kodrës. Toka ka qenë e kultivuar zakonisht me grurë dhe mungesa e kanaleve kulluese u bënë shkak për humbjen e qëndrueshmërisë së shpatit. Në momentin e vëzhgimit (maj 2014) këto rrëshqitje ishin në proces formimi. 74

75 Rrëshqitjet në ish-komunat e tjera janë më pak të përhapura dhe me përmasa më të vogla. Këto prekën zakonisht tokat e punueshme, por nuk mungojnë edhe tek varrezat, serat e rrugë. Fshatrat ku vërehen më shumë këto rreziqe gjeomorfologjike janë Karbunarë e Sipërme, Kashtbardhë, Algjine, Kasharaj dhe Shegas. Rrëshqitjet në fshatin Karbunarë e Sipërme: pjesa më e madhe e territorit, që përdoret nga njeriu shtrihet në zonën kodrinore. Prandaj edhe mundësia për t u përfshirë nga proceset e shpatit mbetet e lartë. Kështu ndodhi, sepse kodrat në veri të përroit të Lunjës i u ekspozuan rrëshqitjeve, zakonisht në shpatet veriore dhe jugore të kodrës së Kullës së Topit : ishin të kultivuar me grurë ose të pa përdorura në momentin e vëzhgimit. Sipërfaqet e prekura nuk i kalojnë 1.5 dynym. Rrëshqitjet në fshatin Kashtëbardhë: këto dëmtuan një sipërfaqe toke e destinuar për varreza, e cila rrezikoi edhe ato aktuale. Masat parandaluese e ndërmarra nga komuna e saj periudhe e Karbunarës, i shpëtoi nga një situatë e pakëndshme: eshtrat mund të dilnin në shesh. Ajo gjendet pranë rrugës nacionale Lushnjë-Berat. Rrëshqitjet në fshatin Kasharaj: me zhvendosjen e fshatit nga lugina në kodrat jugore edhe aftësia e këtyre shpateve të ruanin qëndrueshmërin do të ishte e vogël. Në këtë aspekt mbështetemi në natyrën e përdorimit të tokës nga njeriu dhe kushtet natyrore, që nuk e mundësonin një gjë të tillë. Shenjat e para të aktivizimit të rrëshqitjeve u shënua në vitet , ku u prekën tokat e punueshme deri në 500 m². Gjatë 2012 rrëshqitje të reja u përhapën edhe pranë banesave në afërsi të qendrës së fshatit. Masat e ndërmarra nga vetë banorët si hapja kanale kulluese përreth shtëpive dhe tokave të punueshme, e zvogëloi rrezikun e dëmtimit të këtyre objekteve të strehimit. Rrëshqitjet në fshatin Algjine: territoret e prekura janë tokat e punueshme, që shtrihen në shpatet lindore të kodrave të fshatit dhe në kodrat juglindore: në anën e djathtë të përroit të Devollit. Tokat e prekura janë kultivuar kryesisht me grurë dhe ullinj. Sipërfaqa e kapur nga rrëshqitjet llogaritet në 8 dynym. Rrëshqitjet në fshatin Shegas: u formua në vitin Ai shkaktoi plasaritje të mureve (çarjet u thelluan pas tërmetit të majit 2014) dhe dyshemeve të 3 shtëpive, 1 dyqani dhe ambulancës së fshatit. Sipërfaqa e prekur shkon në 0.7 ha. Deri tani për këtë të fundit nuk është marrë ndonjë masë për rikonstruksionin e saj. Kurora ndodhet pranë rrugës, e cila e lidh me Golemin e Madh. Pranë gjuhës së rrëshqitjes ka bimësi natyrore, duke e penguar atë të vazhdojë drejt përroit të fshatit: parandaloi zhvillimin e mëtejshëm. Rrëshqitja ka pjerrësi mbi 10º. Shkallëzimet nuk dallohen qartë, sepse në sektorin e sipërm të trupit të rrëshqitjes u sheshua nga banorët. III Rrëshqitjet e vjetra Rrëshqitjet nuk janë fenomene të reja gjeomorfologjike, por ato gjithmonë kanë qenë të pranishme në Darsi. Ndryshe nga ditët e sotme, faktori njeri nuk ndikoi në ato përmasa sa është sot. Prandaj edhe numri i tyre ishte i kufizuar, të lokalizuara zakonisht në ato territore ku u krijuan kushtet e tilla si: pjerrësia, mungesa e bimësisë, reshjet e shiut apo rrjedhjet ujore sipërfaqësore. Në terren kemi evidentuar 7 të tilla, por numri i tyre mund të jetë më i madh. Disa nga rrëshqitjet e reja u riaktivizuan nga pjesë e rrëshqitjes së vjetër (trupi). Një nga më të spikatura ishte në fshatin Vashaj, aty ku është riaktivizuar një rrëshqitje më e re në lagjen Sulaj ( foto nr. III. 10.). Aktivizimi i parë ka ndodhur në fillim të viteve 20 të shek.xx, për shkak të kushteve natyrore të favorshme si mungesës së bimësisë, pjerrësia e shpatit deri në 15º dhe reshjet. Sipas banorëve, ky territor ka qenë i lakmuar nga banorët për kultivimin e kulturave bujqësore. Që nga ajo kohë deri në ditët e sotme është ekspozuar vazhdimisht nga ky proces gjeomorlofogjik i shpatit. Në Kupas: mund të konsiderohet rrëshqitja më e madhe e vjetër e konstatuar në Darsi. Ajo kishte një sipërfaqe mbi 1 ha. Në kurorë janë akacie dhe plepa për të ruajtur qëndrueshmërinë e shpatit. Kurora e rrëshqitjes së re u formuan në trupin e saj të vjetrës. 75

76 Rrëshqitjet më të vjetra se 80 vjet me përmasa më të vogla, i kemi konstatuar në kodrat verilindore të Karbunarës së Sipërme, në kodrat jugperëndimore të Gjocajt, në kodrat veriore të Gjuzajt, në kodrat jugore e juglindore të Algjinajt dhe në Gramsh. III Erozioni Në kodrat e Darsisë erozioni konsiderohet si një nga proceset kryesore gjeomorfologjike të shpatit. Faktorët, që kanë më shumë ndikim janë: Veprimtaria antropogjene: ndikon drejtëpërdrejtë në degradimin dhe shkatërrimin fizik, kimik dhe biologjik të tokës, nëpërmjet zhvillimit intensiv të ekonomisë bujqësore. Përbërja nga shkëmbinjtë terrigjen: janë relativisht të butë, gërryhen shpejt dhe janë të paqëndrueshëm nga agjendët e jashtëm atmosferik. Pjerrësia e shpateve, e rrit shpejtësinë e ujërave rrjedhëse, si pasojë edhe aftësinë gërryese të tyre. Erozioni është shumë i lidhur me reshjet 24 orëshe, pasi relievi kodrinor është mjaft i përshtatshëm për rritjen e intensitetit të erozionit 59. Rrjedhje ujore luajnë një rol kryesor në erodimin e territorit ku ato kalojnë. Në varësi të sasisë dhe intesistetit të tyre varet potenciali erodues i këtij procesi të shpatit. Tokat e hirta kafe janë shumë të ekspozueshme ndaj erozionit, sepse ndodhen në shpate më të pjerrët dhe nuk kanë shtresë të mirë humusi. Më shqetësuese është në tokat e braktisura. Degradimi i shkurreve mesdhetare ka rritur sipërfaqen e degraduar nga erozioni sipërfaqësor. Mikroorganizmat dhe kafshët nëntokësore ndikojnë në alternimin fizik të shkëmbinjve. Me anën e veprimtarive të tyre jetësore bëjnë të mundur copëtimin dhe thërmimin e tyre. Në këto kushte nën veprimin e reshjeve këto përfshihen nga ky fenomen. Fillimisht erozioni paraqitet në format e tij fillestare dhe përfundon më pasoja katastrofike. Ai konsiderohet fatal, ku sasia e tokës së shkatërruar është më e madhe se sa ajo e krijuar: në ato sipërfaqe të përfshira, procesi i pedogjenezës nuk mund të mbulojnë humbjet e krijuara nga erozioni. Në Darsi erozioni shfaqet në dy forma: Sipërfaqësor Linear III Erozioni sipërfaqësor Kjo formë e erozioni e shkaktojnë rrëkezat e krijuara nga rënia e shirave me intesitet të lartë dhe kanë një periudhë të shkurtër veprimi. Territoret kodrinore mbeten më të prekura. Pas rrëshqitjeve, erozioni sipërfaqësor është më i përhapur për nga shtrirja gjeografike. Ai shkakton degradimin e tokave, duke i kthyer në terrenet jo produktive. Këto toka mund të ishin të destinuar edhe për përdorim bujqësorë. Këto janë si rezultat i kushteve natyrore të sipër përmendur, por ndërhyrjet e njeriut në peizazhin gjeografik ka stimuluar rritjen e intensitetin të tij. Sipas banorëve të zonës është vënë në dukje një rritje e tij në 25 vitet e fundit, ku si indikator ka shërbyer mënyra se si është sjellë njeriut ndaj tokave: veçanërisht ato të punueshme. Gjatë viteve të ekonomisë së centralizuar, këto toka u hapën edhe në shpate të pjerrëta që shkojnë deri në 20 º dhe pas 1990 u braktisën për shkak të kostove të larta financiare për përdorim bujqësor dhe produktivitetit të ulët. Sipas të dhënave të mbledhura në terren rezulton afërsisht 25 ha tokë, që nuk mund të kultivohen bimët e arave e jo vetëm. Vatrat me sipërfaqe më të madhe dhe zhvillim më të avancuar të erozionit janë analizuar si më poshtë: Vatrat e erozionit midis kodrave të Balajt dhe Bezhanit: në krahun e djathtë të përroit të Lushnjës, në lindje të kodrës së Bezhanit dhe shpatit veriperëndimor të kodrës së Balajt është 59 S,Sala., Sulova, Gjeomorfologjia, Mjedisi dhe Njerëzit, fq

77 krijuar një nga vatrat erozive më të zhvilluara në Darsi, e cila gjithnjë e më shumë po zgjeron sipërfaqen e saj, deri në afërsi të rrugës. Kjo vatër gjendet në afërsi të njërës prej kthesave të aksit Lushnjë-Hysgjokaj, pranë fshatit Lekaj. Foto. nr. III. 11. Vatër erozioni: kodra e Balajt, 2013 Gjatë sistemit të ekonomisë së centralizuar ky territor ka qenë në përdorim bujqësor. Sipas banorëve të zonës ky terren fillimisht u kap nga rrëshqitja. Si rezultat i reshjeve të shiut me intesitet të lartë dhe mungesës së bimësisë natyrore, u krijua vatra e erozionit, madje në vitet e fundit pati një zgjerim të dukshëm të saj. Gjatësia e vatrës erozive arrin 240 m dhe gjerësi maksimale prej 45 m. Në brendësi të vatrës u krijuan 8 përroska baltore dhe kur bien shira në formë rrebeshi grumbullojnë llumra të shumtë, të cilët arrijnë deri në afërsi të rrugës. Përmasat e përroskave: më të mëdha arrijnë gjatësi 45 m, gjerësi 9 m dhe thellësi deri në 1 m. Vatra e erozionit ka sipërfaqe prej 1 ha. Rrëkezat baltore bashkohen me rrjedhjet e përkohshme dhe kur ka prurje përfundojnë në përroin e Lushnjës. Deri tani masat për të mbrojtur këtë shpat mungojnë duke i lënë pjesën e mbetur, sektorin e poshtëm të kodrës, të përfshihet nga erozioni. Në verilindje të kësaj vatre erozive është krijuar një tjetër me sipërfaqe më të vogël e përbërë nga 3 përroska baltore, me këto përmasa: 10 m të gjata, 3 m të gjëra, që përbën një sipërfaqe prej 0.2 ha. Rrëkezat baltore bashkohen para urës me përroskat e tjera, të cilat vijnë nga vatra më e madhe erozive. Kodrat në veri të fshatit Lekaj: edhe pse të ripyllëzuar nga njeriu me pisha bregdetare, nuk e ka ndalur ecurinë e zhvillimit të erozionit: është më e kufizuar. Territori gjendet në veri të luginës së Lushnjës. Duke qenë të zhveshura krejtësisht nga bimësia dhe e ekspozuar nga agjentët e jashtëm atmosferik, u vendos në vitet 70 të shek.xx nga drejtuesit e atëhershëm, që të mbilleshin pisha bregdetare. Dalja në sipërfaqe e shkëmbinjve argjilore e shndërroi këtë zonë në një vatër të madhe erozive: përroskave jo të vogla të krijuara në të, e vërteton një gjë të tillë. Drejtimi i vatrës erozive është veriperëndim-juglindje me gjatësi rreth 170 m dhe gjerësia arrin deri në 70 m. Evidentohen të paktën 2 përroska, që konsiderohen ndër më të mëdhatë, me këto përmasa : gjatësi 70 m dhe gjerësi rreth 30 m. Sipërfaqa e prekur rezulton rreth 1.2 ha. Materiali i ardhur nga kjo vatër, një pjesë është depozituar disa metra më poshtë shpatit, ndërsa pjesa tjetër e materialit ka përfunduar në përroin e Lushnjës. 77

78 Kodrat e fshatit Hajdaraj: padyshim është një nga rastet më tipike të zhvillimit të proceseve erozive në Darsi. Këtu janë formaur disa vatra erozive, që ndodhen në shpatin lindor të kodrave të Hajdarajt, në veri të luginës së Lushnjës. Kodrat e Hajdarajt, veçanërisht Faqja Drizë është në pjesën më të madhe të saj e degraduar. Në shpatin me gjatësi mbi 1000 m me orientim veri-jug dhe gjerësi deri në 150 m janë formuar 4 vatra njëra pas tjetrës, të cilët ndërpriten nga disa parcela të ngushta e tokave të punueshme të kultivuar me ullinj dhe të papërdorura: të ndërthurura me njëra-tjetrën. Kjo vazhdon deri në afërsi (në jug) të kodrave të Gajukës, të cilët janë mbjellë me akacie. Sipërfaqa e prekur llogaritet rreth 3 ha, e rendit një nga terrenet më të degraduar të Darsisë. Madje aq i madh ka qenë materiali i ardhur nga ky shpat, sa që edhe emërtimi i përroit, që ndodhet në lindje të saj, të ketë emrin, si përroi i Ledhëve. Erozioni ka arritur në disa vende në stadin e avancuar, veçanërisht në qendër të shpatit. Materiali i gërryer ka kontribuar edhe në mbushjen e një sektori në pjesën veriore të ujëmbajtësit të Kasharaj, sepse sasia e tyre nuk konsiderohet e vogël. Aktualisht erozioni po kufizohet. Përveç këtyre, janë edhe shumë kodra të tjera përfshira nga vatrat erozive, si ato në fshatrat Gramsh, Garunjas, Gjuzaj, Stan Karbunarë, Mollas, Kashtëbardhë, etj. Disa prej këtyre vatrave kanë një zgjerim të dukshëm të sipërfaqes në 10 vitet e fundit. Foto. nr. III. 12. Erozioni në kodrat e Lekajt,

79 Foto. nr. III. 13. Vatrat erozive në faqjen e Drizës, kodrat e Hajdarajt 2012 Gjithashtu erozioni në disa vende ka shkatërruar jo pak edhe infrastrukturën rrugore, kryesisht akset, të cilat lidhin vendbanimet rurale me njëra-tjetrën, brenda Darsisë. Këtu nuk mungojnë edhe rrugët e lagjeve, apo ato që shërbejnë për transportin e produkteve bujqësore nga arat drejt banesave ose në tregjet bujqësore. Kështu janë dëmtuar rreth 1.9 km rrugë rurale, ku vetëm 150 m ndodhet në segmentin, që lidh qendrën e fshatit Çanakaj me ujëmbajtësin me të njëjtin emër. Në fakt ujërat rrjedhëse shfrytëzuan çarjet e krijuar nga lindja e një rrëshqitje, duke e zgjeruar dhe thelluar atë. Erozioni ka dëmtuar edhe disa segmente të rrugëve, të cilët lidhin: Kurtaj me Zhamë Fshat, Matjanin me Dushk Peqin, Gjuzajn me Gjyshaj, Hysgjokajn me Kupasin, Çanakajt me Ballagatin dhe këtë të fundit me Kurtinën, Algjinën me Shezën e Madhe, Balajn me Zgjanën, Mollasin me Karbunarën e Sipërme, këtë të fundit me Zgjanën, Biçakaj me Murriz Peqinin, etj. III Erozioni linear Ky tip erozioni vjen si rezultat i veprimtarisë gjeomorfologjike të rrjedhave ujore në thellësi. Lumi Shkumbin është një nga rrjedhjet, që ushtron më shumë aktivitetin gërryes, transportues dhe depozitues. Ky lumë ndodhet në periferi të Darsisë. Edhe pse është sektor i poshtëm i lumit Shkumbin, fenomeni i gërryerjes mbetet shqetësues. Në shtratin e këtij lumi ushtrojnë aktivitetin e tyre disa firma të shfrytëzimit të inerteve: në pjesën e territorit në studim. Shpesh-herë këto e keqpërdorin shtratin e zallishten nëpërmjet marrjes së zhavoreve apo rërave edhe në periudhën e ndaluar me ligj ( ). Nga njëra anë kjo ka ndikuar në prishjen ekuilibrave midis ekosistemeve ujore e atyre tokësore dhe nga ana tjetër shpejtësia e lumit rritet për shkak të shtimit të pjerrësisë së shtratit: aftësia gërryese i Shkumbinit gjithashtu shënon rritje. Pjesët e bregut të lumit në formë të mysët erozioni është më i lartë dhe konkretisht në Shezën e Madhe, Vashaj, Hasmashaj dhe Thanasaj, madje në të fundit erozioni lumor rrezikon rrugën, që lidh fshatin me qytetin e Rrogozhinës dhe aksin kombëtar Durrës-Lushnjë: sepse distanca ndërmjet tyre është fare pak metra. 60 Këshilli Kombëtar i Ujit., Vendim nr. 1, datë , Për reduktimin e shfrytëzimit të zhavoreve dhe rërave në shtretërit e lumenjve. 79

80 Foto. nr. III. 14. Gërryerja e lumit Shkumbin, Thanasaj, 2015 Lumi Shkumbin ka gërryer afërsisht 11 ha tokë të punueshme në njësinë administrative të Gjocajt dhe fshatin Shezë 61 dhe afërsisht 1 ha në Thanasaj. Krejt e kundërta ndodh kur forma është e lugët ku procesi i depozitimit mbizotëron ndaj gërryerjes dhe vërehet më shumë në Blinas dhe Bardhas. Përveç lumit Shkumbin edhe përrenjtë kryejnë veprimtari gërryese, transportuese dhe depozituese, por fuqia e tyre ngelet e vogël për shak të prurjeve të ulta, që ato sjellin. Nivelin më të lartë të erozionit është vërejtur në përrenjtë e Lunjës, Lushnjës dhe të Shezës. Nga përllogaritjet në terren, mendohet se ky fenomen ka zhdukur një sipërfaqe prej 3 ha tokë. Përbërja nga shkëmbinjtë e butë ka mundësuar, që prurjet e ngurta të jenë më të larta në raport me atë të lëngët (nuk ka statistika). Kjo vërtetohet edhe te veprave hidrike të ndërtuar nga bllokimi i rrjedhjeve ujore. Nga ardhja e prurjeve të ngurta, pësuan reduktim deri në 1/3 të sipërfaqes, ujëmbajtësit e Çanakajt, Garunjasit, etj. III Shembjet Përveç rrëshqitjeve, një dukuri tjetër e shpatit prezente në Darsi janë edhe shembjet. Ato kanë shtrirje gjeografike të kufizuar: sipërfaqet e prekur mbeten shumë herë më pak. Kjo shtrirje bën, që numri i fshatrave të prekur të numërohen me gishtat e njërës dorë. Në fshatrat Matjan, Kurtinë dhe Kupas janë konstatuar më qartë. Në të parën vërehen 2 shembje të periudhave të ndryshme kohore. E para, njëkohësisht më e madhja ka gjatësi 125 m dhe lartësi 5 m. Sipas banorëve të zonës, ka moshë afërsisht 100 vjeçare. Si shkaktar kryesor ka qenë rredhja ujore, që kalonte në rrëzë të shpatit, i cili e ka gërryer atë. Mendohet se një shtysë tjetër ka dhënë edhe lëkundjet e tërmetëve, të cilët në këtë rast sa do të vogla të jenë, mjaftojnë për zhvillimin e këtij fenomeni (foto. nr. III. 15 ). Materiali i depozituar në shtratin e përroit të fshatit është kaotike dhe përbëhet kryesisht nga blloqe shkëmbi me gjatësi 0.5 m dhe gjerësi 0.3 m. Hapësirat boshe ndërmjet blloqeve janë mbushur me proluviale të sjella nga përroi. Kjo mundësoi edhe rritjen e bimësisë barishtore. Po në këtë kodër, por me përmasa më të vogla dhe me moshë më të re u aktivizua shembja tjetër në formën e rrëshqitjes: si rezultat të pjerrësisë së shpatit mbi 20º. Ajo u zhvillua në vitet 80 të shek.xx. Mbi materialin e shembur ka aktualisht bimësi barishtore. 61 Drejtoria Rajonale e Bordit të Kullimit., Elbasan,

81 Shembjen në formën e rrëshqitjeve janë konstatuar edhe në fshatrat Kurtinë dhe Kupas. Në Kurtinë procesi i ngjason më shumë rrëshqitjes se sa shembjes. Kështu në perëndim të shpatit, ku pjerrësia është më e madhe, mbi 15, u aktivizua rrëshqitja me shembje, ndërsa në lindje pjerrësia zvogëlohet deri 10 : ka formim të rrëshqitjes. Foto. nr. III. 15. Shembjet në kodrën e fshatit Matjan, 2013 Burimi: Sofjan Kotorri Foto. nr. III. 16. Rrëshqitje me shembje, Kupas, 2013 Në fshatin Kupas, u krijua një shembje tjetër me tiparet e rrëshqitjes. Ajo pozicionohet në perëndim të njërës nga kodrat në formë të rrumbullakosura me përbërje ranore. Kjo shembje është aktivizuar në 2012 dhe si faktor kryesor ka ndërhyrjen e njeriut sipër këtij shpati. Ata në mënyrë të papërgjegjshëm, ndërtuan shtëpi pranë shpatit. Të paktën nga ky proces gjeomorfologjik i shpatit rrezikohen 2 banesa, që ndodhen shumë pranë. 81

82 Shembjet janë konstatuar edhe në kodrat e tjera, por janë me përmasa më të vogla. Një ndër to gjendet në fshatin Vashaj, në nivelin e dytë të tarracës lumore të Shkumbinit. Nga ky proces është dëmtuar një segment prej 5 m të kanalit ujitës. Një tjetër shembje ka ndodhur pranë fshatit Thanasaj, etj. III Rrëzimet Rrëzimet kanë përhapje më të kufizuar, në krahasim me rrëshqitjet dhe shembjet. Ato gjenden zakonisht në kurorat e rrëshqitjeve dhe në guroret e ish-guroret. Rrëzimet mund të takohen më rrallë në shpatet e kodrave. Një ndër më tipikët e konstatojmë në kodrën e fshatit Kurtinë. Ajo përbëhet në sipërfaqe kryesisht nga shkëmbinjtë ranorë të çimentuar mirë dhe vende-vende të ndërthurura me konglomeratë. Foto nr. III. 17. Rrëzime në kodrën e fshatit Kurtinë, 2013 Faktorët kryesorë, të cilët çuan në formimin e rrëzimeve në këtë kodër janë: 1. Zhvillimi i rrënjëve të pemëve në brendësi të masivit shkëmbor. Edhe pse të rralla, bënë të mundur humbjen e lidhjes së brendshme të shkëmbit. 2. Për shkak të pjerrësisë dhe ekzistencës edhe të faktorëve të sipër përmendur, tërmetët kontribuan sado pak në lindjen e këtij procesi gjeomorfologjik të shpatit. 3. Para 10 vjetësh ndodhën 2 rrëshqitje me shembje me përmasa të vogla. Më pas kjo i hapi rrugë zhvillimit të rrëzimeve. Materiali i rrëzuar përbëhet nga copëza mjaft të vogla të shkëmbinjve, që është karakteristikë për ranorët. Konet e vogla e depozitimit ndodhen në rrëzë të kodrës, duke formuar grumbuj të materialeve me lartësi deri në 1 m. Po në të njëjta kushte u formuan edhe rrëzimet në kurorat e rrëshqitjeve. Faktorët kryesorë janë alternimi i shkëmbinjve dhe forca e rëndesës. Ata mund t i vërejmë në fshatrat Kurtinë, Ballagat, Gjuzaj, Kupas, Karbunarë e Sipërme, Hysgjokaj, Manasufaj, etj. Gjithashtu ato nuk mungojnë edhe pranë ish-gurorës në Karbunarën e Sipërme dhe në gurororet e fshatrave Kasharaj, Kurtaj, etj. 82

83 Harta nr. III. 1. Harta gjeomorfologjike 83

84 III. 2. PROCESET GJEOMORFOLOGJIKE E PËRDORIMI I TOKËS Proceset gjeomorfologjike janë të lidhura ngushtë me mënyrën e përdorimit të tokës. Edhe pse përqindja më e madhe e territorit të Darsisë përbëhet nga kodrat, sipërfaqet e përdorura nga njeriu nuk janë të pakta. Në shumicën e rasteve ato kanë qenë të pakontrolluar, duke nxitur akoma më shumë formimin e proceseve gjeomorfologjike. Prandaj, në ditët e sotme faktori antropogjen është ndër më kryesorët në zhvillimin e këtyre proceseve. III Përdorimi i tokës Toka është aset, toka është e pakët, toka është e brishtë. Këto 3 deklarime reflektojnë marëdhëniet bazë të shoqërisë njerëzore me tokën, të cilat janë mardhënie sociale, ekonomike dhe mjedisore 62. Në Darsi, i ka fillimet e saj para 2400 vjetësh. Disa objekte të gjetura në territorin e ish-komunës Hysgjokaj, tregojnë se popullimi mund të jetë edhe më i hershëm. Ky përdorim i tokës nuk ka qenë rastësi. Ai lidhet me disa faktorë natyrorë, që janë të favorshme për kultivimin e kulturave bujqësore: Së pari; Përmbajtja mineralogjike e tokës së punueshme: e pasur me potas, përmbajtja e humusit 2-4%, horizont humusor të zgjatur 63 dhe përhapja e madhe e depozitimeve terrigjene, mundësuan ushtrimin e aktivitetit agrar në periudhat e ndryshme kohore. Së dyti; Relievi kodrino-luginor, klima mesdhetare fushore, rrjedhjet ujore sipërfaqësore krijojnë kushte të përshtatshme për zhvillimin e aktiviteteve bujqësore. Përdorimi i tokës u intesifikua pas përfundimit të Luftës së Dytë Botërore. Kështu: u ndërtuan ujëmbajtës; u hapën toka të reja të punueshme; u zvogëluan sipërfaqet me bimësi natyrore; morën përhapje të gjerë ndërtimet e kasolleve dhe stallave për blegtorinë; u hapën rrugë të reja në dobi të zhvillimit të bujqësisë; u shtuan banesat, etj. Nevojat e njeriut janë rritur me kalimin e kohës, si rrjedhjojë edhe rritjen e intesitetin të përdorimit të tokës, duke i përshtatur me nevojat jetësore të tij. Së treti; Pozita gjeografike e fshatrave të Darsisënë në raport me qendrat urbane, sidomos me tregjet bujqësore me shumicë, përbën një nga faktorët nxitës në përdorimin bujqësor të tokës. Më evidente është bërë në dekadën e fundit, gjë e cila ka stimuluar edhe zhvillimin intensiv të bujqësisë, duke hapur toka të reja të punueshme në shpatet e kodrave apo mbjelljen e 3 ose më shumë kultura bujqësore brenda një viti kalendarik, në të njëjtën sipërfaqe toke. Në viten 2003 pranë qytetit të Lushnjës u ndërtua tregu i shitjes me shumicë i fruta-perimeve, ndër më të mëdhatë në vendin tonë: me dimensione kombëtare dhe më gjërë. Në këtë treg vijnë çdo ditë makina, 150 deri në 250 tregtarë dhe 250 deri 300 fermerë 64. Rëndësia e këtij tregu e shton akoma më shumë edhe tregtarët e ardhur nga Kosova, Maqedonia, Mali i Zi, Serbia dhe Bullgaria: rrit konkurencën midis tregtarëve, lehtëson shitjen e produkteve bujqësore me çmime relativisht të kënaqshme në kushtet e ekonomisë së tregut. Kjo ka nxitur fermerët të prodhojnë më shumë nëpërmjet zgjerimit të tokave të reja të punueshme. Distancë më të afërt me tregun e ka fshati Golemi i Madh 3.5 km dhe më i largët ndodhet fshati Shezë e Madhe me 28 km, pjesë e bashkisë së Peqinit. 62 Ziu, Trifon., Gjeografia e Rregullimit të Territorit, fq Qiriazi, P., Gjeografia fizike e Shqipërisë, fq Administrata e Tregut të shitjes me shumicë i Fruta-perimeve, Lushnjë 84

85 Tabela nr. III. 1. Largësia e qendrave të njësive administrative me tregun e shitjes me shumicë i fruta-perimeve të Lushnjës, 2014 Nr. Njësitë administrative Distanca në km 1 Ballagat Dushk Fiershegan Golem Gjocaj 25 6 Hysgjokaj Karbunarë Shezë 28 Burimi: nënprefektura Lushnjë dhe bashkia Peqin, 2014 Grafiku nr. III. 1. Largësia e qendrave të njësive administrative me tregun e shitjes me shumicë i fruta-perimeve të Lushnjës, 2014 Ballagat 30 Shezë Dushk Karbunarë 5 0 Fiershegan Distanca në km Hysgjokaj Golem Gjocaj Në bazë të këtyre të dhënave roli i pozitës gjeografike ka ardhur në rritje, si rezultat i zhvillimeve të reja social-ekonomike dhe lehtësimi i shkëmbimeve të mallrave midis vendeve të rajonit tonë. Përveç faktorëve me karakter fiziko-gjeografike edhe veprimtaria antropogjene me aktivitetin e saj influencoi në krijimin e rrethanave të reja. Kjo çoi në formimin e shumëllojshmërisë e elementeve te peizazhit rural. Këto ndikime konsistojnë në: strukturën agrare; sistemin e kulturave në përgjithësi e atyre intesive në veçanti; historia agrare e peizazhit bujqësor. Struktura agrare përbën një faktor me ndikim të drejtpërdrejtë në zhvillimin e veprimtarive bujqësore: roli i pronës dhe i njësive të prodhimit bujqësor. Gjatë 45 viteve të sistemit të ekonomisë së centralizuar u realizua kolektivizimi i bujqësisë dhe bashkimi i forcave puntore të organizuar në kooperativa bujqësore. Me ligjin 7501 të miratuar në Kuvendin e Republikës Shqipërisë në korrik të vitit 1991 u realizua ndarja e tokës së punueshme për fermerët, që jetonin dhe punonin në ish-koperativat. Sistemi i kulturave në përgjithësi e atyre intesive në veçanti ka luajtur një rol jo të vogël në përdorimin e tokës. Kombinimi i këtyre sistemeve shpesh herë e modelojnë peizazhet bujqësore. Në këto peizazhe përfshihen: struktura e shfrytëzimit të tokës së punueshme, parcelizimi i saj, 65 Fshati Jeta e Re. 85

86 zënia e tokës, struktura e pronësisë, etj 66. Në përdorimin e tokës kultivimi i bimëve të arëve; ullinjt dhe serat kanë shtrirjen më të madhe, sepse për banorët është me rëndësi përdorimi i territorit për qëllime bujqësore. Bujqësia konsiderohet si sektori më kryesor i veprimtarive ekonomike të zonës. Në tokat e punueshme kultivohen kryesisht drithëra buke, perime, zarzavate, foragjere. Përhapje të gjërë kanë edhe ullinj, pemtore, etj. Peizazhi bujqësorë ose përdorimi i tokës për qëllime bujqësore ka një kohë formimi dhe jetëgjatësie e ndarë në epoka kryesore zhvillimi dhe konsilidimi. Para kolektivizimit të pronës individuale si toka dhe bagëti, banorët e Darsisë ishin shumë të lidhur me tokën, duke e quajtur atë të shenjtë. Kjo vërtetohet në faktin se nga kjo zonë kurbetllinjtë mungonin. E njëjta gjë mund të thuhet edhe për ata, që kishin të paktën një profesion të veçantë: përjashtuar bujkun dhe blegtorin. Në kronologjinë e zhvillimit të aktiviteteve bujqësore, shfrytëzimi i çifligarit ose të beut, në këtë hapësirë gjeografike nuk kishte ndonjë ndikim të madh, përjashtuar vetëm disa fshatra në jugperëndim, madje një nga këto vendbanime emërtohet edhe si fshati Çiflig (Jeta e Re). Përsa i përket gjendjes ekonomike, diferencimet ishin pothuajse të papërfillshme. Kjo situatë u mor në konsideratë si në periudhën e pas çlirimit të vendit ashtu edhe në procesin e shtetëzimit dhe pas saj. Para fillimit të operacionit për krijimin e kooperativave bujqësore, secila nga familjet kishte të paktën një parcelë toke dhe një numër të caktuar bagëtish. Hapat e para të kolektivizimit të tokave të punueshme u shënua në gjysmën e dytë të dekadës së 6 (1956), ku si fillim u krijuan kooperativa bujqësore me njësi bazë fshatin. Më pas filloi edhe procesi i bashkimit të njësive dhe formimin e kooperativa me disa fshatra. Në Darsi ishin disa të tilla me shtrirje plotësisht ose pjesërisht në këtë territor. Në të parën bëjnë pjesë kooperativat e: Golemit, Zgjanës, Ballagatit, Saravë, Hysgjokaj 67 dhe Gjocaj 68. Në të dytën ishin ato kooperativa, që përfshinin të paktën një fshat nga Darsia si ato të Shezë 69, Fiersheganit,dhe ndërmarrja bujqësore frutore e Dushkut me fshatrat Dushk i Madh, Zhamë Sektor e Thanasaj 70. Përfundimi i procesit të kolektivizimit të këtyre tokave i hoqi të drejtën fermerëve për të ushtruar në mënyrë private aktivitetin në pronat e tyre legjitime. Qeveria e asaj kohe i integroi ato në sistemin e ri ekonomik, duke i konsideruar thjesht si bashkëpronar. Në ligjin mbi kooperativat, i trajtonte tokat e punueshme, pasurinë ujore, pyjet dhe kullotat si pronë shtetërore. Në vitin 1981 u zbatua një formë më e rreptë e kolektivizimit. Gjatë kësaj periudhe u bë konfiskimi i të gjithë bagëtive, që kishin në përdorim vetjak dhe secili prej bujkëve kishte të drejtë të punonte vetëm aty ku shkruhej emri. Aktiviteti privat pothuajse u eliminua plotësisht. Izolimi total i vendit tonë në vitet 80 të shek.xx nga udhëheqja komuniste, detyroi drejtuesit e kooperativave të merrnin masa për të rrituar redimentin e kulturave, veçanërisht të bimëve të arave dhe shtimin e prodhimit blegtoral. Kjo u realizua nëpërmjet ndryshimeve në strukturën e përdorimit të tokës, si: Rritjen e fondit të tokës së punueshme. Rritjen e sipërfaqeve të mbjella me foragjere. Rritjen e numrit të parcelave me grurë dhe misër. Rritjen e ndjeshme të numrit të bagëtive. Ndërtimin e ujëmbledhësve të tjerë. Shtimin e numrit të staneve për bagëtitë. Hapjen e kullotave të reja, nëpërmjet reduktimit të bimësisë pyjore, etj. 66 Bonnamour, J., Struktures agraires et erosion des sols, (Bull. Ass. Geograf. Français). 67 Nënprefektura Lushnjë, Komuna Gjocaj, Komuna Shezë, Nënprefektura Lushnjë,

87 Përveç faktorëve të sipërmendur rol kryesor, që mund të ketë influencim në të ardhmen e përdorimit të tokës janë edhe politikat, që mund të ndiqen nga qeveria qendrore për zhvillimin e bujqësisë. Si p.sh.: subvencionet dhe mbjellja e një kulture të caktuar bujqësore. Këto mund të rrisin redimentin e prodhimeve bujqësore dhe presionin ndaj mjedisit natyror. Kjo projektohet të realizohet nëpërmjet formimit të kooperative kapitaliste. Procesi do të realizohet nga bashkimi vullnetar i fermerëve. Si qëllim kryesor ka tërheqjen e vëmëndjes nga institucionet shtetërore për marrjen e fondeve dhe zhvilluar më tej aktivitetin bujqësor: rritjen e të ardhurave, si rrjedhojë edhe përmirsimin kushteve të jetesës për vetë banorët. III Kategorizimi Humanizimi i mjedisit ka filluar qysh kur njeriu në perceptimin e parë që pati për mjedisin natyror, shfaqi interes, kërkoi të dijë më shumë për të, për të shtrirë e zgjeruar aktivitetin e tij 71. Njeriu gjithmonë e ka lidhur veprimtaritë e tij jetësore me burimet dhe resurset natyrore. Prandaj edhe toka në Darsi përdoret për qëllime të ndryshme, duke i përshtatur me burimet natyrore dhe nevojave njerëzore. Toka është shfrytëzuar si për qëllime publike ashtu dhe private. Edhe pse janë ruajtur elementët e peizazhit natyror, në këtë territor peizazhi antropogjen në përgjithësi dhe ai agrar në veçanti zë një vend të rëndësishëm në përdorimin e tokës. Shfrytëzimi i tokës dhe praktikat e menaxhimit të tokës kanë një ndikim të madh në burimet natyrore, ujit, tokës, lëndëve ushqyese, bimëve dhe kafshëve. Kjo pasqyrohet nëpërmjet hartave të përdorimit të tokës. Ato janë ndërtuar gjatë historisë së njerëzimit, e cila tregon mënyrën se si është përdorur një territor i caktuar për një periudhë të caktuar kohore. Këto harta përmbajnë elementë natyror dhe ato antropogjen dhe gjendjen reale të tyre. Në rastin e studimit tonë kemi ndërtuar 2 harta, përkatësisht e viteve dhe Hartat e përdorimit të tokës janë më të kërkuara për specialistëve të fushave të tjera, si p.sh.: ata që merren me rregullimin e territorit, me ndërtimin e qendrave të reja të banimit, me ndërtimin e rrugëve, me veprimtaritë agrare, etj. Tipet e përdorimit të tokës në Darsi janë: Bimësi dhe kullota Ujëra Tokë arë Ullishta Sera Vreshta Pemtari dhe agrume Komplekset blektorale dhe depozitat e ngrumbullimit të prodhimeve bujqësore Varreza Vendbanime Infrastruktura social-ekonomike e kulturore dhe shërbimet Infrastruktura rrugore dhe hekurudhore Ndërtime ushtarake Sipërfaqe të degraduar dhe shkëmbore etj. 71 Sala, S., Babamusta, R., Humanizimi i mjedisit, efektet dhe pasojat e tij (Kurrikula dhe shkolla, Lëndët shoqërore, Histori-gjeografi-edukim qytetar), Fq

88 Harta nr. III. 2. Përdorimi i tokës në vitet

89 Harta nr. III. 3. Përdorimi i tokës në vitet

90 Faktorët natyrorë dhe antropogjen të sipërpërmendur kanë krijuar një larmi të elemëntëve, ku më të përhapurit dhe më me ndikim në territor po i trajtojmë si më poshtë. III Bimësia dhe kullotat Transformimi në mjedisin gjeografik ka ecur paralelisht me transformimet social-ekonomike 72. Në këtë prirje nuk bëjnë përjashtim as ndryshimet nga përdorimi i tokës të bimësisë dhe kullotave. Këto gjendet më shumë në pjerrësi mbi 25. Bimësia natyrore u dëmtuan mjaft gjatë sistemit të ekonomisë së centralizuar, për shkak se tokat e punueshme u përhapën edhe në zonat e papërshtatshme: për shkak të pjerrësisë, litologjisë dhe reshjeve me intesitet të lartë solli degradimin e këtyre tokave. Sipas banorëve të zonës, më shumë se 80 % e kodrave të Darsisë e zinte bimësia natyrore deri në formimin e kooperativës bujqësore në vitet 50 të shek. XX. Në një periudhë 30 vjeçare ajo pothuajse u përgjysmua, si rezultat zgjerimit të peizazhit antropogjen. Pas vitit 1982, si rezultat i kolektivizimit të blegtorive u shoqëruan në degradimin bimësisë natyrore dhe rritjen e sipërfaqjeve me kullota, tokat e mbjellura me foragjere, etj. Foto. nr. III. 18. Ripyllëzim me pishë bregdetare Lekaj, 2013 Këto politika të sistemit, u zbatuan në terren në dëm të këtyre burimeve natyrore. Pas vitit 1990 u vërejt fenomen i prerjes së bimësisë natyrore, të cilën prekën më shumë pyjet me dushk në kodrën e Kullës së Topit, Zhgabonjës, Mallagjecit, Shkujkës, Kasharajt, etj. Bimësi e dushkut shtrihet në sipërfaqet më të mëdha në në kodrën e Dushk Peqin, kodrat në jug të përroit të Lunjës, etj. Shkurret mesdhetare ndodhet në çdo anë të Darsisë. Nga viti 1980 në territore të përfshira nga proceset e shpatit u mbollën pisha bregdetare (pinus maritima) të lokalizuar në veri, pranë fshatit Bardhas, që emërtohen si Pishat e Peqinit, me një sipërfaqe rreth 33 ha 73. Në qendër të 72 Akademia e Shkencave e RSH (QSGJ)., Gjeografia Fizike e Shqipërisë, Vëll II. fq Kristo, V., Veçoritë fiziko-gjeografike të pllajës së Dumre-Darsisë, Fq.73 90

91 Darsisë ato ndodhen në verilindje të fshatit Allprendaj, në luginën e Garunjasit dhe në veri e perëndim të Lekajt. Më në jug të territorit në studim ato i konstatojmë pranë Mollasit. Gjithashtu nga njeriu janë mbjellë rreth 150 ha me akacie në juglindje të kodrës së Gajukës (në qendër të Darsisë). Kullotat shtrihen kryesisht në kodrat e Rrumbullakës, në kodrat qendrore, lindore dhe juglindore të Darsisë, etj. III Ujërat Një vend të rëndësishëm në përdorimin e tokës kanë zënë dhe elementë të tjerë të peizazhit natyrorë si burimet ujore dhe përrenjtë. Këto të përhapura në të gjithë territorin e Darsisë. Ato shërbejnë për aktivitetet ekonomike të njeriut si p.sh.: në ujitjen e tokave të punueshme, serave apo edhe përdorimin si uji i pijshëm, etj. Pavarsisht mbishfrytëzimit nga veprimtaria antropogjene, këto nuk kanë pësuar ndonjë ndryshim të dukshëm në hartën e përdorimit të tokës: përveç atyre përrenjve ku janë ndërtuar ujëmbajtësit. Ujëmbajtësit janë një ndër elementët, që ka ndryshuar hartën e përdorimit të tokës ( ). Ato gjenden kudo, nga veriu në jug dhe nga lindja në perëndim. Ata u ndërtuan për qëllime bujqësore d.m.th. për ujitjen e kulturave bujqësore gjatë sinës së verës. Në ditët e sotme shfrytëzohen edhe për kultivimin e peshqve, kryesisht familjes së krapit. Tabela nr. III. 2. Sipërfaqet e ujëmbajtësve kryesorë në ha, 2015 Nr. Emërtimi (ha) 1 Pajollisë 90 2 Kasharajt 50 3 Kurtinës 23 4 Vashajt 14.8 Burimi: Bordet e Kullimit; Lushnjë dhe Elbasan, 2015 (ha) Grafiku nr. III. 2. Sipërfaqet e disa ujëmbajtësve në ha, 2015 Pajollisë Kasharajt Kurtinës Vashajt (ha) Nga pikpamja administrative, ujëmbajtësit i përkasin Bashkive të Lushnjës, Peqinit dhe Belshit. Veprimtaria gjeomorfologjike e përrenjve, ku janë ndërtuar këto vepra, çoi në zvogëlimin e sipërfaqjeve të tyre nëpërmjet depozitimit të materiale të sjella nga këto rrjedhje ujore. Midis 2 hartave të përdorimit të tokës ka disa ndryshime ndërmjet tyre. Në hartën e viteve u shtuan ujëmbajtësit e Kasharajt, Çelhakajt, Manasufajt, Gjuzajt, Gjocaj dhe Vashajt. Disa prej tyre, që ndodhen në në hartën e vitit 1982, si i: Ladiverës, Ballagatit, Hysgjokajt 1 dhe 2, etj., pothuajse janë në ciklin e fundit të jetës së tyre, të cilët thahen në stinën e verës për arsye të 91

92 zvogëlimit të ndjeshëm të sipërfaqjes dhe shpesh herë kthehen edhe në toka të punueshme. Prandaj janë hequr nga harta Si shkaktarët kryesor konsiderohen erozioni dhe rrëshqitjet pranë këtyre objekteve hidrike. Edhe pse shumë nga këto vepra hidrike kanë pësuar reduktim të kapaciteteve ujëmbajtës, sipërfaqa e përgjithshme është rritur në hartën e vitit , për shkak të rritjes se numrit të ujëmbajtësve. Sipërfaqa në hartën ishte rreth 180 ha, ndërsa në hartën ajo ka shkuar afërsisht 230 ha. Ndikim të madh në këtë rritje ka ndërtimi i ujëmbajtësve të Kasharajt me 50 ha, të Vashajt me 14.8 ha, etj. Përsa i përket kanaleve ujitëse dhe kullues, ato kanë shtrirje më të madhe në njësitë administrative të Hysgjokajt dhe Gjocajt. Në hartat e përdorimit të tokës nuk kanë pësuar ndryshime të mëdha. Depot e ujësjellsave bashkë me burimet dhe përroskat zënë sipërfaqe të papërfillshme. Në hartën e vitit janë shtuar depozitat e ujit të pijshëm në Gjyshaj, Garunjas, Pishat e Peqinit, etj. II Toka arë Zhvillimi i shoqërisë njerëzore nga një fazë e zhvillimit të saj në tjetrën, gjithmonë është shoqëruar me rritjen e veprimtarive ekonomike të njeriut mbi natyrë 74. Shtimi i ndjeshëm i popullsisë, u shoqërua me ndërhyrjet më të mëdha ndaj mjedisit natyror, sepse nevojiteshin më shumë prodhime bujqësore, si rrjedhojë edhe sipërfaqe të reja për përdorim bujqësor. Ky fenomen u shfaq në Shqipëri pas vitit 1945, e cila u bë më e dukshme në vitet të shek. XX. Foto. nr. III. 19. Sipërfaqe kryesisht me drithëra ( grurë), Gjocaj Sala, S., Planifikimi dhe Rregullimi i Territorit, fq

93 Tabela nr. III. 3. Përdorimi bujqësor i tokës në Darsi ( në ha ): Sipas ish-komunave dhe bashkisë së vjetër të Lushnjës, Nr. Emërtimet Sipërfaqa e tokës së Tokë arë Pemtore Ullishte Agrume Vresht a punuar 1 Ballagat Dushk Fiershegan Golem Gjocaj Hysgjokaj Karbunarë Shezë Bashkia e vjetër e Lushnjës // Gjithsej Burimi: Drejtoria e Bujqësisë, Ushqimit dhe Mbrojtjes së Konsumatorit në nënprefekturat; Lushnjë dhe Peqin Grafiku nr. III. 3. a. Struktura e tokës së punueshme: sipas ish-komunave dhe bashkisë së vjetër të Lushnjës, ha Struktura e tokës së punueshme Grafiku nr. III. 3. b. Sipërfaqjet e përdorura me bimë are, pemtore, ullishta, vreshta,

94 Grafiku nr. III. 3. c. Kategoritë e tokës së punueshme, Tokë arë Pemtore Ullishta Agrume Vreshta Në hartën 1982 nuk specifikohet ndarja e bimëve të arës, ndërsa në hartën tjetër të përdorimit të tokës është bërë një ndarje e tyre, si: drithëra, foragjere, perime, bimë mjekësore e industriale. Aktualisht përdorimi i tokës për kultivimin e bimëve të arës është ndër më kryesoret në Darsi. Kjo pasqyrohet në statistikat e paraqitura mësipërm. Sipas të dhëna të siguruar nga institucionet vendore rezulton se toka arë përbën 72.6% e sipërfaqjes së tokës punuar. Në këtë aspekt sipërfaqet më të madhe e zënë drithërat, mbi 60% e sipërfaqes së tokës arë. % tjetër e zënë foragjeret, perime e zarzavate, bimët industriale, etj. Nga llojet e perimeve mbillen speci, domate, trangulli, qepa, hurdhra, preshi, shalqini, bostani, lulelakrat, lakra me kokë, sallata jeshile, spinaqi, karota, majdanozi dhe pjepri. Sipërfaqet e mbjella janë zakonisht deri në 400 m² dhe konstatohen lehtësisht në kopshtet e banesave dhe rrallë vërehen në parcela më të mëdha se 400 m² ( si në Kurtinë, Gjocaj, Kasharaj, Karbunarën e Sipërme, Skilaj, etj.), pasi këto kultivohen në mjediset e mbrojtura, siç janë sera. Edhe pse me sipërfaqet të vogla bimët mjekësore e industriale për disa familje përbëjnë një mënyrë për sigurimin e të ardhurave financiare. Këto bimë gjenden pranë vendbanimeve si në Karbunarën e Poshtme (hithra), Kurtaj, Blinas, Bardhas, etj. Emigracioni, që përfshiu edhe Darsinë në fillim të viteve 90 të shek.xx solli humbjen e fuqisë punëtore. Si rrjedhojë, kjo çoi edhe në braktisjen e tokave të punueshme, zakonisht ato të mbjella me grurë dhe misër në shpatet e kodrave: shpenzimet për kultivimin e këtyre bimëve nuk justifikojnë fitimet, që mund të sigurohen. Ky fenomen hasen në fshatrat Algjine, Kurtinë, Karbunarë e Sipërme, Murriz Peqin, Hysgjokaj, etj. Disa prej këtyre territoreve në vitet e fundit janë përdorur përsëri, duke kultivuar ullinj. II Ullishta Në ditët e sotme, këto po marrin një përhapje të gjerë, madje në tokat e reja të punueshme në 10- vitet e fundit, ka dominim të kësaj kulture bujqësore. Ndryshe nga vreshtat apo toka arë, të cilat u braktisën, ullishtat e vjetra nuk u shkatërruan. Jo vetëm kaq, përkujdesja erdhi në rritje për shkak të kërkesava të larta për vaj ulliri nga konsumatorët në qytete dhe jo vetëm. Ndryshe nga kulturat e tjera bujqësore nuk kërkon shpenzimet të mëdha financiare dhe përkushtim gjatë gjithë vitit. Pas vitit 2000 ka shtim të sipërfaqeve të mbjella me ullinj, kryesisht në territoret kodrinore, ku redimenti i kulturave të tjera bujqësore është më i ulët. Në sipërfaqe të mëdha (i kalojnë 1 ha) i konstatojmë në kodrat e fshatrave: Thanasaj, Dushk i Madh, Zhamë, Karbunarë, Zgjanë, Hysgjokaj, Kurtinë, etj. 94

95 Foto. nr. III. 20. Sipërfaqe me ullishta; Hysgjokaj 2014 Përqidja me ullinj në raport me tokën e punueshme është në kuotën e 19 %, por një pjesë e ullishtave të reja mbeten të paregjistruar, sepse janë në tokat e punueshme të hapura në vitet e fundit. Kështu, sipërfaqet mund të shkojnë mbi 30 % e tokave të punueshme dhe në një të ardhme të afërt mund të zë vendin kryesor të përdorimit bujqësor të tokës në Darsisë. Çdo rrënjë mund të prodhojë mesatarisht 60 kg (15 kg vaj ujiri). Në ndryshim nga harta e përdorimit të tokës të vitit 1982, në atë të sipërfaqet me ullinj janë shtuar më shumë në fshatrat: Thanasaj, Dushku i Madh, Konjat, Dushk Peqin, Vashaj, Hysgjokaj, Gjuzaj, etj. III Serat Deri në mesin e viteve 70 të shek. XX, serat pothuajse nuk figuronin në hartën e përdorimit të tokës. Gjatë viteve të tranzicionit filluan përpjekjet për ndërtimin e tyre, për kultivimin e perimeve. Sipas banorëve të zonës, serat po zejnë një vend të rëndësishëm në përdorimin e tokës. Nëse në hartën serat ishin fare pak në numër, në atë të janë shtuar shumë në numër. Për ndërtimin e tyre përdoren toka të punueshme më pjellore, sidomos në Manasufaj, Audiaj, Karbunarë e Poshtme dhe në fshatrat e ish-komunës Hysgjokaj. Pikërisht në këtë të fundit në vitin 2005 serat zinin 100 ha dhe produktet e tyre përbënin 20 % prodhimit të përgjithshëm bujqësor të ish-komunës. Gjithashtu ajo zotëronte 42 % e sipërfaqeve me sera në shkallë prefekture dhe 16 % në rang vendi 75. Aktualisht janë konstatuar 980 sera në të gjithë Darsinë ose 180 ha. Rreth 60% të tyre 75 Komuna Hysgjokaj, Profili i komunës Hysgjokaj, fq.15 95

96 gjenden në komunën Hysgjokaj. Nëpërëmjet financimeve të Plan-Albania në fshatin me të njëjtën emër u ndërtua sera e parë diellore në vitin 2004 me vlerë 1.4 milion lekë 76. Shpenzimet e larta për këto sera ka bërë, që numri tyre të mos jetë shumë i madh. Foto nr. III. 21. Sera, Hysgjokaj 2013 III Vreshta Këto janë të pranishme në të dyja hartat e përdorimit të tokës.vreshtat e mbjella gjatë periudhës së komunizmit ndryshe nga ullinjt në pjesën më të madhe u shkatërruan, si në kodrën e Dushkut, e Kullës, etj. (nuk ekzisojnë në hartën ). Këto u zëvëndësuan me vreshta të reja (kodrën e Dushkut) ose kultura të tjera bujqësore, kryesisht me ullinj. Krahas kësaj, janë mbjellë vreshtave të reja, por në sipërfaqje më të vogla, e cila shkon deri në 4-5 dynym. Vreshtat zakonisht janë mbjellë në kopshtet pranë banesave me sipërfaqe të kufizuar, që shkon deri në 200 m². Mbi 1 ha i gjejmë në fshatrat e Konjatit, Gjyshajt, Thanasajt, etj. 76 Komuna Hysgjokaj, Profili i komunës Hysgjokaj, fq.15 96

97 Foto nr. III. 22. Sipërfaqe me Vreshtë, Konjat 2015 III Pemtaria dhe agrumet Nuk mund të mungonin në hartën e përdorimit të tokës. Nëse mollët, pjeshkat dhe kajsitë ndodhen në parcelat me sipërfaqet mbi 2 dynym, agrumet si portokallet, limonat dhe mandarimet gjenden pranë banesave, d.m.th në kopshte, me shtrirje më të madhe në perëndim të Darsisë. Në 10-vitet fundit është vërejtur një zgjerimi i frutikulturave kryesisht në luginën e Shkumbinit etj. Në këtë luginë nga 15 ha, që ishin në , sipërfaqa me pemtari (pjeshka) është shtuar me mbi 40 ha në III Komplekset blektorale dhe depozitat e ngrumbullimit të prodhimeve bujqësore. Në kohën e sistemit të ekonomisë së centralizuar ato kryenin dy funksione: Për strehimin e blegtorisë së imët dhe asaj të trashë. Për ngrumbullimin e kulturave bujqësore pas korrjes (vjeljes). Komplekset blektorale morën përhapje të gjërë pas vitit 1981, ku kolektivizimi i blegtorisë u shoqërua me ndërtimin e tyre. Disa prej tyre gjenden edhe sot në Ballagat, Dushk i Madh, Hajdaraj, etj. Depozitat e ngrumbullimit të prodhimeve bujqësore u ndërtuan menjëherë pas krijimit të koperativave bujqësore. Brenda këtij grupi në varësi të përdorimit të tyre, ndaheshin disa lloje si: për tharjen e duhanit pas vjeljes, ngrumbullimin e drithërave pas korrjes (grurë dhe misër), etj. Këto i kemi konstatuar në Golem, Zhamë Sektor, etj. Pavarësisht numrit jo të vogël të komplekseve blektorale dhe depozitat e ngrumbullimit të prodhimeve bujqësore, ata zënë sipërfaqe të vogël. 97

98 Pas vitit 1990, ka një braktisje dhe madje shkatërrim të këtyre objektve, me qëllim marrjen e materiale për ndërtimin e shtëpive e kasolleve pranë tyre. Gjithsesi ndryshimi ndërmjet 2 hartave të përdorimit të nuk janë të mëdha. III Varreza Atje ku ekziston përdorimi tokës për vendbanime ka edhe për varreza. Në këtë rregull nuk bën përjashtim as Darsia. Sipërfaqa e destinuar për këtë qëllim është afërsisht 20 ha tokë. Varrezat e qytetit të Lushnjës bejnë pjesë në territorin në studim, me rreth 1 ha, por ka prirje të zgjerohet akoma me shumë. Shfrytëzimi i saj po arrin fundi dhe në një të ardhme të afërt do të kërkohen sipërfaqe të reja përdorimi. Gjithashtu, pjesë e territorit janë edhe varrezat e Dëshmorëve të Kombit për rrethin (zonën) e Lushnjës. Në dallim nga , në hartën varrezat gjenden në të gjitha fshatrat dhe qytetin e Lusnjës: sipërfaqe e përdorur pothuajse është dyfishuar. III Vendbanime dhe kopshte Tashmë dihet, që mjedisi fizik është tepër i rëndësishëm për gjithë veprimtarinë e njeriut 77. Vend të veçantë zënë edhe vendbanimet. Në krijimin e tyre janë të nevojshme të përmbushen në radhë të parë kushtet natyrore si: lartësia mbi nivelin e detit, pjerrësia e shpateve, burimet ujore klimë e përshtatshme, rrugë, etj. Gjurmët e banimit në gjetura komunën Hysgjokaj, fillojnë të duken që nga periudha e hekurit 78. Kjo tregon për popullimin e hershëm të territorit të Darsisë. Në bazë të literaturave të botuar për ish-komunat dhe vëzhgimeve në terren kemi evidentuar 3 zonat ku mendohet të gjenden objekte të rëndësishme arkeologjike. E para ndodhet në fshatin Kurtinë, të ish-komunës Hysgjokaj. Këtu janë gjetur enë qeramike, maja heshtash, një numër i madh varresh me ndërtim prej pllakash argjili të pjekur. Nisur nga ndërtimi i këtyre varreve dhe sipërafqet e tyre relativisht të mëdha mund të flitet një jetë aktive në Antikitetin e Vonë dhe Mesjetën e Hershme 79. Një tjetër zonë e rëndësishme arkeologjike, është edhe ajo në fshatin Ballagat. Gërmimet tregojnë se përdorimi i tokës ka histori të gjatë, e cila daton rreth shek. IV-II p.e.r. Gjurmët më të hershme të vendbanimeve janë konstatuar, që në periudhën e Prehistorisë, të cilët i takojmë në vendin e quajtur Gallovë, ku është gjetur një çekan prej guri të brimuar, i punuar me gur jeshil, shumë të fortë. Çekani është i gjatë 21cm dhe tipoligjikisht i takon epokës së Bakrit dhe asaj të Bronzit të Hershëm 80. Këto ndodhet në arkivin e Muzeut Kombëtar në Tiranë. Gjithashtu në këtë fshat janë gjetur edhe enë balte të madhësive të ndryshme; tjengulla katrore, që përdoreshin në varret e të krishterëve, etj 81. Ndërmjet fshatrave Shegas dhe Allaprendaj, pranë kodrës së Shkujkës, mendohet të ketë qenë një tjetër vendbanim i Antikitetit. Sipas banorëve të marrë në pyetje, janë gjetur disa enë qeramike të kësaj periudhe. Vendbanimet rurale tradicionale nisin të marrin tiparet karakteristike në mijëvjeçarin e Parë 82, ku ato kanë si karaktersitikë kopshtet, që rrethojnë banesat, ndërsa në ato urbane janë më të rralla, ku dominojnë ndërtesa shumëkatëshe, objekte kulturore e artistike, etj. Në fund të viteve 60 dhe në fillim të atyre 70 të shek. XX për shkak të rritjes së shpejtë të numrit të popullsisë, fshatrat marrin formën, të cilat kanë në ditët e sotme. Banesat u ndërtuan në pjesën më të mëdha me gurë, një katësh, por nuk mungojnë edhe 2 kate. 77 Sala, S., Veçoritë morfologjike dhe morfogjenetike të Pellgut Klos-Kalivaç, fq Komuna Hysgjokaj, Profili i komunës Hysgjokaj, fq Po aty 80 Salliu, I., Peqini, fq Komuna Ballagat, Profili i komunës Ballagat, fq Sala, S., Lirëza, Q., Vendbanimet në krahinën e Tomorricës, fq

99 Nga gjysma e dytë e dekades së VIII po të këtij shekulli ndërtimet pësuan frenim, pasi u dha më shumë prioritet hapjes së tokave të punueshme. Pas shembjes së komunizmit, në vendin tonë u rikthyen liria e mendimit dhe e veprimit. Në këtë mënyrë filluan edhe ndërtimi i banesave të reja, për shkak të mbipopullimit të atyre ekzistuese. Foto. nr. III. 23. Fshati Murriz Peqin, 2014 Si në të gjithë Shqipërinë, ndërtimet u bënë pa asnjë planë studimi urbanistik, duke vënë në rrezik prishjen e ekuilibrave ndërmjet mjedisit dhe veprimtarisë së njeriut. Ndërtimi i banesave, etj., duhet bërë atje ku e ka plani i zhvillimit afatgjatë i fshatit dhe jo ku të mund e si të mund vet banori i ardhur 83. Sipas lartësisë mbi nivelin e detit, qendrat e banuara shtrihen nga 5 m ku ndodhet fshati Golem i Madh deri në 220 m, Mollasi. Si pikë referimi për këto kuota është marrë një objekt me rëndësi për fshatin si p.sh.: një shkollë, kopsht, ambulancë, qendër ish-komunë apo posta dhe në mungesë të tyre si pikë referimi ka shërbyer territori ku ndodhen numri më i madh i banesave, ose banorëve të fshatit. Tabela nr. III. 4. Lartësia mbidetare e vendbanimeve Nr. Emërtimi Lartësia në m mbi nivelin e detit 1 Sheza e Madhe 40 2 Pekishti 75 3 Algjinaj Vashaj Muçaj, S., Sala, S., Xhyheri, S., Kurti, A., Komuna Pajovë, Trashëgimia natyrore dhe kulturore, fq

100 5 Rrumbullaka 70 6 Manasufaj Jazxhiasi Ballagati Xibraka Çelhakaj Gjocaj Blinasi Bardhasi Hasmashaj Kurtaj Bregasi Gjuzaj Matjani Garunjasi Gjyshaj Çanakaj Lekaj Kurtina Hysgjokaj Kupasi Balaj Murriz Peqini Zgjana Biçakaj Skilaj Mollasi Karbunara e Sipërme Karbunara e Poshtme Jeta e re Kashtbardha Stan Karbunara Kasharaj Allprendaj Hajdaraj Golemi i Madh Shegasi Dushku i Madh 7 43 Dushk Peqini Konjati Gramshi Zhamë Sektori Zhamë Fshati Thanasaj Rrasa e Poshtme Lushnja 15 Burimi: Harta Topografike e Shqipërisë 100

101 Grafiku nr. III. 4. Lartësia mbi detare e vendbanimeve 101

102 Në hartën e vitit vendbanimet ishin vendosur zakonisht në periferi të tokave të punueshme. Në hartën e vërehet një rritje e sipërfaqes së përdorur për vendbanime dhe shtrirjen e tyre në drejtim të tokave të punueshme. Sipas llogaritjeve të bëra nga vëzhgimi në terren rezulton se në Darsi janë rreth 144 ha truall me ndërtime. Sipërfaqa bashkë me kopshtet përreth arrin në 650 ha. Ritmin më të shpejtë të përhapjes së tyre evidentohet pranë qendrave të ish-komunave, veçanërisht në Dushk, Golem dhe Karbunarë. Niveli i urbanizimit në qendrat e banuara paraqitet e ndryshme. Më të zhvilluar vërehet në vendbanimet, që ndodhen pranë qendrave të ish-komunave, qytetin e Lushnjës dhe pranë rrugës nacionale Durrës-Lushnjë-Fier. III Infrastruktura social-ekonomike, sportive e kulturore dhe shërbimet Një vend të rëndësishëm në përdorimin e tokës ka zënë ndërtimi i institucioneve për qëllime publike, industriale dhe shërbimet e ndryshme. Ato janë përhapur në çdo anë të territorit të Darsisë. Ndër më kryesorët përmendim: Ndërtesat komunale (sot shërbejnë si qendrat e njësive administrative): janë ndërtuar në qendër të ish-komunave dhe i shërbejnë një numri të caktuar fshatrave, që kanë nën administrimin lokal. Në këtë territor, ato janë prezente në Ballagat, Gjocaj, Hysgjokaj, Karbunarë, Dushk dhe Golem. Sot ato ushtrojnë funksione publike, si qendër e njësive administrative në varësi të bashkive përkatëse. Shkollat: Mbetën ndër objektet me funksione publike më të përhapura. Fshatrat me popullsi më të madhe kanë shkollë 9-vjeçare, kurse zonat e tjera rurale janë të pranishme ato 5- vjeçare me godina më të vogla. Në fshatrat Hysgjokaj, Ballagat, Karbunarë dhe Dushk ekzistojnë shkolla të mesme të bashkuara dhe gjimnazet. Në hartën e shkollat gjenden në fshatrat: Zhamë Sektor, Konjat, Dushk Peqin, Dushku i Madh, Gjuzaj, Kashtbardhe, Karbunarë e Sipërme, Skilaj, Zgjanë, Hysgjokaj, Çanakaj, Lekaj, Kurtinë, Ballagat, Pekisht, Vashaj, Gjocaj. Në hartën e janë shtuar shkollat e Thanasajt, Kurtajt, Hasmashjt, Rrumbullakës, Shegasit, etj. Qendrat shëndetësore: Ashtu si shkolllat edhe këto gjejnë një përhapje të madhe, por me dy lloje funksionesh. Spitalet ose quhen edhe ndryshe si qendra shëndetësore ndodhen në qendrat e ish-komunave, ndërsa në pjesën dërrmuese të fshatrave u ndërtuan ambulanca, me shërbime më të kufizuar. Posta Shqiptare: Nuk kishte si të mungonin edhe shërbimet e kryera nga Posta Shqiptare, ku godinat janë ndërtuar pranë ish-komunave, prandaj në hartën e përdorimit të tokës nuk janë shënuar, pasi përfaqësohet nga qendrat e njësive administrative. Sistemi i Energjisë Elektrike: Nuk kishte si të mungonte në hartën e përdorimit të tokës edhe sistemi i energjisë elektrike. Ky sistem përbëhet nga linjat e tensionit të lartë, të mësëm dhe të ulët të energjsë elektrike, që është përhapur në të gjithë vendbanimet e Darsisë. Ky shërbim ofrohet nga Operatori i Shpërndarjes së Energjisë Elektrike. Ndryshimi ndërmjet 2 hartave, përdorimi i tokës nuk është shumë i madh. Përveç rrjetit të energjisë elektrike, që ekzistonin në hartën e , në janë shtuar antenat shpërndarës së valeve të rrjeteve celulare dhe televizive. Këto u ndërtuan në afërsi të qendrave të ish-komunave, e jo vetëm, si në kodrën e Mallagjecit (në majën më të lartë të ish-komunës Ballagat), në kodrën Kulla e Topi, në kodrat e fshatrave të: Balajt, Karbunarës, Kasharajt, Thanasajt dhe Dushkut të Madh. 102

103 Foto. nr. III. 24. Stacion televiziv e celular, Thanasaj, 2015 Bizneset: Paralelisht me zgjerimin e vendbanimeve, nevoja për shërbimet ka ardhur gjithnjë e në rritje. Natyra e bizneseve është e larmishme, ku mbizotërojnë dyqanet ushqimore, të cilët shesin me pakicë. Këto zënë më shumë se gjysma e numrit të përgjithshëm të biznese. Në qendrat e njësive administrative ekzistojnë edhe dyqane me shumicë, në formën e supermarketeve apo minimarketeve. Shitja e naftës me pakicë përbën një lloj tjetër i biznese e pranishme në Darsi. Ato ndodhen pranë qendrave të këtyre njësive administrative dhe në akset nacionale, të cilët përshkojnë këtë nënnjësi fiziko-gjeografike. Faktorët kryesorë, që kanë ndikuar në këtë shpërndarje janë: Qarkullimi më i lartë i mjeteve në këto territore. Konsumimi jo i madh për frymë i naftës dhe i nënprodukteve të saj, në territoret e tjera rurale. Këto objekte shtrihen në sipërfaqe modeste, që nuk i kalojnë 0.3 dynym dhe gjenden afër rrugëve, ku largësia e tyre arrin deri në 4 m. Përjashtim bëjnë 3 pika të furnizimit me pakicë të ndërtuar pas vitit 2005 pranë rrugës nacionale Rrogozhinë-Elbasan. Ato zënë një sipërfaqje deri në 1 dynym dhe ofrojnë edhe shërbime të tjera, të cilët kanë lidhje me automjetet, si: lavazh, gomisteri, etj. Këtu punojnë 1 ose 2 persona dhe konsiderohen si biznese familjare. Disa nga ish-depot e ngrumbullimit të drithërave, si ato në Zhamë Sektor, shfrytëzohen nga bizneset private për depozitimin e bimëve medicinale, produkteve industrialo-ushqimore, etj. Në Darsi ekzistojnë edhe shumë lloje të tjera biznesesh me përhapje të gjërë si p.sh.: lokale për organizimin e dasmave dhe gëzimeve të tjera familjare, bar kafe, thertore e bagëtive të imta dhe trasha, përpunimin e mermereve, hidrosanitare, elektroshtëpiake, ofrimi i shërbimeve funerale, etj. 103

104 Tek ura e Peqinit zhvillohet ndër aktivitetet më të rëndësishme tregtare për qytetin e Peqinit e jo vetëm, siç është pazari. Këtu ushtrojnë veprimtarinë e tyre çdo ditë të diele tregtarë të prodhimeve industriale dhe bujqësore: nuk mungojnë edhe fermerë. Objekte kulti; zhvillimet social-ekonomike në 1990, që pasuan me rënien e sistemit të ekonomisësë centralizuar, riktheu Foto. nr. III. 25. Xhami, Ballagat, 2014 edhe lirinë fetare: mungonte prej vitit 1967, kur u ndalua rme ligj praktikimi i riteve fetare nga sistemi komunist. Përmbysja e këtij sistemi riktheu edhe lirinë e besimit: mungonte prej vitit 1967, kur u ndalua me ligj praktikimi i riteve fetare. Në zonat rurale të Darsisë, xhamitë janë të vetme kulte fetare që u ndërtuan pas vitit 1990, pasi besimi mysliman është në shumicë dërrmuese. Xhamitë ndodhen në afërsi të qendrave të njësive administrative, aty ku dendësia e popullsisë është më e madhe si në: Hysgjokaj, Ballagat, Gjocaj, Hasmashaj, Dushk i Madh, Golem dhe Karbunarë e Poshtme. Objektet e kultit zënë një sipërfaqje të vogël, dynym (bashkë me oborret). Këto objektet veçse e kanë pasuruar hartën e përdorimit të tokës Sipërfaqe e zënë nga industria; Përveç profilit bujqësor, interes për zhvillimin ekonomik të zonës ka edhe industria. Ndër sektorët më të rëndësishëm të kësaj dege të ekonomisë është industria naftënxjerrëse. Në fak për këtë zonë janë bërë edhe studime gjeologjike si p.sh.: nga studiuesi Koço Plaku është hartuar Relacion mbështetës mbi dhënien e pikave të thella për kërkimin e naftës në depozitimet e Paleogjenit në rajonin e Pekishtit në vitin Rezervat naftëmbajtëse në Darsi gjenden në shtresat ranore të Pekisht-Murriz. Pusi i parë i naftës është hapur në vitin , ndërsa puset ekzistuese u ndërtuan në Sipas disa banorëve të këtij fshati, thellësia e tyre nuk arrin më shumë se 1200 m. Në 2 hartat të përdorimit të tokës, nuk kanë pësuar ndryshime. Përveç Pekishtit, një tjetër zonë për zhvillimin e këtij aktivitetit industrial janë fshatrat e ish-komunës Karbunarë, kryesisht në atë të Murriz Peqin dhe Karbunarë e Sipërme, ku mendohet të ketë gaz natyror

105 Foto. nr. III. 26. Pus nafte, Pekisht, 2014 Aktualisht vendin kryesorë të industrisë e zënë fabrikat e bluarjes së drithërave dhe ullirit. Kërkesat e larta për përpunimin e grurit dhe ullirit shtroi nevojën për të patur edhe fabrika e këtij lloji. Ato u vendosën pranë qendrave të ishkomunave dhe jo vetëm. Para vitit 1990 ata emërtoheshin si mullinj të cilët funksionon me anë të lëvizjeve të gurevë apo me ujë. Përmisimi i situatës social-ekonomike dhe futja e teknologjive moderne mundësoi mullinjtë të funksionojnë me motor elektrik. Pavarësisht zgjerimit, sipërfaqet e tyre mbeten të papërfillshme. Prodhim tullash, blloqe-betoni, shfrytëzim inertesh dhe guroret janë veprimtaritë e tjera të industrisë në Darsi. Në hartën e janë të pranishme prodhim tullash prej balte (qerpiçi) të vendosura krysisht në fshatrat Kurtaj, Gjocaj, Vashaj, sepse këtu ishte edhe lënda e parë për prodhimin e tullave: shërbente balta dhe rëra e lumit Shkumbin. Pas vitit 1990 vendin e tyre kanë zënë pikat e prodhimit të blloqeve prej betoni. Ato gjenden zakonisht pranë nyjeve të inerteve. Nuk mungon edhe një fabrikë të prodhimit të tullave në Allprendaj. Në shtratin e lumit Shkumbin ushtron aktivitetin e saj 5 kompani, që shfryëzojnë inertet pranë fshatrave Vashaj, Bardhas dhe Thanasaj. Dalja në sipërfaqje të shkëmbinjve ranorë dhe konglomeratë të ngjeshur krijuan kushte të përshatshme në hapjen e gurorave me përmasat jo shumë të mëdha. Këta janë bërë edhe objekt shfrytëzimi në Darsi në fillimet e ekzistencës së shtetit shqiptar. Në hartën e guroret ndodhen në Gramsh, midis Bregasit e Kurtajt, Kurtinë, Kasharaj dhe Allprendaj. Në hartën e kishte vetëm një gurore, atë të Karbunarës së Sipërme. Tashmë ajo është kthyer në një ish-gurore. Objektet sportive; Në Darsi nuk kishin si të mungonin edhe terrenet sportive. Te pishat e Peqinit gjendet fusha e stërvitjes së klubit të futbollit Shkumbini. III Rrugët Përparimet social-ekonomike, që shoqëruan Darsinë nuk la pas edhe zhvillimin e rrugëve, duke dhënë një kontribut në ndryshimin e hartave të përdorimit të tokës. Dallimi më i madh ndërmjet këtyre 2 hartave është se, në atë të është shtuar një segmenti i rrugës Rrogozhinë- Elbasan dhe devijimi i një segmenti të aksit rrugor Lushnjë-Kasharaj. 105

106 Duke u bazuar në këto harta,vërejmë këto ndryshime: Është rritur sipërfaqa e përdorur për këtë qëllim. Janë shtuar segmentet e asafaltuar si: Shezë e Madhe-Pekisht, Peqin-Rrumbullakë-Ballagat, Shezë e Madhe-Vashaj-Rrumbullakë-Gjocaj-Bregas, etj. U shtuan segmente të reja rrugore madje edhe me rëndësi kombëtare: i dhanë një fizionomi tjetër territorit. Në vitet filloi rikonstruksioni i rrugës nacionale Rrogozhinë-Elbasan, ku si qëllim kryesor kishte zgjerimin dhe asfaltimin e saj. Në plan ishte shmangia e kësaj rruge nga qendrat urbane: për lehtësimin e qarkullimit të automjeteve në qytetet e Rrogozhinës dhe Peqinit. Në këtë mënyrë, pjesë e këtyre Foto. nr. III. 27. Rruga Kasharaj-Lekaj, 2013 ndryshimeve u bë edhe Darsia. Për të shmangur qytetin e Peqinit u ndërtua një aksi i ri me gjatësi rreth 2.5 km, që kalon në jug të lumit Shkumbin dhe të Pishave të Peqinit. Në skajet lindore dhe perëndimore u ngritën edhe 2 ura mbi lumë, përkatësisht 580 m në lindje dhe 350 m në perëndim. Ky është aksi më i rëndësishëm në këtë nënnjësinë fiziko-gjeografike dhe ndikoi në ndryshimin e hapsirës gjeografike, pasi u shoqërua me ngritjen e ndërtesave për qëllime biznesi, banimi, etj. Ndryshimet e drejtimeve të akseve rrugore preku edhe territoret në brendësi të Darsisë. Ndërtimi i ujëmbajtësit të Kasharajt u shoqërua me devijimin e segmentit Kasharaj- Lekaj nga lugina e Lushnjës në kodrat e Kasharajt dhe Bezhanit. Spostimi filloi në hyrje të fshatit Kasharaj dhe më pas vijon në jug të fshatit të vjetër dhe zbret përsëri në luginë, në fshatin Lekaj. Ky aksi ka gjatësi rreth 5 km. Në bazë të dhënave të siguruara nga institucionet vendore dhe qendrore (nënprefektura dhe komunat para viti 2015) dhe përllogaritjet e bëra në terren e hartë rezulton se në Darsi janë ndërtuar afërsisht 300 km rrugë të kategorive të ndryshme. Rreth 60 ha në përdorimin e tokës i përkasin infrastrukturës rrugore. Tabela nr. III. 5. Sistemi rrugor i Darsisë nr Fshatrat Distanca në km nga qendra më e afërt urbane (Lushnjë 85 e Peqin 86 ) 1 Hysgjokaj 17 2 Çanakaj Fshatrat nga nr.1 deri në nr Fshatrat nga nr.37 deri në nr

107 3 Kurtina 19 4 Lekaj 12 5 Kupasi 17 6 Ballagati 13 7 Xibraka 16 8 Manasufaj 13 9 Jazxhiasi Gjuzaj Gjyshaj Garunjasi 9 13 Matjani Karbunara e Sipërme 7 15 Karbunara e Poshtme 3 16 Mollasi 9 17 Kasharaj 5 18 Zgjana Balaj Murriz Peqini Skilaj Biçakaj Stan Karbunara 4 24 Kashtbardha 6 25 Jeta e Re 7 26 Dushku i Madh 7 27 Dushk Peqini 7 28 Konjati 8 29 Gramshi Zhamë Fshati Zhamë Sektori Thanasaj Golem i Madh 6 34 Allprendaj 6 35 Shegasi Hajdaraj 4 37 Pekishti Shezë e Madhe Algjinaj Vashaj 9 41 Rrumbullaka 5 42 Çelhakajt 6 43 Gjocaj 7 44 Bardhasi 5 45 Hasmashaj Kurtaj Blinasi 6 48 Bregasi 13 Burimi: Nënprefekturat; Lushnjë 2013, dhe Peqin

108 Grafiku nr. III. 5. a. Largësia e fshatrave nga qendra e bashkisë Lushnjë Hysgjokaj Hajdaraj20 Çanakaj Shegasi Kurtina Allprendaj Lekaj Golem i Madh Kupasi 15 Thanasaj Ballagati Zhamë Sektori Zhamë Fshati Gramshi km 10 5 Xibraka Manasufaj Jazxhiasi Largësia në km Konjati Dushk Peqini Dushku i Madh Jeta e Re Kashtbardha Stan Karbunara Biçakaj Skilaj Murriz Peqini 0 Balaj Gjuzaj Gjyshaj Garunjasi Matjani Karbunara e Sipërme Karbunara e Poshtme Mollasi Kasharaj Zgjana Grafiku nr. III. 5. b. Largësia e fshatrave nga qendra e bashkisë Peqin km Largësia në km Bregasi 15 Pekishti Shezë e Madhe Blinasi Kurtaj Algjinaj Vashaj Hasmashaj Rrumbullaka III Hekurudha Bardhasi Gjocaj Çelhakajt Hekurudha, ndryshe nga rrugët ka shtrirje të kufizuar dhe vetëm një segment prej 2 km nga Ura e Rrogozhinës deri në Zhamë Sektor bën pjesë në territorin në studim. Ky lloj komunikacioni nuk ka ndryshim, ndërmjet dy hartave të përdorimit të tokës. III Ndërtime ushtarake 108

109 Politika e ndjekur para 1990 për mbrojtjen e atdheut nga armiqtë imperialist sipas sistemit të kaluar e mbushi vendin tonë me bunkerë, tunele e reparte ushtarake. Kjo nuk kishte si të mos mungonin edhe në Darsi: kudo gjenden me lehtësi këto objekte. Shpërndarjen më të madhe e kanë në perëndim të Darsisë, me idenë se armiku kryesor i atdheut mund të vinte nga deti. Në fshatrat Dushk Peqin dhe Stan Karbunarë vazhdojnë të ekzistojnë si godina ndërtesat e ishreparteve ushtarake dhe tunele ku depozitoheshin armatimet ushtarake. Përgjithësisht këto objekte si numër janë më të pakët se bunkerët, por zinin sipërfaqe mbi 0.5 ha secili. Ata ishin pranë vendbanimeve, me numrin më të madh të popullsisë dhe me pozicione të favorshme strategjiko-ushtarake. Disa nga bunkerë dhe tunele përdoren edhe sot nga banorë për ruajtjen e prodhimeve bujqësore ose strehimin e kafshëve shtëpiake. Këto objekte janë pasqyruar vetëm në hartën e përdorimit të tokës III Sipërfaqet e degraduara dhe shkëmbore Terrenet e degraduara përbëjnë territore, në të cilat janë dëmtuar mbulesa bimore dhe tokësore, në tërësi rezervat natyrore të tyre 87. Këto territore janë përfshirë nga veprimi intesiv i proceseve erozivo-denuduese, si erozioni, rrëshqitjet, rrëzime dhe shembjet. Foto. nr. III. 28. Gurore e braktisur, Karbunarë e Sipërme, 2014 Ajo, që mbetet shqetësuese për mjedisin në përgjithësi dhe hapsirës së shfrytëzuar nga njeriu në veçanti është rritja e sipërfaqes së prekur nga dukuritë gjeomorfologjike. Dëmtimi i botës bimore, hapja e tokave të punueshme në terrene të pjerrëta në shkëmbinjtë terrigjen, duke u kombinuar me faktorët e tjerë natyrorë dhe braktisja e guroreve apo nyjeve të inerteve, kanë shërbyer për rritjen e sipërfaqeve të degraduara. Më të prekura nga degradimi janë territoret, që ishin mbjellë me kultura bujqësore prashitëse dhe drithëra; banesa në trupin e rrëshqitjes së vjetër dhe në tokat e ekspozuar ndaj tyre; tokat e punueshme të përfshira nga erozioni, etj. Përveç tyre, rol të rëndësishëm në zgjerimin e territoreve të degraduara kanë edhe guroret e braktisura. Këtu veçohet gurorja në fshatin Karbunarë e Sipërme. Gjatësia lindje-perëndim arrin deri në 500 m, gjërë maksimale 70 m dhe lartësi rreth 30 m. Kompania e fundit, e cila e ka 87 Qiriazi, P., Terrenet e degraduara (Revista mjedisore Ne dhe Mjedisi, nr. 21., viti i nëntë i botimit), fq

110 shfrytëzuar u largua në vitin Nga ai vit deri sot ka ngelur si kujtim i së kaluarës. Këtu janë vërejtur edhe gurë të shkëputura në shpatin e saj. Sipërfaqet shkëmbore janë territore ku shkëmbi rrënjësor është në kontakt të drejtpërdrejt me faktorët ekzogjenë, ose ku janë formuar rrëpirat litologjike. Në krahasim me hartën e , këto sipërfaqe janë shtuar me krahasim me hartën e Këtu kanë ndikuar rritja e numrit të rrëshqitjeve, vatrave erozive dhe braktisja e gurorës në Karbunarën e Sipërme. III E ardhmja Në të ardhmen përdorimi i tokës varet shumë nga një sërë faktorësh, ku ndër më të rëndësishmit është dinamika e zhvillimeve demografike. Ndryshimet sasiore dhe cilësore të strukturës së popullsisë ndikojnë edhe në intesitetin e përdorimit të tokës. Sa më e madhe të jetë rritja demografike, aq më e madhe do të jetë ndërhyrja në këtë territor. Prandaj për të dhënë një pasqyrë se si do jetë ecuria e përdorimit të tokës nga ana cilësore dhe sasiore nevojitet të bëhet një analizë e dinamikës së rritjes numrit të popullsisë. Ne kemi marrë atë pas vitit Në ditët e sotme Darsia ka një popullsi rreth banorë. Tabela nr. III. 6. Popullsia sipas ish-komunave dhe bashkisë së vjetër të Lushnjës Nr. Emërtimet 2012/ Ballagat Dushk Fiershegan Golem Gjocaj Hysgjokaj Karbunarë Shezë 2796 // Lushnjë // Gjithsej Burimi: Nënprefekturat; Lushnjë dhe Peqin Grafiku nr. III. 6. Popullsia sipas ish-komunave dhe bashkisë së vjetër Lushnjë Banorë 2012/2014 Ballagat Dushk Fier Shegan Golem Gjocaj Hysgjokaj Karbunarë Shezë Bashkia e vjetër Lushnjë 88 Për njësitë administrative Shezë dhe Gjocaj 89 Është një shifërt e përafërt e dhënë nga nënprefektura Lushnjë dhe bashkia Lushnjë 110

111 Numrin më të lartë të banorëve e ka njësia administrative e Dushkut, kurse numrin më të vogël të banorëve i përket Fiersheganit. Që nga vitit 2005 popullsia ka pësuar ndryshime si nga lëvizjet mekanike ashtu edhe në atë natyrore të popullsisë. Këto ndryshime do të trajtohen më poshtë, në një periudhë 7 vjeçare ( ). Tabela nr. III. 7. Lëvizja mekanike e popullsisë: , sipas ish-komunave Nr. Ish-komunat Ardhjet Largimet Bilanci 1 Ballagat Dushk Fiershegan Golem Gjocaj Hysgjokaj Karbunarë Shezë // Gjithsej Burimi: Nënprefekturat; Lushnjë dhe Peqin Grafiku nr. III. 7. a. Lëvizja mekanike e popullsisë: , sipas ish-komunave Grafiku nr. III. 7. b. Bilanci i lëvizjes mekanike të popullsisë: , sipas ish-komunave Banorë Bilanci

112 Liria e lëvizjes së njerëzve pas vitit 1990 preku edhe ish-komunat e Darsisë. Jo vetëm u larguan banorë, por nga ana tjetër kjo zbrasti është kompesuar me banorë të rinj të vendosur në dekadën e fundit. Ish-komunat Ballagat, Karbunarë dhe Gjocaj janë prekur nga largimet e banorëve në drejtim të qendrave urbane, si: Tiranë, Lushnjë, Durrës, etj. Më të ekspozuar nga ky fenomen mbeten të rinj të arsimuar në universitetet më të mira të vendit. Këta e kanë parë më të arsyeshëm të qëndrojnë më pranë vendeve të punës. Ata transferuan jo vetëm gjendjen cilvilë të tyre, por edhe familjarë. Kjo rrjedhimisht e uli forcën punëtore në bujqësi, për pasojë edhe intensitetin e përdorimit të tokës. Në njësinë administrative të Gjocajt, 366 ha tokë e punueshme 90 nuk është përdorur në vitet e fundit. Rastet kur ardhjet dominuan mbi largimet, konstatohen në ish-komunat e Hysgjokajt dhe Dushkut, respektivisht me bilance pozitive prej 117 dhe 370 banorë. Zakonisht e para ka tërhequr vëmendjen e të larguar në fillim të tranzicionit, por nuk mungojnë e ata të rinj. Efektin e ka dhënë edhe në përdorimin e tokës, duke ruajtur intesitetin e tij. Tabela nr. III. 8. Lëvizja natyrore e popullsisë: , sipas ish-komunave Nr. Ish-komunat Lindjet Vdekjet Bilanci 1 Ballagat Dushk Fiershegan Golem Gjocaj Hysgjokaj Karbunarë Shezë // Gjithsej Burimi: Nënprefekturat; Lushnjë dhe Peqin, 2013 Grafiku nr. III. 8. a. Lindjet dhe vdekjet: , sipas ish-komunave 90 Zyra bujqësore e Nënprefekturës së Peqinit,

113 Grafiku nr. III. 8. b. Bilanci i lëvizjes natyrore të popullsisë: , sipas ish-komunave Banorë Bilanci Lëvizja natyrore influencoi në rritjen e numrit të popullsisë. Njësitë administrative me bilance negative në raportin ardhjet-largimet, i shndërroi në pozitive. Aktualisht kjo rritje nuk ndikon në përdorimin e tokës, por pas 20 vitesh efektin mund t a japi në zgjerimin e mëtejshëm të sipërfaqeve të përdorura: nëse lëvizjet mekanike qëndrojnë në këto nivele. Tabela nr. III. 9. Ndryshimet midis rritjes së numrit të popullsisë: , sipas ish-komunave Nr. Ish-Komunat Ndryshimi i numrit të popullsisë 1 Ballagat Dushk Fiershegan 44 4 Golem Gjocaj 10 6 Hysgjokaj Karbunarë Shezë 130 // Gjithsej 2203 Grafiku nr. III. 9. Ndryshimet midis rritjes së numrit të popullsisë: , sipas ish-komunave Banorë Ndryshimi nr. të popullsisë 113

114 Ndryshimi i numrit të popullsisë nga lëvizjet mekanike dhe natyrore do të ndikojnë në ecurinë e përdorimit të tokës banorë janë shtuar në vitet , ose 314 banorë në vit. Faktorët me ndikim kryesor janë: ulja e numrit të vdekjeve; stabilizimi i emigracionit; numri i lartë i banorëve të ardhur në raport me ato të larguar; ulja e ndjeshme e vdekshmërisë foshnjore, etj. Kështu, në të ardhmen intesiteti i shfrytëzimit të burimeve natyrore mund të rritet akoma më shumë, por jo në nivelet e viteve Duke parë, që peizazhet natyrore në një pjesë të mirë është e degraduar, rritja e popullsisë mund të rrezikojë dëmtimin e pjesës së mbetur. Prandaj nevojitet një planifikim racional në përdorimin e burimeve natyrore, me qëllim ruajtjen e ekuilibrave njeri-mjedis. Në të ardhmen përdorimi i tokës mund të pësojë ulje të intesitetit në fshatrat e ish-komunave: Karbunarë, Ballagat, Shezë, Gjocaj dhe Fiershegan. Rritje parashikohet të ketë në ish-komunat: Dushk, Hysgjokaj dhe Golem. III Ndikimi i përdorimit tokës në zhvillimin e proceseve gjeomorfologjike Shfrytëzimi i tokës dhe praktikat e menaxhimit të tokës kanë një ndikim të madh në burimet natyrore, ujit, tokës, lëndëve ushqyese, bimëve dhe kafshëve 91. Prandaj është e nevojshme përdorimi i kujdesshëm i tokës, por në Darsi nuk ka ndodhur një gjë e tillë. Kjo sjellje ndaj këtij burimi të rëndësishëm natyror, e shndërroi veprimtarinë atropogjene ndër faktorët kryesorë në aktivizimin ose riaktivizimin e proceseve gjeomorfologjike. Edhe pse këto procese klasifikohen si rreziqe natyrore, nuk do të thotë se shkaqet natyrore janë të vetme. Në rradhë të parë duhet t i bëjmë një analizë të qartë se kush janë faktorët nxitës të vërtetë, me ndikim në zhvillimin apo përshpejtimin e këtyre dukurive. Ne mund të themi se indikatorët kyç janë ato natyrorë (trajtuar në çështjen e këtij kapitulli), por në fak, nëse nuk do të kishte ndodhur ndërhyrjet të bëra aktualisht nga veprimtaria antropogjene, proceset gjeomorfologjike do të ishin një dukuri e rrallë. Në rrathë të parë ato kanë lidhje të ngushë me mënyrën se si janë përdorur dhe përdoren burimet natyrore, zakonisht tokat. Aktivitetet ekonomike të njeriut përbëjnë një faktor nxitës të zhvillimit të proceseve të shpatit, duke qenë një katalizator aktiv në ditët e sotme. Rrethet e Lushnjës dhe Peqinit përfshihet në zonën intesive të zhvillimit të shpejtë të bujqësisë 92. Kjo pasqyrohet edhe në Darsi. Edhe pse 75% e territorit është reliev kodrinor, ndërhyrjet janë evidente dhe çdo lloj iniciative në të, nxit këto procese. Sipas të dhënave të siguruar në institucione e ndryshme shtetërore: në nënprefekturën e Lushnjës, Peqinit (edhe në zyrën bujqësore) dhe ish-komunat janë bërë edhe një paraqitje e shpërndarjes së tokës së përdorur nga veprimtaria antropogjene sipas pjerrësisë. Tabela nr. III. 10. Kategorizimi tokës së punueshme sipas pjerrësisë ( në % ): Sipas bashkive, Bashkitë nën mbi Lushnjë Peqin Belsh Burimi: Nënprefekturat; Lushnjë, 2013 dhe Peqin, Kurti, A., Peizazhi natyrorë dhe ndikimi i njeriut në komunën Ballagat (Mikrotezë), fq Aliaj, B., Misteri i Gjashtë, fq

115 Grafiku nr. III. 10. a. Kategorizimi i tokës së punueshme sipas pjerrësisë: bashkia Lushnjë, nën mbi 25 Grafiku nr. III. 10. b. Kategorizimi i tokës së punueshme sipas pjerrësisë: bashkia Peqin, 2014 nën Grafiku nr. III. 10. c. Kategorizimi i tokës së punueshme sipas pjerrësisë: bashkia Belsh, 2014 nën Ndërmjet 2 bashkive (Lushnjës dhe Peqinit), përdorimi i tokës ndryshon shumë sipas pjerrësisë së shpateve. Deri në pjerrësinë 5 në bashkinë e Lushnjës ndodhen 12.8 % e sipërfaqjes së shfrytëzuar, ndërsa në atë të Peqinit 32.7%. Në pjerrësitë mbi 6 ato janë respektivisht 87.2 % 115

116 dhe 67.3 %. Për Lushnjën ka një ndarje më specifike dhe më shqetësuese është fakti se deri në 25 sipërfaqa e përdorur zë një % më të vogël se ajo mbi këtë vlerë të pjerrësisë së shpateve. Për bashkinë Belsh përfshin një pjesë të ujëmbajtësit të Pajollisë dhe në lugina e Lunjës, ku territori i përdorur nuk i kalon pjerrësitë 5. 3 janë veprimtaritë antropogjene, që e klasifikojnë si një faktor kyç në zhvillimin e proceseve gjeomorfologjike: veprimtaritë bujqësore, ndërtimin e banesave dhe infrastruktura rrugore. Veprimtaritë bujqësore i dedikohen në radhë të parë zhvillimit të teknologjisë, të cilët mundësuan futjen e mekanikave të reja bujqësore, duke i u përshtatur kushteve të relievit. Para viteve 90 të shek. XX. përdoreshin për punimin e tokës traktorë me zinxhirë, kurse në ditët e sotme shfrytëzohen zetorë mbi 32 kuaj fuqi dhe eskavatorë për hapjen e territoreve të reja prodhuese: të mbjella kryesisht me ullinj. Tokat e punueshme të hapura në shpatet e kodrave, keqpërdorimi i tyre si dhe mungesa e kanaleve kulluese në disa sektorë, solli shfaqjen e rrëshqitjeve. Në shumë raste ka braktisje të tyre dhe përfshirjen e tyre nga erozioni. Serat u shtuan me shpejtësi, aq sa shumë prej tyre gjenden edhe në pjerrësit mbi 15 : sidomos në ish-komunat Hysgjokaj dhe Ballagat. Kjo nxiti rreshqitjet përshkak të kultivimit në to të bimëve prashitëse si perime, etj. Edhe ndërtimi i banesave ka ndikuar jo pak në prishjen e ekuilibrave njeri-mjedis. Pas vitit 1990, nevoja për banesa, çoi në zgjerimin e vendbanimeve, pa asnjë plan studimor. Këto u shndërruan ndër viktimat kryesore të rrëshqitjeve. % më e lartë e ndërtimet janë vendosur në shpate me pjerrësi nga 6-25 º, madje në fshatra e ish-komunës Hysgjokaj nuk ka asnjë në pjerrësi nën Jo në pak raste edhe infrastruktura publike veçanërisht ajo rrugore bëhet shkak për aktivizimin e rreziqeve gjeomorfologjike. P.sh.: simboli i ndërhyrjeve negative në mjedis është zhvendosja e segmentit Lekaj-Kasharaj (pjesë e rrugës Lushnjë-Hysgjokaj). Ky segment u spostua nga lugina e përroit të Lushnjës në kodrat jugore, duke e kthyer këtë haspirë gjeografike në një vend të destinuar për t u prekur nga rrëshqitjet. Përveç saj janë edhe disa segmente të tjera të prekur nga ky proces shpati si Lushnjë-Ballagat, Ballagat-Peqin, etj. III. 3. RREZIQET GJEOMORFOLOGJIKE DHE VLERËSIMI I TYRE III Vlerësimet e deritanishme Rreziqet gjeomorfologjike në Darsi gjithnjë e më shumë po shtohen në numër. Para disa dekadash shumë pak mund të kishim njohuri për këtë fenomen: konsiderohej si një dukuri e zakonshme natyrore. Në të njëjtën shkallë vlerësoheshin edhe pasojat e tij. Arsyet e këtij raport, që kishte njeriu ndaj tyre ishte niveli i pakët i trajtimi i tyre. Vetëm në gjysmën e dytë të shekullit XX, në vendin tonë filloi të vlerësohet realisht, sepse kishin filluar të shfaqeshin në mënyrë të ndjeshme. Ato linin pasoja negative, gjithnjë e në rritje mbi mjedisin dhe veprimtaritë ekonomike të njeriut. Zhvillimi i teknologjisë bujqësore, nevoja për lëndë drusore apo edhe inerte ka rritur trysninë ndaj peizazheve natyrore. Kjo u realizua me anë të shfrytëzimit pa kriter të tokave të punueshme, pyjeve, shtretërve të lumenjve, etj. Këto ndërhyrje në shumicën e rasteve ishin të pakontrolluara, duke prishur edhe ekuilibrin e Zhvillimit të Qëndrueshëm. Ky koncept u bë si komponent i rëndësishëm në mbrojtjen e mjedisit, që është konsideruar si një ndër prioritetet kryesore të mijëvjeçarit të ri. Zhvillimi i Qëndrueshëm ka të bëjë me sigurimin, zhvillimin dhe përparimin e shoqërisë njerëzore, duke ruajtur qëndrueshmërinë e burimeve natyrore. Realizimi i kësaj mbrojtje bëhet nëpërmjet bashkëpunimit të grupeve të interesit (OJF, biznese, komuniteti lokal) dhe qeverisë qendrore dhe lokale 94. Në Darsi ky bashkëpunim do të vinte në raporte të drejta veprimtaritë ekonomike nga njëra anë dhe mbrojtjes së mjedisit nga ana tjetër. 93 Komuna Hysgjokaj, Sala. S., Pushteti lokal dhe zhvillimi i qëndrueshëm (Ne dhe mjedisi,viti i 9 i botimit), fq 4 116

117 Për të siguruar një vijimësi të burimeve natyrore, madje edhe për një rigjenerim të tyre duhen të merren në konsideratë dy drejtime: E para, ekologjike; si burimet ashtu edhe potencialet të mjedisit duhen ruajtur dhe të minimizohen dukuritë negative, për t i dhënë hapësirat e nevojshme mjedisit të rigjenerojë ekosistemeve e veta. E dyta, kostot social-ekonomike; veprimtaria antropogjene duhet të zhvillohet në atë nivel, që të sigurohet vazhdimësi e resurseve natyrore: deri në atë pikë të mos preket cilësinë e jetës së komunitetit dhe të mos ulë nivelin e jetës së banorëve. Në Darsi jo vetëm nuk janë marrë parasysh, por njeriu e ka përkeqësuar atë. Nëpërmjet aktiviteteve të tij, ai ka grabitur mjedisin me ritmet më të shpejta se sa ritmi natyrorë i ripërtëritjes, duke përfituar edhe nga neglizhenca e strukturave shtetërore. Si rezultat i ndërhyrjeve të gabuara, gjejnë hapësirë rreziqet gjeomorfologjike, të cilët po bëhen faktor kyç në degradimin e burimeve natyrore dhe kërcënim serioz për veprimtarinë antropogjene. Qeverisë qendrore dhe pushtetit lokal i ka munguar vullneti për të realizuar kërkime shkencore për këto rreziqe me karakter natyror. Bujqësia si çdo degë e ekonomisë kërkon studime të detajuar të territorit konkret, ku do të shfrytëzohet për zhvillimin e aktiviteteve blegtorale, bujqësore, infrastrukturë, etj. Këtu përjashtohen vetëm dy projektet e ndërmarra nga Bordi i Kullimit në Elbasan për ndërtimin e argjinaturave mbrojtëse në luginën e Shkumbinit dhe ngritja e murit mbrojtës përgjatë aksit rrugor Lushnjë-Hysgjokaj: projekt i realizuar nga Fondi Shqiptar i Zhvillimit. III Kostot Njeriu kujtohet vetëm kur ka ndodhur e keqja, kjo vërtetohet nga pasojat negative, që kanë lënë rreziqet gjeomorfologjike në territorin e Darsisë. Nga vëzhgimet në terren, kemi kontaktuar me dhjetra banorë të fshatrave të ndryshme, ku tek to tingëllonte e njëjta shprehje Nuk e dinim se do na prekte, nuk e dimin që ishin kaq të rrezikshme, nuk e dinim se pasojat do të ishin me vlera të konsiderueshme monetare dhe nuk kemi ku të shkojmë. Këto shprehje janë tronditëse, kur fliten në shekullin e XXI. Kjo tregon për mosfunksionimin e duhur të institucioneve shtetërore (nga ato qendrore deri tek ato lokale). Neglizhenca e këtyre instancave shtetërore edhe mos interesimi i vetë banorëve krijoi terren të përshtatshëm për zhvillimin e rreziqeve gjeomorfologjike. Ata u kthyen në një kërcënim serioz për mjedisin dhe veprimtarinë ekonomike të njeriut. Në varësi të llojeve dhe përmasave të këtyre rreziqeve varen edhe pasojat ose kostot. Një rol të rëndësishëm luan ecuria e aktivitetit human, ku sa më të mëdha të jetë ndërhyrjet aq më të shpeshta janë shfaqjet e këtyre rreziqeve. Kostot e shkaktuara nga rreziqet gjeomorfologjike në analizën tonë i kemi ndarë në tre të tilla: mjedisore, ekonomike dhe sociale. III Kostot mjedisore Shprehja e ish-presidentit Amerikan Franklin Ruzvelt në 1937 Se kombet, që shkatërrojnë tokën e tyre, shkatërrojnë vetveten 95, po verifikohet mjaft qartë në këtë territor. Ndërhyrjet e njeriut në territorin e Darsisë ka filluar me vendosjen e tyre në të, duke ndryshuar elementët mjedisorë nëpërmjet përdorimit të tokës. Ndikimi i veprimtarisë antropogjene mbi tokat është një fenomen i kapshëm edhe për vëzhguesit të zakonshëm 96. Ky ndikim solli pasojat negative në peizazhin natyror. Nga përdorimi i tokës, popullsia siguron burimet kryesore jetësore. Kjo çon në krijimin e 95 Ekolëvizja (Revistë mjedisore viti i parë i botimit,nr.4), Përmbytjet, Hakmarrja e Natyrës Shqiptare, fq 1 96 Sala,S., Përdorimi i tokës dhe rreziqet gjeomorfologjike në kodrat e Vorës (Studime Gjeografike nr.17, Akademia e Shkencave, QSGJ), fq

118 problemeve në elementët kryesorë mjedisorë. Midis këtyre elementëve janë tokat, ndër pasuritë natyrore më të ekspozuar ndaj erozionit, rrëshqitjeve, rrëzimeve dhe shembjeve. Dy të parat në mjedisin natyror janë të dukshme pasojat negative, veçanërisht në tokat e punueshme. Kështu, erozioni ul pjellorinë e tokës, pasi humbet materiali i imët, humusi, kaliumi, kripërat e nitratit, fosfatit 97, etj. Si rrjedhojë, ai po shkakton degradimin e tokave duke i kthyer në terrenet jo produktive rreth 25 ha, të cilët janë bërë të papërshtatshme për kultivimin e kulturave bujqësore. Sipas Institutit të Tokave, erozioni në kodrat e Darsisë gërryen një shtresë toke me trashësi 1 mm/vit. Pra brenda një viti gërryhet ajo shtresë toke, për formimin e sëcilës duhen mbi vjet. Kjo pasqyron se çfarë pasojash mund të vijnë nga ky rrezik gjeomorfologjik. Pra atë, që krijon natyra nga proceset e saj për 5 deri 6 dekadat, njeriu e shkatërron vetëm me një ndërhyrje. Humbjet e tokës nga erozioni linear i lumit Shkumbin dhe i përrenjve gjatë viteve të tranzicionit shkon deri në 15 ha. Nga rreziqet e tjera gjeomorfologjike u dëmtuan afërsisht 30.3 ha tokë të punueshme nga rrëshqitjet 29 ha dhe 1 ha nga shembjet e rrëzimet. Jo vetëm kaq, rrëshqitjet dëmtuan edhe 0.3 ha tokë pranë pishave të Lekajt. Përsa i përket rrëzimeve dhe shembjeve, dëmet në mjedis konstatohen me përmasa të vogla: të krahasur me rreziqet e tjera konsiderohen si të papërfillshme. Nga pasojat negative të paraqitur më lartë, ndikojnë jo pak në prishjen e vlerave të përdorimit të tokës, estetike dhe edukimit të peizazheve natyrore. Në praktikat mësimore, që kryehen nga institucionet arsimore, nxënësit apo studentët nuk mund t i marrin si shembuj pozitiv situata e tanishme e elementëve të peizazhit. Kostot jo të vogla mjedisore, e bën të domosdoshme, që veprimtaritë e njeriut në Darsi të zhvillohen në mënyrë të tillë, që të mos cënojë Zhvillimin e Qëndrueshëm. Në vitin 1987 në veprën e saj E ardhmja jonë e përbashkët, Brundland që ishte në atë kohë kryeministre e Norvegjisë dhe presidente e Komisionit Botëror mbi Mjedisin dhe Zhvillimin, e përcaktoi konceptin e Zhvillimit të Qëndrueshëm si një zhvillim, që u përgjigjet nevojave të tashmes pa kompromentuar kapacitetet e gjeneratave të ardhshme dhe në lidhje me nevojat e tyre 98. Kjo më pas u adaptua në të gjithë botën, duke përfshirë edhe vendin tonë. Zhvillimi i Qëndrueshëm u bë si komponent i domosdoshëm në mbrojtjen e mjedisit, i cili është konsideruar si një ndër veprimtaritë prioritare të mijëvjeçarit të ri. Përderisa aktiviteti kryesor është agrar, si me rëndësi të veçantë konsiderohet aplikimi i Bujqësisë së Qëndrueshme. Sipas Shoqatës Amerikane të Agronomisë, në vitin 1989 e përkufizon: Bujqësia e Qëndrueshëm është, ajo që në një periudhë afatgjatë, rrit cilësinë e mjedisit dhe resurset bazë mbi të cilat mbështetet bujqësia, siguron nevojat themelore humane për ushqim dhe fibra, është ekonomikisht e zbatueshme si dhe ngre cilësinë e jetës për fermerët dhe shoqërinë në tërësi. Deklarata e Johanesburgu për Zhvillimin e Qëndrueshëm 99 përbante pika të rëndësishme, që janë të domosdoshme për tu zbatuar për institucionet e shteti shqiptar, duke përfshirë edhe në Darsinë. Duke i përshtatur me territorin në studim, disa nga këto pika, në mynyrë të përmbledhur përmendim: o Duhet të vihet një ekulibër midis prioriteteve ekonomike dhe ligjeve shoqërore dhe mjedisore, duke integruar detyrimet për respektimin e mjedisit dhe normave shoqërore. o Vendimet politike janë afatshkurtra, për t u përgjigjur interesave ekonomikë pa marrë në konsideratë impaktin mbi peizazhin, prandaj duhet vendosur një praktikë e re e vendimeve qeveritare, që do të jetë në mbrojtjen e mjedisit në tërësi. o Shteti duhet të realizojë një pjesëmarrje të gjithë grupeve të interesit (drejtuesve lokal, komunitetit, OJF). 97 Fejza, I., (2003) Erozioni, kjo kangrenë e dëmtimit të mjedisit (Revista mjedisore Mjedisi Sot, viti i 4, nr 74), fq M iller., Living in the environment, fq Thomollari, Z., Ekologjia humane, fq

119 Për shkak të kushteve natyrore, ekuilibri natyrorë në peizazhe të dëmtuara është shumë delikat. Mjafton një ndërhyrje e pastudiuar, sado e vogël qoftë ajo, që degradimi të shfaqet në fillim i fshehtë, i pakuptueshëm dhe pastaj të shpërthejë me vrull dhe me përmasa të mëdha katastrofike 100. Prandaj është e rëndësishme që pikat e sipërpërmendur, janë të domosdoshme për zbatimin nga të gjithë për të mbrojtur dhe rivlerësuar peizazhin. Natyra është një burim i patjetërsueshëm i pasurisë shpirtërore për të gjithë ne. Prandaj është shumë e nevojshme të gjenden zgjidhjet më të mira të mundshme pët të mbrojtur burimet natyrore. Zhvillimi i Qëndrueshëm i ekonomisë në tërësi dhe bujqësisë në veçanti të bazohet në shfrytëzimin racional të burimeve natyrore. 101 Përdorimi dhe konsumimi pa kriter i këtyre burimeve sjell deri aty, sa edhe pasuritë e përsëritshme të kthehen në të papërsëritshme. Deri në ditët e sotme për Darsinë nuk është kryer ndonjë rivlerësim serioz për të siguruar një Zhvillim të Qëndrueshëm. Për këtë duhet një bashkëpunim ndërdisiplinor, ku gjeografi duhet të ketë rolin parësor. Ruajtja e pasurive natyrore dhe mjedisin kërcënohet nga rritja ekonomike, përbën një nga sfidat botërore për sot dhe në të ardhmen 102. Këtu nuk bën përjashtim as territori i Darsisë. Zhvillimi i bujqësisë ka dëmtuar jo pak specie të shumta shtazore dhe bimore pasi tokat bujqësore përbëjnë një pjesë të rëndësishëm të mozaikut ekologjik 103. Paketa e gjelbër me larminë e mjeteve të thjeshta dhe tërheqëse, që u ofron fëmijëve dhe të rinjve, do të ndihmojë në edukimin mjedisor të tyre 104. Në këtë mënyrë, përmisimi i vazhdueshëm dhe shtimi e formave të edukimit mjedisor, do të kontribuojë sado pak në përpjekjet e grupeve të interesit, shoqërisë dhe banorëve të zonës për të patur një mjedis të pastër dhe të qëndrueshëm. III Kostot ekonomike Dëmtimi i mjedisit natyror direkt ose indirekt e dha impaktin negativ në veprimtaritë ekonomike të banorëve të Darsisë. Edhe pse në dukje të parë pasojat në këtë aspekt nuk konstatohen të mëdha. Nëse i futemi në detaje llogaritjeve matematikore dhe statistikore, atëherë do të konstatojmë se dëmet ekonomike janë jo të vogla. Meqenëse mbi 70% e sipërfaqes së vënë në përdorim shtrihet mbi 10, atëherë edhe mundësia e shkatërrimit të kulturave bujqësore, veçanërisht nga rrëshqitjet mbetet e lartë. Për të zbuluar kostot reale në ekonominë e banorëve të prekur nga rreziqet gjeomorfologjike jemi mbështetur në këto drejtime: Në rendimentin që japin çdo kulturë bujqësore për një dynym e përkthyer në fitim financiar për fermerin, nëse ato do të shiteshin në treg. Kostot momentale që shkaktohen, përfshirë në një periudhë një vjeçare. Kostot shumëvjeçare, ku sipas viteve mesatare në prodhim të çdo kulturë bujqësore kemi nxjerrë edhe dëmet financiare. Për çdo vit të llogaritur është shtuar 2 % inflacion për çmimet, në kushtet e ekonomisë së tregut. Kostot gjithsej përbëjnë shumën e kostove momentale dhe atyre shumëvjeçare. Vlerat e dëmeve i kemi konvertuar edhe në euro (1 euro = 140 lekë). 100 Qiriazi, P., Erozioni, hajdut katastrofik (Revista Mjedisore Ne dhe Mjedisi, viti i dytë i botimit, nr. 3. ), fq MMPAU & Jacobs., Bujqësia dhe mjedisi, fq Mjeldhem., L,Lillejord., Spektri, fq Laçi, S., Gjeografia rurale, fq Mjedisi sot (Viti i tretë i botimit,nr 14)., Edukimi mjedisor, fq

120 Tabela nr. III. 11. Kostot ekonomike (në lekë ) nga rreziqet gjeomorofologjike objektivi shkaktari Njësi matëse Kostot momentale Vitet nën Kostot shumëvjeçare Kostot gjithsej prodhim Bimë Erozioni, 64 ha vjet are 105 rrëshqitjet Sera Rrëshqitjet 2 ha Pemtore Rrëshqitjet 1.2 ha vjet Vreshta Rrëshqitjet 0.6 ha vjet Ullishtaria Rrëshqitjet 1.2 ha vjet Rrugë 106 Rrëshqitjet 12.8 km Shtëpi e ndërtime sociale Rrëshqitjet Burimi: Institucionet e pushtetit lokal, qendror, Fondi Shqiptar i Zhvillimit, specialistët e bujqësisë dhe anketa e realizuar në terren me banorët e zonës, 2015 Grafiku nr. III. 11. a. Kosto ekonomike një vjeçare (në lekë ) nga rreziqet gjeomorfologjike lekë Kostot momentale Grafiku nr. III. 11. b. Kosto ekonomike shumëvjeçare (në lekë ) nga rreziqet gjeomorfologjike lekë Kostot shumëvjeçare Bimë are Sera Pemtore Vreshta Ullishtaria 105 Në të janë përfshirë gruri, misri dhe elbi, pasi pjesa më e madhe e sipërfaqeve e prekura nga erozioni kanë qenë mbjellë nga këto bimë are. 106 Kostoja e rikonstruksionit të akseve rrugore. 120

121 Grafiku nr. III. 11. c. Kosto ekonomike gjithsej (në lekë ) nga rreziqet gjeomorfologjike lekë Bimë are Sera Pemtore Vreshta Ullishtaria Rrugë Shtëpi e ndërtime sociale Kostot gjithsej Nga të dhënat e tabelës dhe grafikëve të mësipërm, kemi konstatuar se kostot financiare një vjeçare janë milion lekë, ku % më të mëdha e zë shkatërrimi ose dëmtimi i banesave dhe ndërtimeve sociale, me 52.8 %. Në kostot shumëvjeçare, pjesën më të mëdha e zë humbjet financiare, që mund të shkaktohet nga moskultivimi i bimëve të arave në tokat e punueshme të përfshirë nga rreziqet gjeomorfologjike, me 69.9 % (merren në konsideratë se në 40 vitet me radhë mendohet të mbillen po me këto kultura bujqësore) e 472,255 milion lekë. Kostoja e përgjithshme mendohet të jetë 662, 285 milion lekë ose 4, 73 milion euro, ku sipas natyrës së objektivit janë trajtuar si më poshtë: Bimë are Sipërfaqet më të prekur nga erozioni dhe rrëshqitjet mbeten tokat e punueshme të mbjellura me bimë are, veçanërisht me drithëra. Bimë të tjera are të ekspozuar janë edhe perimet, bishtajat (fasule dhe bathë), zhardhokët (patatet dhe qepë), bimët mjekësore si hidhra dhe ciani, etj. Tokat e punueshme të përfshira nga erozioni sipërfaqësor duan të paktën 60 vjet të rikthehen në gjendjen e mëparshme, ndërsa ato të përfshira nga rrëshqitjet nevojitet një periudhë më e shkurtër kohore. Nëse kostoja financiare një vjeçare mund të arrijë në lekë, për një periudhë 40 vjeçare (periudha e përafërt e mos përdorimit bujqësor të tokës) kostoja gjithsej mendohet të shkojë në lekë ose 2.41 milion euro. Serat Nga rrëshqitjet u shkatërrruan gjithsej 13 të tilla, me një sipërfaqe prej 20 dynym (2 ha). Humbjet nga ekonomia familjare nuk janë të pakta pasi për ndërtimin e një sere kushton mijë lekë për dynym: me kosto të përgjthshme lekë investime të shkuara dëm. Fitimet mesatare vjetore neto nga kultivimi i perimeve dhe jo vetëm është lekë për dynym. Shkatërrimi i këtyre serave solli edhe një përkeqësim akoma më tepërt të gjendjes financiare të familjeve të prekur nga rrëshqitjet: humbjet llogariten lekë. Duke marrë parasysh se jetëgjatësia e serave në zonën kodrinore është mesatarisht 5 vjeçare, përmasat e këtyre humbjeve shkojnë lekë ose afërsisht mijë euro. Pemtoret Edhe pse sipërfaqet e shkatërruara apo të dëmtuar nga rrëshqitjet nuk janë të mëdha, për familjet që i kanë në pronësi, humbjet ekonomike janë të larta. Kultura më e ekspozuar ndaj këtij fenomeni natyror mbeten pjeshkat, e cila përbën 70 %. Humbja vjetore shkojnë në lekë, kurse ato shumëvjeçare ( 25 vjet) në lekë (443.3 mijë euro). Vreshta 121

122 Konsiderohen kultura bujqësore më pak e goditur nga rrëshqitjet, si rrjedhim edhe kostot financiare mbeten minimale. Kjo pasqyrohet edhe në shifrat e llogaritura: humbjet vjetore konsiderohen në lekë për një vit prodhimi dhe në një periudhë 35 vjeçare janë afërsisht lekë ( euro). Ullishtaria Në ndryshim nga kulturat e tjera bujqësore, fitimi nga ullinjt për ha është më i ulët, por jetëgjatësia e madhe e bën të pashmangshëm humbjet financiare në nivele të larta: të shtrira edhe në brezat e ardhshëm. Ulliri klasifikohet si një kulturë shekullore. Duke marrë mendimin e specialistëve të bujqësisë dhe banorëve më të moshuar, që kemi marrë në pyetje në Darsi, rezulton se: 100 vjet është periudha, në të cilën mund t i marrësh prodhim. Kështu për një ha fermeri merr lekë në vit dhe kostoja gjithsej mund të shkojë deri në lekë ose 221 mijë euro. Infrastrukturën rrugore Një nga masat parandaluese të ndërmarra nga institucionet shtetërore për të frenuar aktivizimin e rreziqeve gjeomorfologjike janë ndërtimi i mureve mbrojtëse të rrugës Lushnjë-Hysgjokaj, pothuajse në të gjithë gjatësinë e saj. Foto. nr. III. 29. Mure mbrojtëse nga rrëshqitjet, Lushnjë-Hysgjokaj, 2013 Ky aks ka gjatësi 12.6 km dhe gjërësi asfaltike 5.5 m. Vlera e rrugës kushtoi leke pa TVSH, kurse kostoja për ndërtimin e këtyre mureve, me qëllim për mbrojtjen nga rrëshqitjet llogaritet leke 107 ose afërsisht 457 mijë euro. Kjo përbën rreth 11.4 % të investimit të kryer në këtë aks rrugor. Ndryshe nga kjo rrugë, rikonstruksioni i aksit Ballagat-Rrumbullakë, Pajovë-Shezë-Belsh, Shezë-Vashaj, Ballagat-Allprendaj-Lushnjë, Ballagat-Gjuzaj, Ballagat- Hysgjokaj etj. nuk u shoqëruan aq sa duhet për vendosjen e strukturave mbrojtëse. Shtëpi e ndërtime sociale Rrëshqitjet gllabëruan edhe objekte strehimi, ku kostot financiare janë tepër të larta. Nga vëzhgimet në terren u regjistruan 85 shtëpi, një ambulancë dhe një dyqan në Shegas janë dëmtuar ose shkatërruar vetëm nga rrëshqitjet. Nga këto, 30 u ndërtuan në 15 vitet e fundit e shpenzimet e kryera për ngritjen e banesave mbeten të larta për ekonominë e banorëve të zonës. Kostoja 107 Fondi Shqiptar i Zhvillimit,

123 mesatare për të ngritur një shtëpi në këtë territor rezulton rreth lekë. Pra humbjet ekonomike llogariturin rreth lekë vetëm për banesat e reja. 55 shtëpi të tjera të ndërtuar para vitit 2000 kostoja financiare shkojnë rreth lekë, me shumën e përgjithshme prej lekë. Kostoja totale e 85 banesave është lekë. Rrëshqitjet nuk njohin kufi, duke mos kursyer edhe objekte me funksione publike. Një rast i tillë është edhe ambulanca e Shegasit. Në të vërehen qartë çarjet të mureve dhe nëse rast se nuk ndërhyhet mund të rrezikojë jetën e punonjësve dhe pacientëve. Kostoja për rikonstruksionin e kësaj godine mendohet të jetë rreth 200 mjë lekë. Foto nr. III. 30. Mur mbrojtës në varrezën e Kashtëbardhës, 2014 Ashtu si shtëpitë e banimit, edhe dëmtimi i varrezave nga rrëshqitjet ka shkatuar kosto financiare për të parandaluar shkatërrimin e tyre. Kështu menjëherë pas aktivizimit të një rrëshqitje në varrezat e fshatit Kashtbardhë, komuna e Karbunarës e asaj periudhe mori masa për parandalimin e saj, duke ndërtuar një murë mbrojtës me gurë me gjatësi prej 70 m dhe me kosto prej 50,000 lekë 108. Vlera e përgjithshme e kostove të shkaktuara nga rrëshqitjet për shtëpitë dhe objektet e tjera është lekë ose afërsisht 715 mijë euro. Përveç 85 banesa dhe ambulancës së fshatit Shegas, nga rrëshqitjet u përfshinë rreth 12 ha tokë (trualli bashkë me kopshte dhe oborret). Kostot jo të paktat financiare të shkaktuara nga rreziqet gjeomorfologjike, tregon se ndërhyrjet e njeriut në territor nuk kanë qenë të planifikuara mirë. Raportet e shoqërisë njerëzore me mjedisin rrethues janë tepër të ndërlikuara dhe përcaktohen nga shumë faktorë të karakterit social, politik, ekonomik, historik, kulturor dhe shpirtëror 109. Prandaj është e domosdoshme zhvillimi i veprimtarive ekonomisë në Darsi të jetë mbi bazën e parimeve të Zhvillimit të Qëndrueshëm (parandalimit, barazisë midis brezave, i drejtave të njeriut dhe ndotësi paguan, në këtë rast ai që shkakton dëmet mjedisore, paguan). Parimi i Parandalimit: konsiderohen një nga parimet më të rëndësishëm të Zhvillimit të Qëndrueshëm. Nëse do të respektohej ky parim edhe aktivitetet ekonomike të njeriut do të ishin në harmoni me mjedisin. Në 70 vitet e fundit, ky parimi nuk zbatohet në: 108 Komuna e Karbunarës, Qiriazi, P.,Sala, S.,Cara, G., Nyja ekoturistike Pylli i Bedenit-Plazhi i Gjenerali, Vlerat dhe rreziqet, fq

124 1-Planifikimin e territorit: zyrat e urbanistikës në ish-komunat kanë qenë pothuajse inekzistente, ku çdo banor kishte dorë të lirë për të ndërtuar sipas dëshirës së tij në territor pa u shqetësuar. Banesat e prekur (e ndërtuar pas 1990) nga rrëshqitjet i u mungonin lejet zhvillimore dhe jo më të kryenin një studim urbanistik. 2-Zhvillimin bujqësor: hapja tokave të reja të punueshme dhe ndërtimi i ujëmbajtësve, nuk u shoqërua aq sa duhet për të ndërmarrë masa për parandalimin e rreziqeve gjeomorfologjike si p.sh.: pyllëzimi i zonave përreth ujëmbajtësve, hapjen e kanaleve kullues, etj. 3-Mbrojtjen e pyjeve: në periudhën u ndërmorën aksione për ripyllëzimin me pisha bregdetare apo akacie në territore të papërshtatshme për aktivitet bujqësore në fshatrat Allprendaj, Gjyshaj, etj. Nga ana tjetër sipërfaqet me pyjet e përbërë nga shkurre dhe dushk u zvogëluan, duke u zëvëndësuar me kullota dhe toka të punueshme. Për këtë të fundit kjo vazhdon edhe në ditët e sotme, ku me ritme më të shpejta vërehet në ish-komunat Hysgjokaj dhe Karbunarë. Këtu konstatohet rritje e numrit të parcelave me ullishta të reja. Parimi i barazisë midis brezave: pasojat mjedisore të krijuar nga aktivizimi i rreziqeve gjeomorfologjike nuk mbeten vetëm momentale, por edhe shumëvjeçare: prekë edhe brezat e ardhshëm. Këto do të trashëgojnë nga paraardhësit e tyre më pak tokë të punueshme, pyje, faunë të egër, etj. Mundësitë e tyre për të zhvilluar një aktivitet normal jetese do të jenë më të pakta e të kufizuar. Në samitin e Tokës, që u mbajt në Rio De Zhanero, Zhvillimi i Qëndrueshëm u përkufizua: Atë rritje ekonomike e cila nuk varfëron burimet dhe nuk shkatërron ekosistemet sa të rrezikojë vetë bazat e këtij zhvillimi ekonomik 110. Në Darsi veprimtaria antropogjene e kombinuar me rreziqet gjeomorfologjike, në shumë raste ka cënuar seriozisht disa resurse natyrore (tokat dhe bimësia): deri në atë situatë aq sa brezat e ardhshëm (zakonisht në ishkomunat Ballagat dhe Hysgjokaj) të mos kenë në dispozicion resurse natyrore të mjaftueshme, për të plotësuar nevojat e tyre bazë. Parimi i drejtave të njeriut: mbrojtja e mjedisit është e nevojshme për të mbështetur dhe realizuar disa nga të drejtat më themelore të njeriut, si e drejta e jetës, shëndetit dhe mirëqenies 111. Iniciativat e gabuar e një personi, grup personash apo drejtuesve dhe nënpunësve të pushtetit vendor e atij qëndror mund të shkaktojë cënimin e drejtave të individit. Këto të fundit nuk ka marrë pjesë në vendime dhe veprimet e kryera, të cilat mund të sjellë aktivizimin e rreziqeve gjeomorfologjike dhe më pas bëhen viktimë e tyre. P.sh.: si rezultat i ndërtimit të një banese në fshatin Hysgjokaj, u bë nxitës në zhvillimin e një rrëshqitje, e cila përfshiu edhe banesa të tjera ngjitur me të. Kjo preku të drejtën e këtyre banorëve për të jetuar në pronën e tyre private. Vendimet e marra nga sistemi i ekonomisë së centralizuar për ndërtimin e ujëmbajtësit të Kasharajt, çoi në devijimin e rrugës Lushnjë-Hysgjokaj në kodër. Ky segment u bë viktimë e rrëshqitjeve: Në disa raste kufizoi lirinë e lëvizjes së banorëve të Hysgjokaj. Rikonstruksioni me kosto më të lartë se sa ishte parashikuar e minimizoi një gjë të tillë. Parimi shkaktari paguan: të gjitha pasojat mjedisore dhe social-ekonomike nuk u shfaqën rastësisht, por si rezultat i ndërhyrjeve të pastudiuar, të shkaktuara nga një ose disa fajtorë. Ashtu si parimet e tjera të Zhvillimit të Qëndrueshëm edhe ky është shpërfilluar për t u zbatuar, duke arritur në këtë situatë të ndërlikuar, që është sot: rritje e numrit të rrëshqitjeve, vatrave të erozionit, etj. Deri tani asnjë pushtetarë apo individë s është vënë para përgjegjësisë penale dhe administrative për shkeljet e bëra me pasoja deri të pariparueshme për mjedisin dhe ekonominë e banorëve të zonës. Veprimtaria shekullore antropogjene ka stimuluar vazhdimisht rrezikun gjeomorfologjik: popullsi të dendur me aktivitetin kryesor bujqësinë ekstensive e mbështetur në hapjen e tokave të reja, kultivimin kryesisht të drithërave, dëmtimi i bimësisë dhe tokave, etj Prandaj në ditët e sotme 110 Joshua S.Golstein., International Relations, fq Hanxhari, R., Politikat mjedisore, fq Tavanxhiu, V., Rreziqet gjeomorfologjikenë sekorin Librazhd-Karkanec të luginë së Shkumbinit të Sipërm. ( St.Gjeografike nr.14), fq

125 po jepet prioritet zonimit të territoreve, për sa i përket shkallës së rrezikshmërisë. Për vendin tonë janë bërë ndarje të tilla për zjarret, tërmetët, përmbytjet, etj. Për Darsinë si masë e parë për të bërë një vlerësim të rreziqeve gjeomorfolologjike dhe për minimizimin e aktivizimit të tyre është imediate zonimi i kësaj nënnjësie fiziko-gjeografike. Fig. nr. III. 2. Skema për zonimin e rreziqeve gjeomorfologjike 113 për Darsinë Në këtë aspekt, territorin e ndajmë sipas nivelit të përfshirjes ose që mund të përfshihen nga këto rreziqe, duke marrë parasysh faktorët dhe proceset e shpatit nga njëra anë dhe klasat e qëndrueshmërisë së terrenit nga ana tjetër (fig. nr. III. 2.). Këto janë të lidhura në mënyrë të ndërsjellët me njëra-tjetrën. Që të arrihet në një zonim sa më të saktë të territoreve, që t ju shëbejë planifikuesve urban për zhvillimin e territorit, për ndërtimin e rrugëve, veprave hidrike, etj., duhet të merren parasysh: dukuritë gjeomorfologjikë, faktorët, tipet dhe përhapja gjeografike e tyre. Në bazë të topografisë së relievit, llojeve të shkëmbinjve, tektonikës, përcaktimit të territorit të përshirë nga gërryerja apo masat lëvizëse (rrëshqitjet, rrëzimet dhe shembjet) ose jo, bëhet edhe ndarja e territorit në bazë të qëndrueshmërisë si zonë: shumë e qëndrueshme, me qëndrueshmëri mesatare dhe më pak e qëndrueshme. Pasi kryhet ky studim bëjmë edhe kategorizimin e territoreve me zhvillim më të lartë, mesatar dhe të dobët të rreziqeve gjeomorfologjike. Duke patur parasysh skemën dhe hartën gjeomorfologjike, Darsinë e ndajmë në këto zona: 113 E përshtatura nga Vibhash C.JHA, Engineering Gemorphology, fq

126 Zona me rrezikshmëri të lartë, ku futen fshatrat e ish-komunave: Ballagat dhe Hysgjokaj. Zona me rrezikshmëri mesatare ndodhen fshatrat: Vashaj, Hasmashaj, Gjocaj, Kurtinë, Golem, Hajdaraj, Karbunarë e Sipërme, Zgjanë, Kashtbardhë, Kasharaj, Allprendaj, Balaj, Zgjanë, Thanasaj, Pekisht, Algjne dhe Shezë e Madhe. Zona me rrezikshmëri të vogël përfshihen vendbanimet e tjera të Darsisë. III Kostot sociale Rreziqet gjeomorfologjike përveç kostove mjedisore dhe ekonomike sjellin edhe pasoja sociale. Ata kanë krijuar strese për banorët e prekur drejtpërdrejt nga këto rreziqe: duke i goditur psikologjikisht. Për shkak të humbjeve të konsiderueshme nga dëmtimi apo shkatërrimi i kulturave bujqësore, serave, shtëpitë e banimit, etj., e shtoi akoma më shumë problemet sociale dhe uljen e cilësisë së jetës. Disa nga këto probleme mund të përmendim: Problemet e sigurimit të bukës për familjet, që kishin mbjellë grurë në tokat e përfshira nga rrëshqitjet. Mungesën e të ardhura të mjaftueshme ekonomike për fermerët, të cilët i u janë dëmtuar ose shkatërruar serat, pemtoret, ullinjt, bimët mjekësore, perimet, etj. Nëpërmjet këtyre kulturave bujqësore i mundësonin të ardhura financiare të kënaqshme dhe një jetë më të mirë sociale. Banorëve të 85 familjeve, që i u janë dëmtuar shtëpitë nga rrëshqitjet, mbetën të pastrehë dhe ato që jetojnë ende aty janë nën ethet e frikës se mos shemben një ditë. Gjithashtu dëmtimi i rrugëve sjellin ndonjëherë edhe kufizimin e komunikimit të banorëve midis fshatrave të Darsisë dhe me zonat tjera përreth. Si përfundim mund të themi se familjet shpenzojnë më pak për aktivitetet sociale, për shkak se: Është rritur kostot financiare për kultivimin e prodhimeve bujqësore. Është ulur rendimenti i prodhimit të kulturave bujqësore. Janë pakësuar vendet sociale të prodhimit, etj. 126

127 KAPITULLI IV IV. RAJONIZIMI GJEOMORFOLOGJIK IV. 1. KRITERET Kodrat e Darsisë është një nënnjësi fiziko-gjeografike, që shtrihet në një territor të përcaktuar qartë, për sa i përket zhvillimit të dukurive gjeomorfologjike. Studimi i tyre ka rëndësi si për shkencën e gjeografisë, ashtu edhe për veprimtaritë antropogjene. Njohja dhe studimi i evoluimit të dukurive gjeomorfologjike është bërë subjekt i kërkimit shkencor nga gjeografët në përgjithësi dhe gjeomorfologët në veçanti. Zhvillimi i proceseve modeluese të relievit ndikuan dhe vazhdojnë të ndikojnë në modelimin e formave të relievit. Studimi gjeomorfologjik i relievit dhe rajonizimi i saj është proces i vështirë dhe i ndërlikuar. Kjo realizohet nëpërmjet njohjes sa më të mirë të karakteristikave të relievit, veçanërisht të dukurive më të spikatura, që modelojnë aktualisht format sipërfaqësore të relievit. Këtu duhet të veçohen rrëshqitjet, shembjet, rrëzimet, erozioni sipërfaqësor, etj. Sigurisht ato lidhen natyrshëm edhe me veprimtaritë antropogjene, se si përdoren burimet natyrore në bujqësi, në ndërtimin e banesave, infrastrukturë, etj. Të pranishme janë tipet e relieveve: strukturor-eroziv, erozivo-denuduese dhe lumor. Shpërndarja e tyre është në mënyrë jo të njëtrajtshëm dhe përmasat e dukurive janë të të ndryshme në sektorë të ndryshëm të relievit. Për rajonizimin gjeomorfologjik të Darsisë, kemi përdorur këto kritere: zhvillimin e proceseve relievformuese dhe modeluese, si p.sh: përmasat e zhvillimit të kuesteve, dukuritë erozivodenuduese, lumore (përmasat e luginave) nga pikëpamja cilësore dhe sasiore të tyre. Gjithashtu merren në konsideratë shtrirja e strukturave gjeologjike në brendësi dhe drejtimi i luginave të përrenjve në sipërfaqe. Në bazë të botimeve të realizuara të plota ose të pjesshme, vëzhgimeve të drejtpërdrejta në terren, analiza e hartave gjeologjike, morfometrike, përdorimit të tokës dhe gjeomorfologjike realizuam edhe rajonizimin gjeomorfologjik. Në studim kemi përfshirë edhe krahun e majtë të luginës së lumit Shkumbin. Në këtë mënyrë, Darsinë e kemi ndarë në 5 njësi gjeomorfologjike, ku 2 prej tyre janë kodra dhe 3 të tjera janë lugina. Konkretisht ato janë: Kodrat Gjocaj-Murriz Peqin Kodrat Thanasaj-Jeta e re Lugina e lumit Shkumbin Lugina e përroit të Lushnjës (Lekajt) Lugina e përroit të Lunjës (Kukajt) IV. 2.KODRAT GJOCAJ MURRIZ PEQIN Këto kodra vendosen në pjesën lindore të Darsisë dhe formojnë një njësi gjeomorfologjike më vete. Si kufi verior shërben lugina e Shkumbinit, në juglindje arrin deri në kufi me pllajën e Dumresë. Po me këtë pllajë kufizon në lindje. Në perëndim dhe në jug ndodhet njësia tjetër gjeomorfologjike Thanasaj-Jeta e Re: si kufi midis tyre shërbejnë disa lugina të vogla përrenjësh me drejtim jug-veri ose veri-jug. Duke filluar nga veriu luginat janë: e Çelit (Shelkut) shtrihet nga fshati Gjocaj deri në Garunjas; e Garunjasit nga ky fshat deri ku bashkohet me luginën e përroit të Lekajt (midis fshatrave Lekaj dhe Hajdaraj). Më tej kufiri kalon ndërmjet kodrave të Karbunarë -Balaj dhe vazhdon deri në kufi me Myzeqenë. Drejtimi i këtyre luginave, përcakton orientimin e përgjithshëm e këtyre kodrave, e cila është gati meridional veri-jug. Njësia gjeomorfologjike Gjocaj-Murriz Peqin ka formë trekëndore. Gjatësia e përgjithshme e tij nga qendra e njësisë administrative e Gjocajt deri në jugperëndim të Murriz 127

128 Peqini llogaritet në 12 km. Gjërësia maksimale arrinë ndërmjet fshatrave Gjocaj dhe Shezë e Madhe me 7.7 km. Në të ndodhen fshatrat e njësive adminitrative: Gjocaj ( Gjocaj, Çelhakaj, Rrumbullakë, Vashaj), Shezë (Shezë e Madhe, Pekisht, Algjine), Ballagat ( Manasufaj, Jazxhias, Gjuzaj, Xibrakë, Ballagat, Gjyshaj), Hysgjokaj (Kurtinë, Çanakaj, Hysgjokaj, Lekaj) dhe Karbunarë (Zgjanë, Balaj, Murriz dhe Biçakaj). Kodrat Gjocaj-Murriz Peqin përbëjnë rreth 45 % e territorit kodrinorë të Darsisë dhe është e përcaktuar nga drejtimi i strukturave rrudhosëse, që janë zhvilluar në të. Pothuajse, këto kodrat formohen në sinklinalin e Ballagatit, përjashtim bëjnë vetëm ato në perëndim Pekishtit (në lindje të Kurtinës), të formuara në përkuljen sinklinale me të njëjtin emër: vazhdon jashtë kufinjve të territorit në studim. Për sa i përket raportit të morfologjisë së relievit me strukturat gjeologjike, theksojmë se ndryshe nga njësitë e tjera gjeomofologjike, dallohet qartë mospërputhjet ndërmjet tyre: sinklinalet nuk i përgjigjen me format negative, por atyre pozitive. Pjesët më të larta të relievit përputhet me boshtin gjatësor të sinklinalit të Ballagatit. Bërthama e sinklinalit përbëhet nga konglomeratë të çimentuar. 114 Dominon drejtimi i shtresave për nga perëndimi. Pjerrësia e shtresave shkon nga 20 deri në 30. Shkëmbinjtë sipërfaqësorë përbëhet nga ranorë dhe konglomeratë, të cilët ndërtojnë suitën e Rrogozhinës. Gjithashtu nuk mungojnë edhe argjilat në suitën e Helmesit. Shkëmbinjtë e Pliocenit zë 95 % e sipërfaqes së kodrave Gjocaj-Murriz Peqin. Përqindja tjerër, i përkasin Mesinianit ( ranorë, argjila, etj.) dhe atij të Oligocenit të Mesëm të përbëra nga flishe e alevrolito -argjilo-ranorë, të lokalizuar në jugperëndim. Hipsomteria: Kodrat Gjocaj-Murriz Peqin ka lartësi relativisht mesatare (në rang Darsie), nga m. Përjashtim bëjnë kodrat Lekaj-Ballagat, të cilët gjenden disa nga maja me lartësi më të mëdha në Darsisë. Kuotat më të larta ndodhen në: m. e Mallagjecit 275 m, m. e Gjuzajt 248 m dhe m. e Furgës 242 m, me maja shpesh të rrumbullakosura. Rreth 65% e territorit shtrihet mbi 100 m mbi nivelin e detit, 35 % nga m dhe vetëm 5 % ndodhet nën 50 m. Lartësitë e kodrave në veri vijnë duke u ulur nga qendra në periferi. E kundërta ndodh në kondrat në jug të luginës së Lushnjës dhe në pjesën lindore, ku relievi vjen duke u ngritur nga qendra në periferi. Ndryshimet hipsometrike pasqyrohen edhe në copëtimin vertikal të relievit. Rreth 60% e territorit ka vlerat e energjisë së relievit nga 50.1 deri 100 m/km² dhe përfshin pjesën më të madhe të kodrave Algjine-Gjocaj dhe kodrat në jug të fshatit Ballagat. Vlerat mbi m/km², e cila zë 40% dhe përfshin kodrat Gjuzaj-Ballagat, e Balajt, Murrizit dhe ato që ndodhen në lindje të kësaj njësie gjemorfologjike. Pjerrësia mesatare e shpateve dominohet nga vlerat e pjerrësisë mesatare të shpateve nga 3 deri në 7. Vlerat mbi 7.1 lokalizohet në kodrat e fshatrave Gjuzaj, Ballagat, Audiaj, Algjine, Kurtinë, Murriz Peqin dhe ato në lindje të fshatit Pekisht. Përgjithësisht shpatet e kodrave janë të buta dhe me pjerrësi jo të madhe. Copëtimi horizontal i relievit nga rrjedhjet ujore formon një tablo interesante në kodrat Gjocaj- Balaj. Korridori kodrinor nga Biçakaj për tek ujëmbajtësi i Pajollisë, përkatësisht fshatrat Hysgjokaj, Çanakaj dhe Ballagat, vlerat e copëtimit horizontal varjojnë nga 1.1 deri në 3 km/km². Po me këto vlera janë kodrat veriore, veriperëndimore (Rrumbullakë, Çelhakaj dhe Gjocaj) dhe pjesërisht ato lindore. Copëtimi horizontal ka vlera mbi 3.1 km/km² në kodrat perëndimore: nga fshati Gjuzaj deri në atë të Balajt dhe kodrat e fshatrave Manasufaj, Vashaj, Algjine, Kurtinë, Murriz dhe ato lindore të Hysgjokajt. Ndërmjet kodrave të Algjines dhe Pekishtit ndodhet një terrritor mjaft i kufizuar me vlerë të ulët, nën 1 km/km². Këto vlera tregojnë se kodrat Gjocaj- Murriz Peqini janë relativisht të pasura me rrjedhje ujore sipërfaqësore, por mbizotëruese mbeten ato të përkohshme. Shpatet e kodrave për shkak të pjerrësisë jo të madhe dhe pranisë së shkëmbinjve flishorë, ka favorizuar shfrytëzimin tyre nga njeriu për përdorim bujqësor. Zakonisht mbillen drithëra, pemtore, ullishta, sera, etj. Ky përdorim nuk është bërë me aq kujdes sa duhet për të ruajtur qëndrueshmërinë e shpateve. Këto janë bërë shkak për aktivizimin e proceseve gjeomorfologjike. Rrëshqitjet kanë prekur më shumë kodrat e Manasufajt, Audiajt, Ballagatit, Hysgjokajt, Çanakajt dhe Kurtinës. Rrëshqitje me shembjet i gjejmë kryesisht në 114 Kristo, V., Veçoritë fiziko-gjeografike të pllajës së Dumre-Darsisë, fq

129 fshatrat: Kupas dhe Kurtinë. Shpatet e kodrave ndërpriten nga luginat e Lushnjës dhe Lunjës, të cilët i ndajnë në kodra të veçuar apo vargje të vegjël kodrinore, duke krijuar edhe karakteristika të veçanta morfologjike dhe gjeomorfologjike. Elementët kryesorë të morfologjisë janë lugina dhe kodrat. Të dytët përbëjnë mbi 90% e sipërfaqes së njësisë gjeomorfologjike. Në luginat, zallishtja dhe lumorja janë elemenet të vetëm, që dallohen pak, për shkak të përpunimit jo të mirë. E para nuk i kalon gjërësitë 4 m. Shtretërit janë shumë të ngushtë: 1-2 gjërësi. Në këtë sektori gjenden disa depozitime proluviale, proces i realizuar nga transportimi i këtyre rrjedhje ujore. Në fillimet e tyre, luginat janë të ngushtë dhe e kanë origjinën e formimit kryesisht në ballin e kuestit, si p.sh.: lugina e Tranafilasit. Në raport me strukturat gjeologjike, ato paraqiten kryesisht subsekuente dhe konsekuente. Në veri të njësisë gjeomorfologjikë luginat e përrenjve para se të të bashkohen me luginën e Shkumbinit, zgjerohen dhe më pas pësojnë përsëri ngushtime. Në këto zgjerime njeriu i ka përdorur edhe për ndërtimin e ujëmbajtësve, si: i Manasufajt në luginën e Tranafilasit, i Gjocajt në luginën e Çelit dhe i Vashajt në luginën e Leqimallit. Bimësia natyrore përgjatë luginave përbëhet nga shkurre mesdhetare të degraduar. Lugina kryesore e kësaj njësisë gjeomorfologjike është ajo e Shezës, e cila ndodhet në lindje. Në Darsi ajo shtrihet nga 70 m në jug të fshatit Pekisht deri në 45 m mbi nivelin e detit në fshatin Shezë e Madhe. Ajo fillon në pllajën e Dumresë dhe përfundon në luginën e Shkumbinit. Foto. nr. IV. 1. Lugina e Shezës, Sheza e Madhe, 2014 Ajo ka drejtim jug-veri dhe në Darsi është e gjatë rreth 5 km. Me luginën e përroit të Lunjës ndahet nga një prag pranë fshatit Rrasë e Sipërme (nuk bën pjesë në territorin në studim). Pjesë e zonës në studim, lugina fillon në jug të fshatit Pekisht. Ajo ndodhet në qendër të përkuljes sinklinale të Pekisht. Pjesërisht kjo luginë kalon gjatë kontaktit të shkëmbinjve të Paleogjenit në lindje dhe atyre të Neogjenit në perëndim 115. Evidentohet si luginë subsekuente. Shtrati, zallishtja dhe lumorja janë elementët gjeomorfologjik më të dallueshëm. Shtrati i vogël në sektorin e mesëm dhe të poshtëm ka pothuajse ujë çdo vit. Gjërësia e saj shkon deri në 2 m. Në sektorin e sipërm të luginës zallishtja nuk duket qartë, por në afërsi të fshatit Pekisht shfaqet me përmasa të vogla, që nuk i kalon 2 m gjerësi në 2 anët. Ajo ndodhet disa cm më lart se shtrati. 115 Kristo, V., Veçoritë fiziko-gjeografike të pllajës së Dumre-Darsisë, Fq

130 130

131 Në sektorin e mesëm lugina merr pamjen e një grope me gjatësi 2.5 km dhe gjërësi afërsisht 1 km: përbën gati gjysmën e kësaj lugine në Darsi. Fundi i gropës është i sheshtë, ndërsa shpatet e kodrave në perëndim kanë pjerrësi relativisht më të madhe, si Sopi i Bardhokut dhe k. e Pekishtit. Në veri të fshatit Pekisht, lugina pëson një ngushtim, para se të zgjerohet dhe më pas përfundon në luginën e Shkumbinit. Këtu ajo ka gjërësi të madhe, duke marrë pamjen e një grope. Nga vëzhgimi në terren, nuk është konstatuar tarracë e nivelit të parë. Në luginë ndodhen edhe 2 qendrat kryesore (shtrihet një pjesë e tyre) të ish-komunës së Shezës, Sheza e Madhe dhe Pekishti. Në luginë zhvillohen aktivitetet bujqësore, në të cilët kultivohen kryesisht drithëra. Vërehet edhe prania e serave, etj. Gjithashtu ajo ka edhe potenciale të mëdha për zhvillimin e industrisë nxjerrësë të hidrokarbureve. Në fshatin Pekisht mendohet të ketë rezerva jo të pakta të naftës. Aktualisht shfrytëzohen 3 puse për nxjerrjen e naftës, por me kapacitet të kufizuar. Elementi kryesor i morfologjisë të kësaj njësie gjeomorfologjike janë kodrat: zënë sipërfaqen më të madhe. Në veri relievi është i përbërë nga kodra të ulta, ku shpatet e tyre ndërpriten nga disa përrenj, që shtrihen paralel midis tyre, si ata të: Tranafilasit, Shareja Xibrakës, Leqimallit, Tatil Gryka, Çezme Axhej dhe i Çelit. Këto formojnë edhe kodra të veçanta si ato të Çelhakajt 134 m, Jasxhiasit (Audiajt) 152 m, Algjinës 149 m, Xibrakës 192 m, Vashajt 150 m dhe Rrumbullakës 124 m. Këto kodrat nuk kanë pjerrësi të madhe, por asimetria e tyre është e dukshme midis shpateve veriore dhe atyre jugore. Të parët janë më të pjerrët, për shkak të kontaktit me luginën e Shkumbinit. Në shpatet lindore dhe perëndimore nuk ka ndonjë ndryshim të dukshëm, por këto të fundit kanë pjerrësi pak më të madhe. Relievi ulet gradualisht në drejtim të luginës së Shkumbinit. Në reliev kurrizet paraqiten të butë me drejtim veri-jug, ku midis kodrave të Xibrakës dhe Vashaj ka një degëzim drejt kodrave të Algjines. Lartësia e vogël e relievit dhe proceset aktuale e shpatit (erozioni) kanë formuar zakonisht ujëndarës të rrumbullakët dhe me pjerrësi jo të madhe. Më tipike vërehet në kodrën e fshatit Rrumbullakë, nga e ka marrë edhe emrin vetë fshati. Foto. nr. IV. 2. Kodra me majë të rrumbullakosur, Rrumbullakë, 2015 Kjo kodër përbëhet edhe nga ranorë dhe nën ndikimin e proceseve ekzogjene (reshjet atmosferike) çoi në krijimin e majës në këtë formë. Edhe pse me lartësi të ulta relievi kuestor formohet në këto kodra: të shfaqura dobët. Në kodrat e fshatit Xibrakë janë konstatuar 3 të tillë, kurse 6 në ata të Vashajt. Përveç kuesteve, vërehen edhe qafa të vogla të tipit subsekuent, të formuara nga erozioni. Këtu veçohet qafa, që lidh fshatin Shezë e Madhe me Algjinen. Kjo vjen 131

132 si rezultat e pranisë e një shtrese alevrolite-argjilore me gjatësi 50 m dhe gjërësi 20 m, në shpatin lindor të kodrës së Algjines. Alternimi i ranorëve me argjila e alevrolite krijojnë shpate me diferencime litologjike. Bimësia natyrore është e degraduar, por ka edhe sipërfaqe të ruajtura nga vetë banorët e zonës, si në fshatin Gjocaj, ku gjenden disa ha me dushqe. Në jug të këtyre kodrave shtrihet një varg i vogël kodrinor, që shtrihet midis fshatrave Ballagat dhe Lekaj. Përbëjnë relievin më të lartë në këtë njësi gjeomorfologjike dhe ndër më të lartat e Darsisë. Gjithashtu edhe pika më e ulët e relievit është shumë e vogël, 40 m mbi nivelin e detit: në fshatin Lekaj. Lartësia më e madhe shënohet në kodrën e Mallagjecit me lartësi 275 m. Përveç kësaj kuote, dallohen edhe disa maja të tjera si ajo e Ballagatit 214 m, k. e Qarrishtës 215 m, m. e Imshit 153 m, etj. Relievi ulet gradualisht nga veriu në jug dhe nëse krahasohet me kodrat në veri, këto na japin përshtypjen e kodrave të larta. Boshti gjatësor i sinklinalit të Ballagatit përputhet me pjesët më të larta të këtyre kodrave 116. Drejtimi i tyre është gati meridional, që i përgjigjet drejtimit të sinklinalit pëkatës 117. Ndërmjet fshatrave Ballagat dhe Gjuzaj kodrat kanë formën e gjysmë rrethi me drejtim lindjeperëndim. Relievi është formuar në krahun perëndimor të sinklinalit të Ballagatit. Kjo ka favorizuar krijimin e një kuesti të shprehur mirë, si në majën e Mallagjecit. Rol jo të vogël luan lartësia e relievit, ku dalin në sipërfaqe ranorët me shtresë të trashë dhe me çimentim të mirë. Më në thellësi ndodhen konglomeratë të çimentuar. Shpatet veriore dhe juglindore të këtyre kodrave janë më të pjerrëta, ndërsa ato jugore, lindore dhe perëndimore pjerrësia zbutet ndjeshëm, veçanërisht në 2 shpatet e fundit. Foto. nr. IV. 3. Kuesti në m.e Mallagjecit, 2010 Në shpatin verior të kodrës së Mallagjecit bimësia natyrore përbëhet kryesisht nga shkurre, që ruhet më mirë në gjatësi prej m. Shpatet lindore dhe perëndimore dhe më pak ato jugore mbizotërojnë argjilat dhe alevrolitet. Kjo bën që pjerrësia të zbutet, si rrjedhojë edhe rritjen e intesitetit të ndërhyrjes së njeriut: bimësia natyrore zëvëndësohet me ullinj, vreshta, sera, banesa, etj. 116 Kristo, V., Veçoritë fiziko-gjeografike të pllajës së Dumre-Darsisë, Fq Po aty 132

133 133

134 134

135 Erozioni është më i theksuar në shpatin jugor, ku formohen disa vatra erozive. Këtu ka nisjen e tyre përroi i Freskut dhe i Ballës. Këto përrenjt mbushin vazhdimisht ujëmbajtësin e Çanakajt me prurjet e ngurta. Rrëshqitjet janë formuar më shumë në sektorin e poshtëm të shpatit verior të kodrës së Mallagjecit, që përbëjnë kërcënim serioz për jetën e banorëve të zonës. Më tej kodrat vazhdojnë në jug në formë vargu deri në fshatin Lekaj. Përbëhet nga disa kodra të veçanta si ajo e Gjuzajt, Gjyshaj, Ullishtës, Lekajt dhe Furgës. Përsa i përket morfografisë, veçorive gjeomorfologjike, këto kodra mund të konsiderohen si më të veçanta në Darsi. Ato janë copëtuara shumë nga rrjedhje ujore sipërfaqësore. Në to vërehen dukshëm hullitë e krijuara nga rrëkezat me gjatësi deri në 120 m dhe gjerësi në 4 m, kurse thellësia shkon afërsisht në 3 m. Kodrat vendosen në pjesën perëndimore të sinklinalit të Ballagatit dhe klasifikohen si kodra me lartësi mesatare për zonën në studim. Ujëndarësit janë të rrumbullakosura, me pjerrësi deri 30º. Zakonisht shpatet janë asimetrikë dhe pjerrësia më e madhe vërehen në shpatet jugore të kodrave të Lekajt. Në bashkimin e kodrave të Gjyshaj me ato të Gjuzajt, formohet kurrizi kodrinor i Shumëllezit: ndër më të rëndësishmit në Darsi. Kurrizi ka drejtim veri-jug dhe paraqitet i lakuar dhe në afërsi të m. e Furgës merr drejtim diagonal për në jugperëndim. Pjerrësia më e madhe evidentohet në shpatet lindore në perëndim të përroit të Vidzës dhe në shpatet perëndimore në lindje të këtij përroi. Kuestet janë të pranishme, por vetëm në majën e Furgës është shprehur më mirë. Këndrënia e shtresave shkëmbore shkon 30º dhe relievi më i lartë e favorizon një gjë të tillë. Në këto kodra nuk mungojnë qafat e zgjerimet subsekuente. Ndryshe nga kodrat e sipërpërmendura, këto janë ekspozuar më pak nga proceset erozivodenuduese: me vatra të pakta erozioni. Ripyllëzimi me pisha i kodrave të Lekaj dhe Gjyshajt kontribuan në parandalindim e gërryerjeve të tokës. Nuk mungojnë as bimësia pyjore e Dushkut në kodrën e Furgës. Në lindje të vargut kodrinor Gjuzaj-Lekaj shtrihen kodrat m. e Pallaringës-Çanakaj. Përbërja nga shkëmbinjtë të butë dhe lehtësisht të gërryeshëm nga faktorët ekzogjenë, mundëson relievin të marri pamjen e pllajave me kodra deri diku të rrafshuara: përfaqëson kodra të ulta. Përjashtohen kodrat e Pallaringës, e cila përbën një kuest dhe lidhet me kodrën e Qarrishtës, Xibrakës dhe Algjinës me qafa subsekuente. Zhvillimi i rrëshqitjeve është mjaft i theksuar dhe përfshihet ndër territoret më të prekura nga rrëshqitjet. Ajo ka dëmtuar apo shkatërruar shtëpi banimi në Ballagat, Gjuzaj dhe Çanakaj, segmente rrugore, toka të punueshme, etj. Edhe erozioni mbetet problem për degradimin e kodrave. Ai ka gërryer shtresa toke me trashësi 5-10 mm. Foto. nr. IV. 4. Hullitë në kodrat e Lekajt,

136 Në jug të luginës së përroit të Lushnjës, njësia gjeomorfologjike vazhdon me vargun kodrinor Pekisht-Murriz Peqini. Nga pikpamja strukturore, pjesa më e madhe e kodrave i përkasin sinklinalit të Ballagatit. Drejtimi është verilindje-jugperëndim dhe në përbërjen e saj ka këto kodra: Pekishtit, Kurtinës, Sopi i Bardhokut (238 m), Qarri i Skiles, e Hysgjokajt, Kupasit, Balajt dhe Murrizit. Ujëndarësit janë kryesisht të rrumbullakosura, me maja të buta dhe shpate jo shumë të pjerrëta. Pjerrësia më e madhe konstatohet në shpatet lindore të kodrave të Pekishtit, shpatet juglindore të Hysgjokaj dhe shpatet lindore të Balajt dhe jugore të Zgjanës. Foto. nr. IV. 5. Kodra në formë kupole, Kupas, 2013 Kodrat e Kupasit përshkak të përpunimit nga faktorët ekzogjen paraqiten shumë të rrumbullakosura. Ata formojnë maja si kupa, me qafa të buta e të përshatshme për zhvillimin e aktiviteteve bujqësore. Pothuajse në 6 kodrat me këtë pamje përdoren nga njeriu për kultivimin e ullirit, drithërave, etj. Si në kodrat e Kupasit ashtu edhe në atë të Balajt ndeshemi me përmbysje të plotë të relievit, ku sinklinali i Ballagatit përfaqësohet nga kodra, për shkak se ndërtohet nga ranorë të gërshetuar më pak me konglomeratë. Në kuotën më të lartë ( Balajt) kreshtat i përngjajnë një kupole e cila ndahet në 4 degë, ku shpatet ndërpriten nga përrenjtë. Për shkak të veprimit të erozionit diferencial në shpatet jugore dhe lindore, vërehen edhe shkallëzime litologjike me përmasa më të vogla. Drejt luginës së Lushnjës në verilindje, kodra bie në kënd më të butë, duke u futur ndërmjet kësaj lugine dhe asaj të përroit të Madh. Pavarësisht se lartësia shkon në 229 m, në të ndodhen fshati me të njëjtën emër. Këtu gjendet edhe një luginë mjaft e ngushtë, e cila emërtohet edhe nga banorët e zonës si gryka e Rrathit, pasi përroi i fshatit ka ndërprerë tërthorazi shpatin e kodrës. Nga proceset e shpatit, erozioni dhe rrëshqitjet janë më të përhapur. Këta të fundit kanë kapur kryesisht toka të punueshme me sipërfaqe të vogël. Nga pikpamja litologjike në këto kodra ka kalim nga shkëmbinjtë karbonatikë (në kodrat që bëjnë pjesë në pllajën e Dumresë) në atë terrigjenë ose kalimi nga shkëmbinjt flishorë në ato molasikë. Luginat janë më shumë të tipit obsekuent dhe subsekuent. Bashkimi i majave të kodrave të Zgjanës, Balajt, Hysgjokajt dhe Kupasit krijon një kurriz kodrinor të lakuar, i cili fillon në fshatin Hysgjokaj dhe në m. Kulla e Topit degëzohet në 2 136

137 drejtime: njëri për nga fshati Karbunarë e Sipërme dhe tjetra nga ai Zgjanës. Ndërmjet kodrave të Balajt me atë të Karbunarës është zhvilluar edhe një zgjerim subsekuent. Në perëndim të kodrave të Kurtinës dhe rrugës, që lidh këtë fshat me atë Algjinës është formuar një rrëpirë litologjike, e cila si origjinë mund të ketë patur një shembje të vjetër. Ajo përbëhet nga dy pjesë. Pjesa veriore me gjatësi deri në 40 m, ka drejtim verilindje-jugperëndim. Shpati është i lartë mbi 10 m dhe dallohen vija të holla të shkaktuara nga ardhja e ujëra nga kurrizi i kodrës. Drejt jugut (në qendër) rrëpira merr orientim të kundërt, veriperëndim-juglindje (disa m), pastaj më në jug merr orjentimin fillestar dhe gjatësi pothujase të njëjtë me pjesën veriore. Në rrëzë të rrëpirës ka depozitime të materialeve të ardhura nga lart. Foto. nr. IV. 6. Rrëpira litologjike në kodrën e Kurtinës, 2013 Në të bimësia është barishtore dhe të pranishme janë edhe 3-4 shkurre të vogla. Në shpat ajo mungon plotësisht. Kurrizi i kodrës, u shfrytëzua në vitet e fundit nga njeriu për të mbjellë ullinj, por shtresa e horizontit A është vetëm disa cm: do të kushtëzojë edhe në redimentin e tyre. Përveç rrëpirave në reliev dallojmë kueste dhe qafa subsekuente. Të parat shprehen më mirë në kodrën Sopi i Bardhokut. Përfshirja e saj në kodrat të larta të Darsisë dhe përbërja nga ranorë në sipërfaqe ranorë të përzierë në disa sektorë me konglomeratë, kushtëzojnë shfaqjen e kuesteve. Ndër qafat më të njohura janë: e Kules, e cila lidh kodrën e Kurtinës me Sopin e Bardhokun; qafa e Zgjanës, që lidh Karbunarën e Sipërme me Zgjanën dhe Murriz Peqinin; qafa e Sythit në perëndim të kodrës së Balajt, etj. Rrëshqitjet janë shumë të përhapura në fshatrat Hysgjokaj dhe Kupas. Nga ky rrezik gjeomorfologjik janë dëmtuar shtëpi banimi, sera, toka të punueshme, kanale ujitës, shtylla të transmetimit të energjisë elektrike, etj.. IV. 3.KODRAT THANASAJ-JETA E RE Këto kodra përbëjnë njësinë më të madhe gjeomorofologjike, e cila përfshin 55 % e territorit kodrinor të Darsisë. Kodrat vendosen në pjesën perëndimore të krahinës dhe kanë drejtim të përgjithshëm veri-jug me një spostim veriperëndim-juglindje, të kushtëzuar nga strukturat gjeologjike, në të cilën është formuar relievi. Në veri kufizohet nga lugina e Shkumbinit, në perëndim dhe në jug nga fusha e Myzeqesë dhe në juglindje nga pllaja e Dumresë. 137

138 138 Në kufirin lindor është njësia gjeomorfologjike kodrinore Gjocaj-Murriz Peqin. Shpatet e këtyre kodrave ndërpriten tërthorazi edhe nga 2 përrenjt më të mëdhenj të Darsisë. Gjatësia e saj shënon gati 23 km dhe gjerësi 2.8 herë më të shkurtër. Në të përfshihen ish-komuna e Gjocaj me fshatrat Hasmashaj, Bregas dhe Kurtaj; ish-komuna Dushk me fshatrat Thanasaj, Zhamë-Sektor, Zhamë-Fshat, Dushk-Peqin, Gramsh, Konjat dhe Dushku i Madh; ish-komuna e Golemit me fshatrat Golem i Madh, Shegas, Allaprendaj, Hajdaraj dhe Kasharaj; ish-komuna e Karbunarës me fshatrat Karbunarë e Poshtme, Karbunarë e Sipërm, Mollas, Skilaj dhe një pjesë e fshatit Biçakaj; fshatrat Matjan dhe Garunjas (pjesa qendrore dhe perëndimore) të ish-komunës Ballagat; ish-komuna e Fiersheganit me fshatin Jeta e Re dhe Bashkia e vjetër e Lushnjës: një pjesë e verilindjes dhe lindjes së qytetit. Përsa i përket ndërtimit strukturor, ai paraqitet i larmishëm për shkak të numrit më të madh të elementëve tektonik, që janë zhvilluar në këto kodra. Sipërfaqen më të madhe e zë monoklinali Zhamë-Zgjanë me drejtim veriperëndim-juglindje. Ajo zë pjesën veriore dhe qendrore të njësisë gjeomorfologjike: vazhdon pak më në jug nga Kasharaj në Zgjanë ndërmjet sinklinalit Ballagatit në lindje dhe antiklinalit Lushnjë-Karbunarë në perëndim. Pjesa jugore e kësaj njësie gjeomorfologjike dominohet nga antiklinali i sipërpërmendur. Ndryshe nga kodrat Gjocaj-Murriz Peqin, këtu ka përputhje të morfologjisë me strukturën, ku monoklinali dhe antiklinali i përgjigjen me reliev të ngritur edhe pse ai nuk është i lartë. Në veri e përshkon një shkëputje tepër e vogël afër vertikale e cila nuk është vërtetuar plotësisht. Ajo fillon nga fshati Dushk i Madh dhe në trajtë të lakuar vazhdon në Dushk Peqin dhe përfundon në luginën e Shkumbinit, në Hasmashaj. Kjo shkëputje nuk ndikon në krijimin e formave të relievit. Po kaq i shumëllojshëm shfaqet edhe ndërtimi litologjik. Shkëmbinjtë terrigjen i përkasin pothuajse të gjitha periudhave paleogjeografike të Darsisë. Në veri janë pranishme shkëmbinjtë e Pliocenit, të suitës së Rrogozhinës: me ndërthurje midis konglomertëve e ranorëve. Në jug vazhdon me suitën e Helmësit, po të kësaj periudhe: argjilat e alevrolitet kanë shtrirje më të madhe. Nga fshati Hajdaraj formohet një korridor me drejtim juglindje, i cili në Biçakaj merr 2 drejtime: i pari me drejtim veri-jug dhe tjetra për në verilindje. Më tej, në perëndim ndodhen shkëmbinjtë e Tortonianit. Ndërmjet këtyre shkëmbinjve dhe atyre të Pliocenit ekziston një tjetër korridor më i ngushtë me shkëmbinjtë e periudhës së Mesinianit (ranorë, argila, etj.). Këndrënien e shtresave shkëmbore rezulton e ndryshme: nga 15 deri në 30 º. Drejtimi i shtresave shkëmbore është krysisht nga perëndimi. Në antiklinalin Lushnjë-Kasharaj drejtimi është verilindor. E krahasuar me njësinë tjetër kodrinore, relievi është më i lartë sepse ka kontakt me një nga fushat më të ulta të vendit tonë. Kjo lidhet edhe me formimin e relievit në strukturën antiklinale e zhvilluar në jug dhe monoklinale në veri. Lartësitë e relievit lëkunden nga 5 m në Golemin e Madh deri në 298 m në majën e Murtajesit, që është njëkohësisht maja më e lartë në Darsi. Përveç kësaj gjenden edhe disa kuota të tjera, si: m. e Shkujkës 282m, m. e Skilajt 281 m, m. e Mollasit 276 m, m. e Kasharajt 261 m, m. e Zhgabonjës 257 m, etj. Kodrat jugore janë më të larta, ndërsa ato veriore klasifikohen si kodra të ulta deri në mesatare (në nivel krahine): përjashtim bën m. e Shkujkës. Përsa i përket hipsometrisë së relievit, ndryshe nga njësia tjetër, një vend të rëndësishme zë edhe lartësitë deri 50 m: përfshin afërsisht 20 % e territorit. Këto kanë shtrirje më të madhe në veri: ndodhen disa lugina të përrenjve, me gjatësi të shkurtër. Lartësitë m zë 35 % dhe mbi rreth 45 %: me një donimin të dukshëm në jug: me rreth 70 %. Ndryshimet më të mëdha paraqiten në copëtimin vertikal, i cili pasqyrohet edhe në amplitudat më të mëdha, që karakterizojnë këtë njësi gjeomorfologjike. Kontakti i kodrave me fushën e Myzeqesë, ndërthurja e tyre me luginat janë faktorët kryesorë të kësaj panorame të energjisë së relievit. Copëtimi vertikal deri 50 m/km² zë vetëm 10 % e sipërfaqes. 3 herë më e madhe vërehet shtrirja gjeografike e vlerave mesatare të energjisë së

139 relievit. 60 % e sipërfaqes së kësaj njësie gjeomorfologjike, e zë copëtimi vertikal me vlera me mbi 100 m/km². Pjerrësia mesatare e shpateve ka vlera më të larta, pasi rreth 75 % e sipërfaqes së Darsisë me vlera mbi 7.1º i përkasin kodrave Thanasaj-Jeta e Re. Në këto kodra, kjo përbën 55 % e territorit. 30 % e terrenit ka pjerrësi mesatare nga º, kurse nën 3º zë vetëm 15 %. Vlerat e copëtimit horizontal të relievit: shpatet në kodrat perëndimore janë më pak të copëtuara. Në veri dominojnë vlerat km/km² dhe në lindje e jug shkalla e copëtimit veritkal rritet mbi 3 km/km². Vlerat mesatare dhe të larta përfshijnë pothuajse me sipërfaqe të barabarta, me 40 %. Përgjithësisht këto forma të relievit nuk kanë ndonjë tipar dallues, që të veçohet më shumë. Karakteristikë tjetër është se pamja e një lugine vërehet në sektorin e mesëm dhe të poshtëm. Tarracat në to mungojnë për shkak të fuqisë gërryese dhe depozituese shumë të dobët. Në bashkimin me fushën e Myzeqesë luginat zgjerohen duke marrë pamjen e gjireve fushore të Myzeqesë. Ajo, e cila e dallon më shumë këto kodra janë zhvillimi më i madh i rrëpirave litologjike mbi 2 m, sidomos në veri. Pjerrësia e shpateve jo shumë e madhe, me maja të rrumbullakosura krijojnë kushte të përshtashme për kultivimin e ullirit: në formën e plantacioneve. Gjithashtu nuk mungojnë edhe kulturat e tjera bujqësore, si: drithërat, perime, pemtoret, vreshtat, etj. Në krahasim me njësinë fqinje serat ndeshen më të pakët në numër. Edhe pse proceset modeluese të relievit janë më të rrallë, erozioni ka një shtrirje më të gjerë: evidentohen vatra erozive me sipërfaqe edhe mbi 1 ha. Kodrat, që zënë % më të madhe të njësisë gjeomorfologjike shtrihen në grumbuj kodrinash ose në vargje të vegjël kodrinorë. Në veri relievi përbëhet kryesisht nga kodrat të ulta deri në mesatare, të cilat shtrihen në vargje kodrinore me drejtim veri-jug. Kuota më e lartë shënohet në majën e Zhamës 218 m. Lartësitë ulen nga qendra (në afërsi të fshatit Zhamë dhe Dushk Peqin), drejt periferive. Kurrizi kodrinor përputhet me majat e kodrave, që përfaqëson pjesët qendrore dhe njëkohësisht këtu dalin ranorët dhe konglomeratët më pak. Në terren korespondojnë me drejtimin e kodrave Thanasaj-Hasmashaj-Dushk. Majat e kodrave janë të rrumbullakosura dhe shpatet bien butë drejt luginave, me përjashtim atyre të veriut dhe veriperëndimit. Relievi ndërmjet Kurtajt dhe Hasmashaj ka shkallëzime morfologjike të shkaktuara nga formimi i kueste: me lartësi, të cilët vijnë duke u ulur për në lindje. Në Thanasaj kuesti është më i shprehur. Lartësia më e madhe dhe këndrënia e shtresave të shkëmbinjve molasik në 25 º janë faktorët, të cilët ndikojnë. Në Bregas përbërja homogjene e shpatit verior e rrit pjerrësinë dhe i jep pamjen e një shpati litologjik. Duke shkuar për në fshatin Kurtaj kuestet shpeshtohen, ku ka tre të tillë, por me përmasa më të vogla. 139

140 Foto. nr. IV. 7. Relievi me kueste në kodrat Thanasaj-Kurtaj,

141 Kodrat lidhen ndërmjet tyre me qafa subsekuente të shprehura pak, si rezultat i erozionit të dobët. Kodrat, që shtrihen nga fshati Zhamë Sektor deri te lugina e Konjatit kanë lartësi më të ulët, deri në 70 m. Fuqia jo e madhe e procesit të erozionit ka përcaktuar shkallëzimin morfologjik. Vendin e kuesteve e zënë shpate me diferencime litologjike, me përjashtim të kodrës në veri të Gramshit. Duke shkuar për në lindje lartësi vijnë duke u rritur, si rrjedhojë rritet dukshmëria e shkallëzimeve morfologjike në reliev. Nëse nga Gramshi deri në Dushk të Madh luginat ndajnë kodrat, kjo nuk ndodh në qendër dhe në lindje, ku vërehet një kompaktësi: rrjedhjet ujore nuk kanë fuqinë e duhur për të copëtuar relievin. Kuestet nga perëndimi në lindje sa vijnë e bëhen më të dallueshme, madje deri në fshatin Matjan. Në veri të luginës së përroit të Dushkut vendosen kodrat me të njëtën emër. Paraqiten më të copëtuara, aq sa disa degë të këtij përroi në sektorin e mesëm në Dushk Peqin të formojnë luginë me përmasat pothuajse të njëjta me luginën kryesore. Kodrat janë mjaft të modeluara nga dukuritë e shpatit, sidomos nga erozioni. Në shpate u hapën brezare të mbjella me ullinj, por ky fenomen vazhdon të përhapet edhe në kodrat më lindore. Vend të rëndësishëm po zënë edhe vreshat, të cilët ndodhen në Gramsh, Konjat, etj. Dalja në sipërfaqe kryesisht e shtresa argjilore (të shtrira në formë të përgjatura ndërmjet ranorëve, në disa sektorë në shpatet e kodrave Thanasaj-Hasmashaj-Dushk) dhe proceset gërryese të favorizuara nga rredhjet ujore apo rreshjet e shiut mundësojnë pasurimin e këtij territori me dukuri të tjera gjeomorfologjike, siç janë rrëpirat litologjike, mbi 2 m. Këto dallohen më qartë në kodrat e fshatrave Hasmashajt, Kurtaj, Kurtinë, Zhamë-Fshat, Dushk i Madh, etj. Rrëpirën më të madhe e hasim në kodrën e fshatit Kurtaj: rruga Kurtaj-Zhamë kalon në perëndim të saj. Ajo ka drejtim veriperëndim-juglindje me gjatësi rreth 150 m dhe lartësi m, por në juglindje një sektori i shpatit, 40 m i gjatë, merr orientim meridional. Në shpat vërehen disa kanale të holla me përmasa të vogla të krijuar nga kullimi i ujërave, që vijnë nga pjesa e sipërme e kodrës. Midis përrenjve të Dushkut dhe Lushnjës kodrat paraqiten në grumbuj kodrinorë, ku shpatet e tyre i ndërpresin disa përrenj të vegjël. Në reliev formohen edhe kurrizet kodrinore. Në qendër të këtyre kodrave është krijuar kurrizi i Virozës. Bashkimi i kurrizit qendror të kodrave Ura e Rrogozhinës (Thanasajt), Shegas-Hajdaraj e maja e Kasharajt formon kurrizin kryesor kodrinor të Darsisë me drejtim veriperëndim-juglindje 118. Paralel me të, në lindje është formuar edhe një kurriz tjetër i cili pëson 3 degëzime. Ai fillon në majën e Kullës dhe merr drejtim diagonale për në jugperëndim. Degëzimin e parë e pëson në lagjen Bllik dhe të dytën në lagjen Haxhillenja (Allaprendaj), me dy nëndegë, një për në verilindje dhe tjetra në juglindje. Më në jug është edhe degëzimi i tretë, që përfundon në fshatin Hajdaraj. Kodrat në jug janë më të ulta, por formojnë 2 kurrize të tjera kodrinore, e para është me drejtim meridional. Në veri merr drejtimin verilindor deri në majën e Shkujkës. E dyta shtrihet më në lindje dhe në perëndim të përroit të Virozës dhe fillon nga fshati Shegas (lagja Halle) në veri, vazhdon deri në lagjen Virovë të fshati Allaprendaj. Përgjithësisht kodrat kanë hipsometri mesatare dhe të ulët, por nuk mungojnë edhe kuota: përfaqësojnë disa nga majat më të lartë të Darsisë, si m. e Shkujkës 282 m, m. e Kullës 244 m dhe m. e Barakut 241 m. Me kuotën minimale prej 5 m, amplituda hipsometrike rezulton 277 m. Për arsye të copëtimit nga rrjedhjet ujore sipërfaqësore, kodrat i ndajmë në 2 grupime kryesore, me drejtim verilindje-jugperëndim. Në lindje shtrihen kodrat Garunjas-Hajdaraj dhe në perëndim kodrat Matjan-Golem. Lartësia e kodrave dhe këndi i rënies së shtresave shkëmbore 20-30º, bëjnë që në reliev të vërehen edhe kueste, ku më i shprehuri ndodhet në majën e Shkujkës. Në kodrat në afërsi të Myzeqesë kuestet janë pak të shprehur, ndërsa në veriperëndim të fshatit Shegas dhe në jug të k. Hasan Matës ndodhen edhe shpate me diferencime litologjike. Proceset gjeomomorfologjike lokalizohet aty ku mungon bimësia natyrore. Rrëshqitje ka më shumë në kodrën e Garunjasit dhe Kullës, në këtë të fundit rrezikon seriozisht dëmtimin e rrugës Lushnjë-Ballagat. Përsa i përket erozionit, faqa e Drizës, përfaqëson ndër vatrat erozive më të mëdha të Darsisë. 118 Kristo, V., Veçoritë fiziko-gjeografike të pllajës së Dumre-Darsisë, fq

142 142

143 143

144 144

145 Gjithsesi një sipërfaqe të madhe zënë bimësia, kryesisht ato të mbjella nga vetë njeriu. Në veri të Allaprendaj dhe juglindje të Garunjasit gjenden pishat bregdetare, kurse në kodrën e Gajukës ( veri të Hajdarajt dhe në lindje të Allprendaj) ka akacie. Dukuritë erozive mundësojnë edhe në formimin e qafave subsekuente, që janë disa në numër. Më pak vërehen zgjerimet subsekuente, ku përmendim atë në kodrën jugperëndimore të Golemit. Zakonisht këto kodrat janë më të rrumbullakosura se sa Garunjas-Hajdaraj: i përafrohen më shumë pamjes së kupolave e me shpate me pjerrësi të vogël. Kjo favorizon mbjelljen e kulturave bujqësore, veçanërisht ullinj me parcela të mëdha. Kodrat, të cilat shtrihen ndërmjet përrenjve të Lushnjës dhe Lunjës, emërtohen si kodrat e Kasharajt. Ndonëse është formuar në strukturë antiklinale, lartësitë nuk janë shumë të larta, ku ajo maksimale arrin në qendër me 261 m. Shpatet veriore, jugore dhe perëndimore kanë pjerrësi më të madhe, por kjo nuk e ka ndalur njeriun për ta vënë nën shfrytëzim. Mbizotërojnë ullinjtë e mbjella para vjetësh. Në kodra u krijuan aq shumë brezare, sa edhe mund të quhet ndryshe si Kodra e Brezareve. Në veriperëndim të këtyre kodrave janë formuar disa kueste të njëpasnjëshme, ku dallohen 5 të tillë: të shprehura dobët. Ata nga jugu në veri vijnë duke u shprehur më dobët, duke i a lënë vendin shpateve me diferenca litologjike. Këto kueste janë të lidhura me njëra tjetrën nëpërmjet qafave të vogla subsekuente. Një kuest më i shprehur e konsistojmë në lindje, në kodrën e quajtur Kulla e Topit dhe nëpërmjet qafës së Sythit, ndër më të njohurat në atë zonë, e bashkon me kodrën e Balajt. Shpatit që ndodhet në këtë qafë është e tipit tektoniko-litologjike: këtu ndahen struktura sinklinale me atë monoklinale. Në jug të përroit të Lunjës ndodhen kodrat e Karbunarës, e cila përmbledh kodrat e: Stan Karbunarë, Mollasit, Sopit të Kuq, Sopi i Qarrit, Skilajt, Murtajesit, Kalasë së Stanit, Gjatë, Hasanit, Zhgabonjës dhe e Hasanit. Foto. nr. IV. 8. Kueste në kodrat e Karbunarës, 2014 Kuota më e madhe i përket majës së Murtajesit, e cila ka pamje si të ashpër, por me kurrize kodrinore përgjithësisht të rregullta dhe me shpate jo shumë të mprehta. Këto veçori morfografike lidhen si me strukturën gjeologjike ku është formuar ashtu edhe me përbërjen litologjike. Territoret më të ngritura të këtyre kodrave përputhen me sharnierin kodrës përfaqëson me sharnierin kurrizin e strukturës antiklinale dhe me shkëmbinj më rezistentë 119, të përbërë kryesisht nga ranorë që dalin në sipërfaqe. 119 Kristo, V., Veçoritë fiziko-gjeografike të pllajës së Dumre-Darsisë, fq

146 146

147 Në krahët e antiklinalit, ka ndërthurje të shkëmbinjve me fortësi të ndryshme. Pavarësisht numrit të vogël të kuesteve, ato janë më të zhvilluar në kodrat e Darsisë: dallohet më mirë në kuotën më të lartë (m. e Murtajesit), ku lartësia e tij është rreth 60 m. Kodrat në 2 krahët e Murtajesit ka kuestet të shprehura më pak. Tiparet e strukturës gjeologjike janë gjithashtu të dukshëm edhe në profilin tërthor të këtyre kodrave. Shpatet e ekspozuara nga jugperëndimi janë të pjerrëta dhe kjo lidhet me asimetrinë e vetë strukturës antiklinale dhe me prishjet tektonike të krahut perëndimor të tyre. 120 Kodrat bashkohen ndërmjet tyre me qafa subesekuente dhe përmasat e tyre varen nga zhvillimi i kuesteve. Këto vijnë duke u dobësuar në drejtim të jugut dhe juglindjes. Më të rralla vërehen zgjerimet subsekuente. Përveç ranorëve, në sipërfaqe dalin edhe argjila e alevrolitet si në kodrat e fshatrave Kashtëbardhë, Stan Karbunarë: në shpatet jugore dhe më pak ato veriore. Pikërisht këto territore janë të ekspozuar nga erozioni, ku dallohen disa vatra erozive me sipërfaqe deri në 1 ha. Nëse në perëndim ka përhapjet të kësaj dukurie gjeomorfologjike, në kodrat veriore dhe verilindore janë zhvilluar disa rrëshqitje të vogla, midis fshatrave Karbunarë e Sipërme dhe Zgjanë. Sipërfaqet e tyre nuk i kalojnë 2 dynym dhe viktimë e rrëshqitjeve janë tokat e punueshme të kultivuar zakonisht me drithëra. Zhvillimi i këtyre proceseve të shpatit lidhet edhe me dëmtimin e bimësisë natyrore, veçanërisht të shkurreve dhe dushkut. Gjithsesi, në krahasim me kodrat e Kasharajt, dushkajat ruhen më mirë, por nuk i kanë shpëtuar prerjeve pa kriter nga banorët e zonës dhe jo vetëm. Dushqet e mbetura në kodrën e Zhgabonjës, njihet nga banorët e zonës si pylli i Zgjanës. Nuk mungojnë edhe territore të mbjella me pisha bregdetare në kodrat e fshatit Mollas. Përsa i përket luginave, në këtë njësi gjeomorfologjike ato konstatohen kryesisht të tipit konsekuente. Luginat janë të papërpunuara mirë. Dushku është lugina më e madhe e kësaj njësie gjeomorfologjike. Zallishtja dhe lumorja nuk janë shumë të zhvilluara në sektorin e sipërm. Lumorja vendosen 1 m mbi zallishte dhe 1.3 nga shtrati. Këto dy të fundit përbëhen nga zaje me përmasa 1 cm, por mund të konstatojmë edhe mbi 5 cm. Pjesa më e madhe e tyre janë të papërpunuara mirë: për shkak të rrugës së shkurtër të përshkuar. Në sektorin e parë të luginës është krijuar grope ndërkodrinore, me përmasat më të vogla e cila u shfrytëzua për ndërtimin e ujëmbajtësit të Dushkut. IV. 4. LUGINA E SHKUMBINIT Në shekuj luginat lumore kanë qenë ndër territoret më të pëlqyera për njeriun 121. Nga kjo veprimtari luginat pësuan ndryshime në elementët e tyre morfologjik. Në to janë ndërtuar vendbanime rurale e urbane, qendra industriale, aktivitete bujqësore apo kanë kaluar rrugë me rëndësi historike dhe strategjike, etj. Lugina e Shkumbinit njihet ndryshe edhe si fusha e Darsisë dhe shtrihet në veri. Kjo është lugina e vetme, ku dallohen qartë elementët morfologjik si: shtrati i vogël, zallishta, lumorja, tarraca e lumores dhe tarracat. Procesi i depozitimit të tij ka luajtur rolin kryesor në formimin e kësaj fushe. Lugina (pjesë e Darsisë) ka drejtim juglindje-veriperëndim, ku në skaje ajo është më e ngushtë dhe në qendër arrin gjerësinë më të madhe. Kjo e kushtëzuar nga rruga që ka ndjekur lumi. Pjesë e studimit lugina ka gjatësi rreth 12.5 km dhe fillon në fshatin Shezë e Madhe në lindje, duke përfunduar në fshatin Thanasaj, në perëndim. Gjërësia maksimale veri-jug është afërsisht 2.5 km në sektorin Hasmashaj-Ura e Re e Shkumbinit, në perëndim të qytetit të Peqinit. Ajo shtrihet ndërmjet lartësive 15 m deri në 50 m mbi nivelin e detit, ku evidentohet tarraca e nivelit të dytë në fshatrat Vashaj dhe Gjocaj. Shkëmbinjtë sedimentarë ndërtojnë shpatin e luginës së Shkumbinit, ku në sipërfaqe vendosen depozitimet e reja aluvionale të Kuaternarit. Këto depozitime përbëhen nga materiale të 120 Kristo, V., Veçoritë fiziko-gjeografike të pllajës së Dumre-Darsisë, fq Lirëza, Q., Sala S., Tomorrica, Trashëgimia natyrore, fq

148 përziera, rëra, argjila, guralecë me zhavorre dhe sipas kushteve të formimit mund të jenë të ngjeshura, të çimentuar dobët ose të shkrifëta. Më në thellësi ndodhen karbonatikët dhe terrigjenë të moshave të ndryshme si flishe dhe molasa. Copëtimi horizontal në luginë është e ulët, nën 2 km/km². Gjithashtu edhe hipsometria nuk është shumë e madhe, me lartësi deri në 50 m mbi nivelin e detit. Kjo pasqyrohet edhe në vlerat e pjerrësive mesatare të shpateve, të cilët nuk i kalon 3º. Veprimtaria gjeomorfologjike e rrjedhjeve ujore kontribuon në rritjen e numrit të dukurive të karakterit natyror. Lugina e lumit Shkumbin (pjesë e Darsisë) paraqitet asimetrike. Ajo herë zgjerohet dhe herë ngushtohet: në varësi të veprimtarisë gjeomorfologjike të lumit Shkumbin. Nga fshati Shezë deri në Vashaj, gjërësia e luginës është e ngushtë. Nga ky fshat deri në perëndim të fshatit Hasmashaj paraqitet e zgjeruar. Ky ndryshim i theksuar i përmasës së luginës vjen si rezultat i gjarpërimëve, që realizon lumi. Këto formojnë 2 brigje lumore, atë konkave (i mysët), zhvillohet procesi i erozionit lumor dhe konveks (i lugët), mbizotëron procesi i depozitimeve aluvionale. Në fillim të fshatit Shezë bregu i majtë paraqitet i mysët, e cila ka ndikuar në një asimetri të theksuar të luginës: dominon ai eroziv. Në fshatin Vashaj ndodh fenomeni i kundërt. Në perëndim të fshatit bregu bëhet përsëri konkav, por vetëm në një gjatësi të shkurtër. Duke filluar nga fshati Rrumbullakë, bregu i lumit merr formën e lugët, duke krijuar një pamje të zgjeruar, duke arritur gjërësinë më të madhe. Kjo vazhdon deri në Hasmashaj ku lumi bën një gjarpërim të dukshëm: më tipiku në gjithë gjatësinë. Nga fshati Kurtaj deri në Urën e Rrogozhinës gjarpërimet janë më të shpeshta, por lugina ngushtohet përsëri. Siç e përmendëm më lart, elementët kryesorë morfologjikë të luginës së Shkumbinit janë shtrati, zallishtja, lumorja, tarraca e lumores dhe tarracat. Përmasat e shtratit ndryshojnë sipas stinëvë të vitit, pra në varësi të prurjes së lëngët, që sjell lumi Shkumbin. Gjerësinë maksimale arrin deri në 20 m gjatë muajve të dimrit. Gjatë vërshimeve, lumi del nga shtrati natyral dhe mund të sjelli përmbytjen jo vetëm të zallishten, por edhe lumoren. Foto. nr. IV. 9. Shtrati, zallishtja dhe lumorja e lumit Shkumbin, Ura e Peqinit 2015 Rastet e fundit, kur kanë ndodhur janë në muajin janar të viteve 2015 dhe 2016, ku prurjet e mëdha sollën përmbytjen e tokave të punueshme në fshatin Kurtaj dhe Thanasaj. Në muajt qershor, korrik, gusht, madje gjatë shtatorit, shtrati zvogëlohet ndjeshëm, sepse prurjet janë të 148

149 kushtëzuara nga regjimi mesdhetar i reshjeve. Në këtë periudhë sasia e reshjeve të shiut, që bien janë minimale gjatë gjithë pellgut ujëmbledhës të lumit. Gjërësia e shtratit ngushtohen deri në 5 m. Zallishtja është element gjeomorfologjik i rëndësishëm i luginës. Ajo është formuar gjatë gjatë Holocenit( Kuaternarit të Sotëm). Shtrirja e saj ndryshon nga një sektor në tjetrën. Në afërsi të Kurtaj ajo shfaqet vetëm gjatë stinës së verës, ku prurja e lumit zvogëlohet ndjeshëm. Një nga faktorët kryesorë mbetet shfrytëzimi pa kriter i inerteve. Vetëm në territorin e Darsisë, ushtrojnë aktivitetin e tyre 5 firma, që shfrytëzojnë këtë pasuri: pranë fshatit Bardhas janë 3, pranë Rrumbullakës një dhe një në Thanasaj. Pjerrësia mund të jetë më e vogël se 3 e shtratit, mundëson materialin e ngurtë i transportuar nga lumi Shkumbin të depozitohet duke formuar zallishte. Lartësia mbi shtratin e lumit është mesatarisht 0.5 m. Përbërja granulometrike e zallishteve është e ndryshme, në varësi të rrugës së përshkuar të inerteve nga lumi. Madhësia e zajeve mbi 5 mm zë 63.2% dhe deri në 5 mm, 32,6 % 122. Zajet e shkëmbinjve magmatikë përbën 26% 123. Të pranishme janë edhe zajet karbonatike: pranë qytetit të Peqinit llogaritet në 37% 124. Gjerësitë maksimale (deri në 40 m) zallishtja e ka në Vashaj, pranë urës së Peqinit dhe pranë Bardhasit. Lumorja ashtu si zallishtja është formuar gjatë Holocenit. Shtresa e aluvioneve të depozituara shkon mesatarisht në 50 cm. Nëse në zallishte mbizotërojnë zhavorre, në lumore ka rërë dhe dhera, ku mund të kultivohen edhe bimë are. Ajo shtrihet mesatarisht 1 m nga zallishtja: nga 0.5 m deri në 1.5 m. Pranë Urës së Shkumbinit zhvillohet çdo ditë të diele dhe pazari i qytetit të Peqinit. Gjërësinë më të madhe (rreth 250 m) ajo e ka ndërmjet fshatrave Rrumbullakë dhe Bardhas: aty ku janë mbjellë pishat, që emërtohen si Pishat e Peqinit. Këtu ndodhet edhe fusha e stërvitjes së klubit të futbollit Shkumbini. Bimësia natyrore është e rrallë dhe përbëhet nga shelgu, plepi, driza, baruke, etj. Të pranishme janë dhe tarracat e lumores, që gjenden zakonisht nga 0.5 deri në 1 m sipër lumores. Gjatësia e këtyre tarraceve shkon afërsisht në 100 m dhe gjerësi 30 m. Këto tarraca janë zhvilluar më shumë ndërmjet fshatrave Rrumbullakë dhe Blinas. Një nga përbërësit kryesorë të peizazhit të luginës së Shkumbinit janë edhe tarracat lumore. Ata përfaqësojnë shkallëzimet morfologjike të luginës. Formimi i tyre lidhet me ndryshimet periodike të veprimtarisë në punën erozionale dhe akumuluese të lumenjve, në varësi të ndryshimeve klimatike dhe të natyrës së lëvizjes tektonike 125. Në bazë të vëzhgimeve të kryera në terren, u konstatua vetëm 2 nivele të tarracave, të cilët janë erozivo-akumuluelese dhe akumuluese. Niveli i parë është zhvilluar më shumë, kurse e dyta gjendet në disa sektorë të shpatit të luginës. Sipas gjenezës tarracat janë tektoniko-klimatike me mbizotërim të tektonikës 126. Tarraca e nivelit të parë shtrihet mbi 1.2 m nga tarraca e lumores dhe 1.7 m nga lumore. Ajo është formuar kryesisht në aluvione me trashësi m, por konstatohet edhe në shtratin shkëmbor, duke formuar edhe tarracë rrënjësore si në Thanasaj, Vashaj, etj. Kjo lloj tarrace ka trashësi deri në 2.5 m dhe trashësia e përbërë nga zajet shkon nga 0.5 m deri në 0.8 m. Në të janë ndërtuar edhe qendrat rurale si Gjocaj, Vashaj, Bardhas, Blinas, Hasmashaj, Bregas dhe Kurtaj. Më në perëndim ndodhet edhe Thanasaj. Gjithashtu edhe banorët e fshatit Shezë e Madhe kanë në pronësi dhe toka të pueshme në lindje të luginës. Zajet janë relativisht të rrumbullakosura mirë dhe të çimentuara. Tokat kanë pjellori të lartë dhe përdoret si për zhvillimin e bujqësisë ashtu 122 Qendra për kërkim dhe Zhvillim në Tiranë,Përdorimi i burimeve natyrore të reja për përfitimin e gurit qelqeror për nevojat e sektorit të ndërtimit dhe infrastrukturës është domosdoshmëri dhe prioritet për ruajtjen e ambientit, fq Po aty 124 Po aty 125 Meçaj, N., Veçoritë gjeomorfologjike të luginave lumore në vendin tone dhe evolucioni i tyre (Studime Gjeografike nr.17, Akademia e Shkencave, QSGJ), fq Meçaj, N., Veçoritë gjeomorfologjike të luginave lumore në vendin tone dhe evolucioni i tyre (Studime Gjeografike nr.17, Akademia e Shkencave, QSGJ), fq

150 edhe për vendbanime. Redimenti i kulturave bujqësore të jetë i lartë në këto toka të punueshme. Ndër kulturat kryesore, të cilat përdoren në këtë nivel tarrace janë: pemtaria, kryesisht pjeshkat në fshatrat Vashaj dhe Rrumbullakë; vreshtat në Thanasaj; sera, drithëra e foragjere, etj. Foto nr. IV. 10. Taraca e parë e Shkumbinit, Thanasaj, 2016 Foto. nr. IV. 11. Lugina e Shkumbinit, Rrumbullakë 2014 Për të shmangur përmbytjen e kulturave bujqësore në tarracën e parë, janë ndërtuar argjinatura mbrojtëse, që ndodhen kryesisht përgjatë lumores. Ato ndodhen në fshatin Vashaj, pranë Urës së Peqinit dhe në Blinas. Në Vashaj argjinatura ka gjatësi 600 m 127. Lartësi e saj shkon në 2 m. Për shkak të prurje të larta të lumit më 7-8 janar 2016, u dëmtua një segment prej 30 m pranë urës së re (në lindje) mbi lumin Shkumbin. Këtu u hodhën disa makina me zhavorr, duke riparuar pjesën e dëmtuar. Argjinatura tjetër gjendet në Blinas dhe është më e madhja, që ndodhet në 127 Drejtoria ebordit të Kullimit, Elbasan 150

151 këtë luginë. Ajo ka gjatësi 1100 m 128 dhe lartësi rreth 3 m. Për shkak të ndërhyrjeve ilegale nga persona të papërgjeshëm, argjinatura ka pësuar dëmtime serioze në disa pjesë të saj, për shkak të marres së zhavorrit. Pranë urës së Peqinit është ngritur një tjetër argjinaturë, por ka përmasa më të vogla. Gjatësia e saj shkon rreth 250 m. Ndryshe nga 2 të parat, kjo argjinaturë mbron pishat dhe vendin ku zhvillohet pazari nga përmbytjet. Ndërtimi i këtyre objekteve mrojtëse, u shoqërua edhe me vendosjen e pritave mbrojtëse prej betoni. Këto shmangin edhe gërryerjen e argjinaturave, e jo vetëm. Pritat antieroziv i konstatojmë edhe në ato pjesë të luginë, në të cilën mungojnë argjinaturat, si në Thanasaj, Bregas, Vashaj, etj. Prezenca e tyre është shumë e rëndësishme, sepse parandalon erozionin e tokave të punueshme nga lumi Shkumbin. Ndryshe ndodh me nivelin e dytë të tarracës lumore, e cila dallohet më pak. Veprimtaria erozive e lumit mundësoi edhe ekspozimin e saj. Ajo që bën interesante këtë tarracë është ruajtja e saj, e cila kushtëzohet nga faktorët e tilë si: këndrënia e vogël e shtresave në drejtim të luginës, prania e shkëmbinjve terrigjen dhe lëvizjet neotektonike ngritëse: e rriti intesitetin e gërryerjes të lumit Shkumbin. Niveli i dytë i tarracës dallohet mjaft qartë në fshatin Vashaj (2 herë): një herë në lindje të përroit të Leqimallit (ka gjatësi më të madhe) dhe një herë në perëndim të tij, ku shtrihet edhe qendra e re e fshatit. Në lindje të përroit të Leqimallit, gjatësia e saj në mënyrë të pandërprerë arrin në 550 m, nga pompa e ujit të fshatit në lindje deri tek ky përrua në perëndim. Foto. nr. IV. 12. Tarraca e dytë e Shkumbinit, Vashaj, 2014 Lartësia nga niveli i parë është mbi 5 m dhe me trashësi të zallishteve deri në 3 m. Ajo përbëhet nga zaje të shkëmbinjve magmatikë dhe karbonatikë të përpunuar mirë, por nuk mungojnë edhe ato të papërpunuar. Shkëmbi rrënjësor dallohet në një lartësi prej 4 m. Edhe në Rrumbullakë, Gjocaj dhe Thanasaj dallohet më pak niveli i dytë. Në luginë përveç erozionit lumor vërehen edhe shembje në fshatin Vashaj: aty ku dallohet edhe niveli i dytë i tarracës lumore dhe pranë urës së Rrogozhinës. 128 Drejtoria e Bordit të Kullimit, Elbasan 151

152 Harta nr. IV. 1. Njësitë gjeomorfologjike 152

153 IV. 5. LUGINA E PËRROIT TË LUSHNJËS OSE E LEKAJT Kjo luginë e ndan pothuajse përgjysëm këtë nënnjësi fiziko-gjeografike. Ajo kufizohet në veri nga kodrat e Pallaringës, Ballagatit, Çanakajt, Furgës, Çahireve, Hajdarajt dhe Harburit. Në jug ndodhen kodrat e Kurtinës, Hysgjokajt e Balajt, e Bezhanit dhe e Kasharajt. Lugina ka drejtim të përgjithshëm verlindje-jugperëndim, por në sektorë të ndryshëm merr drejtime të ndryshme, për shkak pranisë së shkëmbinjve me fortësi jo të njëjtjë. Ajo shtrihet nga rreth 95 mbi nivelin e detit në fshatin Kurtinë në lindje, ndërsa në perëndim kuota e saj arrin deri 10 m në qytetin e Lushnjës. Lugina në Darsi ka gjatësi rreth 10 km, në jug të ish-ujëmbajtësit të Ladiverës: fillon edhe lugina e përroit të Dingos. Copëtimi horizontal varion mbi 3.1 km/km² nga fillimi i saj deri në Hysgjokaj dhe nga Lekaj deri në afërsi të qytetit të Lushnjës, duke përbërë afërsisht 80% të gjatësisë. 20 % i takojnë vlerave mesatare: km/km². Më e balancuar janë vlerat e energjisë së relievit, ku vlerat mesatare dhe të larta e ndajnë pothuajse në mënyrë të barabartë luginën. Copëtimi vertikal nga 50.1 deri në 100 m/km² i konstatojmë ndërmjet fshatrave Kurtinë dhe Lekaj dhe një segment i shkurtër në perëndim. Mbi m/km² zë pjesën tjetër të luginës. Në vlerat e pjerrësia mesatare e shpateve mbizotëruese janë ato 3.1-7º, kurse mbi 7.1º lugina shtrihet midis fshatrave Lekaj dhe Kasharaj. Lugina e përroit të Lushnjës është shumë e ekspozuar ndaj veprimtarisë antropogjene, duke transformuar peizazhin e krijuar nga veprimtaria gjeomorfologjike. Në të janë ngritur qendra banimi si fshatrat Hysgjokaj, Lekaj dhe qyteti i Lushnjës ( nuk shtrihen plotësisht në luginë). Si rrjedhojë janë zhvilluar aktivitetet bujqësore ( kultivimi i bimëve të arave, pemtoreve, serave, ndërtimi i ujëmbajtësi i Kasharajt, etj.). Lugina përshkon mespërmes strukturën sinklinale të Ballagatit, monoklinalin Zhamë-Zgjanë dhe shtrihet në veri të rrudhës antiklinale Lushnjë- Karbunarë. Në raport me strukturat gjeologjike, Lushnja është një luginë subsekuente në sektorin e sipërm, obsekuente në atë të mesëm dhe konsekuente në sektorin e poshtëm. Mbizotërojnë shkëmbinjtë e Pliocenit, suita e Rrogozhinës, që përfaqësohet nga konglomeratë dhe ranorë. Asimetria e luginës është e dukshme në pjesën më të madhe të gjatësisë së saj, duke përjashtuar disa segmente të saj ku përroi kalon në shkëmbinjt ranorë. Lushnja si çdo luginë tjetër ndahet në 3 sektorë, duke marrë edhe emërtime të ndryshme: I pari fillon nga fshati Kurtinë deri në bashkimin e përroi të Çanakajt me Lushnjën. I dyti vazhdon deri në perëndim të ujëmbajtësit të Kasharajt. I treti nga këtu dhe përfundon në Myzeqe. Sektori i parë, quhet ndryshe si sektori i degëve të luginës, sepse janë 3 të tilla si ajo e: përroit të Stanit, Çanakajt dhe Dingos. Në këtë sektor vërehen disa minilugina, me përmasa shumë të vogla dhe të papërpunuara mirë. Këto degë kanë pikë bashkimi fshatin Çanakaj. Më e madhja midis tyre është lugina e Dingos ( i jep emërtimin sektorit të parë ), e cila ndodhet në lindje. Këto më shumë i përgjason shpateve të kodrave të ulëta. Lumorja ndodhet mbi 0.5 nga zallishtja dhe kjo e fundit 0.2 m nga shtrati. Zallishtja ka zaje me diametër 3-4 cm Nga fshati me të njëtin emër deri në atë të Kasharaj ndodhet sektori i dytë i luginës, quhet ndryshe lugina e Lekajt. Ai fillon në vendin ku janë bashkuar përrenjt: i Dingos, i Stanit dhe ujërat, që shkarkohen nga ujëmbajtësi i Çanakajt dhe përfundon në gropën e Kasharajt. Ky është sektori më i gjatë dhe përbëhet nga zgjerimet dhe ngushtimet, ku asimetria është shumë e dukshme. Këtu dallohet më mirë zallishtja dhe lumorja. E para është e ngushtë me gjërësi nga dy anët deri në 2 m (1 m për çdo anë). Zajet kanë diametër mesatar rreth 3 cm: materiali është më i përpunuar, prandaj edhe përmasat e tyre janë më të vogla se sektori i sipërm. Lugina nga Çanakaj deri në fshatin Lekaj ka gjerësi mesatare deri 60 m. Aty ku derdhen përrenjt e Vidzës (në veri) dhe Veshit (në jug) lugina është e zgjeruar, me këto përmasa: gjatësi 0.7 km dhe gjërësi deri në 0.3 km. Këtu është vendosur edhe fshati Lekaj. Horizonti A ka thellësi m. 153

154 Pas këtij zgjerimi ajo ngushtohet përsëri, në një gjatësi deri 700 m dhe me shpate më pak asimetrike. Më pas pasohet me zgjerim tjetër: të fundit para se të bashkohet me fushën e Myzeqesë. Në këtë zgjerim, që është më i madhi në këtë luginë u ndërtua ujëmbajtësi i Kasharajt. Ai zë sipërfaqen më të madhe të gropës me të njëjtën emërtim. Para se të ngrihej kjo vepër hidrike artificiale shtrihej fshati Kasharaj me rreth 100 banesa, një shkollë, stane, kasolla dhe kalonte rruga Lushnjë-Hysgjokaj. Gjatë stinës së verës pasqyra e ujëmbajtësit ulet dhe mund të dallohen më shumë llumra argjili dhe ranore të sjella nga përroi. Foto. nr. IV. 13. Shtrati dhe zallishtja e përroit të Dingos, 2013 Foto. nr. IV. 14. Ujëmbajtësi... ( ish-gropa e Kasharajt), 2014 Gropa ka një gjatësi lindje-perëndim prej 2.4 km dhe gjerësia e saj është 3 herë më e vogël. Ndryshe nga sektori i parë, në shpatet e kodrave përreth vërehet një ruajtje më shumë bimësia natyrore. Në jug të fshatit Lekaj është e pranishme dushqet, ndërsa në perëndim dhe veri 154

155 155 ndodhen pishat bregdetare: të mbjella nga njeriu. Kjo ka ndikuar në ngadalësimin e intesitetit të proceseve gjeomorfologjike të shpatit, por kodrat në veri të gropës së Kasharajt janë të shpyllëzuar dhe nën dikimin e erozionit sipërfaqësor: pasqyrohet dhe vlerat mesatare të copëtimit horizontal (mbi 3 km/km²). Edhe pse e pyllëzuar, në kodrat pranë luginës janë formuar edhe rrëshqitje. Nga Kasharaj deri në qytetin e Lushnjës përbën sektorin e tretë dhe merr emërtimin lugina e Lushnjës. Deri në veri të qytetit ajo ka drejtim jugperëndim-verilindje, kurse më tej ajo ndryshon kah (veriperëndim-juglindje): formon shkronjën L. Ky sektor ndodhet ndërmjet strukturës antiklinale në jug dhe asaj monoklinale në veri, që pasqyrohet me reliev më të lartë të kodrave kufizuese dhe luginë më e ngushtë. Copëtimi horizontal dhe ai vertikal merr vlera të larta, ndërsa pjerrësia mesatare e shpateve shkon deri në 10. IV. 6. LUGINA E PËRROIT TË LUNJËS OSE E KUKAJVE Ajo pozicionohet në jug të Darsisë dhe është më e madhja në brendësi të saj. Nga lugina e Shezës e ndan një prag, i cili përbën pjesën verilindore të Sopit të Turrës, kurse kodrat e Kurtinës e ndajnë nga lugina e përroit të Lushnjës. Lugina është e gjatë rreth 11 km dhe kufizohet nga kodrat Sopi i Bardhokut, Kurtinës, Shpati i Madh, e Kupasit, Balajt, Zgjanës, Kulla e Topit, e Kasharajt në krahun e djathtë dhe në të majtën shtrihen Sopi i Turrës dhe Rrasës (jashtë Darsisë), Murrizit, Biçakajt, Skilajt, Zhgabonjës, Mollasit dhe të Karbunarës. Lugina e Lunjës formohet në shkëmbinjtë e Oligocenit, që ndërtojnë përkuljen sinklinale të Pekishtit dhe monoklinalin Zhamë -Zgjanë (e Mesinianit). Të pranishme janë shkëmbinjtë e Pliocenit të sinklinalit të Ballagatit dhe shkëmbinjtë e Tortonianit të antiklinalit Lushnjë-Karbunarë. Deri në Kurtinë lugina ndodhet mbi 100 m mbi nivelin e detit. Nga ky fshat deri në Biçakaj ajo shtrihet deri në 50 m. Sektori i mbetur ndodhet në lartësitë nën 50 m. Vlerat e Copëtimit horizontal të relievit nga 1.1 deri në 3 km/km² dominojnë luginën deri te ujëmbajtësi Pajollisë. Vlerat më të larta lugina i merr nga ky ujëmbajtës deri në qendër të Karbunarës së Sipërme. Më tej janë vlerat më të vogla, të cilët vazhdojnë deri në daljen e luginës në fushën e Myzeqesë. Nga vlerat e energjisë së relievit mbizotërojnë ato mbi 100 m/km²: ndërmjet fshatrave Biçakaj- Karbunarë e Poshtme dhe nga fillimi i luginës në Darsi deri në Hysgjokaj. Pjesa e ngelur e luginës i përkasin vlerat e të copëtimit vertikal m/km², me përjashtim të një segmeti të shkurtër prej 200 m: në skajin perëndimor të tij. Pjerrësia mesatare e shpateve të kodrave përreth konsiderohen relativisht mesatare me vlera 3.1-7º, midis fshatrave Kurtinë dhe Zgjanë. Ndërmjet kësaj të fundit dhe Karbunarë e Sipërme merr edhe vlerat më të mëdha, mbi 7.1º. Lunja në raport me strukturat gjeologjike paraqitet subsekuente në sektorin e sipërm dhe të mesëm dhe obsekunete në sektorin e poshtëm. Sektori i dytë i luginës ka drejtim të ndryshëm se dy sektorët e tjerë. Sektori i parë ka orientim veri-jug me një spostim të vogël verilindje-jugperëndim. Ai fillon në qafën e Blinës dhe përfundon në fshatin Biçakaj. Deri te ujëmbajtësi i Pajollisë shpatet e kodrave në dy anët e luginës konstatohen më të pjerrët, se sa ato që ndodhen në jug të këtij ujëmbajtësi. Lugina dallohet më shumë duke marrë formë të plotë në vendin e quajtur Sheshet e Lunjës, e cila fillon në perëndim të ujëmbajtësit të Pajollisë. Pjerrësia mesatare në këtë sektor të luginës nuk i kalon 3. Ajo ka gjatësi 3 km dhe gjërësi maksimale rreth 0.6 km. Lumorja ndodhet mbi 1 m nga zallishtja. Shtrati është i ngushtë dhe nuk i kalon 1.5 m gjerësi. 20 cm mbi të shtrihet edhe zallishte me gjërësi deri në 2 m. Ashtu si sektorët e sipërm të përrenjve të tjerë, zajet janë të papërpunuar mirë, me përmasa rreth 3-4 cm. Sheshet e Lunjës shfrytëzohet për aktivitet bujqësore. Në të kultivohen drithëra, foragjere dhe sera, të cilët në momentin e vëzhgimit ishin 17 të tilla. Sektori i Mesëm i luginës quhet ndryshe edhe ai i gropave ose i zgjerimeve. Ky sektor fillon nga fshati Biçakaj deri në fshatin Karbunarë e Sipërme (lagja Dotaj). Ka drejtim juglindjeveriperëndim. Shpatet jugorë janë më të pjerrët se ato veriorë, sepse në jug kodrat kanë lartësi më

156 të madhe: 257 m në majën e Zhgabonjës, kurse në veri kodrat nuk janë më shumë se 150 m të larta. Këtu nuk mungojnë rrëshqitjet, por me përmasa të vogla. Një pjesë e tyre u aktivizuan para 20 vitesh. Lugina herë zgjerohet e herë ngushtohet, ku veçohet zgjerimi i Zgjanës. Pjesa veriore dhe jugore e tij pëson një ngritje për shkak të depozitimeve deluviale-proluviale të ardhura nga shpatet e kodrave përreth, ndërsa ajo qendrore e lindore paraqitet më e sheshtë me disa valëzime, e cila nuk i kalon 1 ose 2 m lartësi. Ajo ka gjatësi lindje-perëndim prej 900 m dhe gjerësi veri-jug rreth 600 m. Përsa i përket elementëve morfologjik të luginës, në këtë sektor, nuk ka ndryshime të mëdha me sektorin e parë, përveç përmasave të zajeve: më të vegjël dhe më të përpunuar (deri në 3 cm). Foto. nr. IV. 15. Sheshet e Lunjës, 2014 Foto. nr. IV. 16. Gropa e Zgjanës, 2014 Sektori i poshtëm shtrihet nga fshati Karbunarë e Sipërme deri në Karbunarë e Poshtme, ku bashkohet me fushën e Myzeqesë. Ky sektor ka drejtim verilindje-jugperëndim. Lugina ka një ngushtim para se të zgjerohet. 156

157 Deri në lagjen Hoxhaj shpatet veriore janë më pak të pjerrët se ai jugor, kurse nga kjo lagje deri në Myzeqe shpatet jugore janë më të pjerrët. Lumorja me gjërësi rreth 70 m në dy anët dhe ndodhet rreth 1.5 m nga zallishtja, kjo e fundit pothuajse gjatë stinës së dimrit apo kur ka reshje shiu nuk dallohet më. Në këto periudha shtrati zgjerohet, duke shkuar mbi 5 m, madje në janar të vitit 2015 është përmbytur lumorja: shenjat e saj duken në foto nr. IV. 17. edhe pse kishte kaluar 3 muaj nga momenti i vëzhgimit. Dëmet më të mëdha ishin në dëmtimin e grurit dhe serave. Përgjatë saj janë mbjellë plepa, shelgje për mbrojtjen e tokave nga gërryerja. Në Karbunarë e Poshtme zallishtja pothuajse zhduket dhe përroi betonizohet në të dy krahët, për të shmangur përmbytjet banesave. Në zgjerimin e fundit pjerrësia nuk i kalon 3º dhe shënon bashkimin e luginës me fushën e Myzeqesë. Këtu janë formuar dy fushëza: Otobashës dhe Penjesit. Fundi i këtyre fushave është i sheshtë. Këtu është vendosur fshati Karbunarë e Poshtme ose siç quhet ndryshe edhe Karbunara e Madhe. Përveç banesave, përhapje jo të vogël kanë edhe serat, ku kultivohen perime, etj. Foto. nr. IV. 17. Lugina e Lunjës, Karbunarë e Sipërme,