TEMATIKA SURREALISTE DHE RISITË E TRAJTUARA TEK SHKRIMTARËT GREKË DHE FRANCEZË TË VITEVE 1930

Transkript

1 UNIVERSITETI I TIRANËS FAKULTETI I GJUHËVE TË HUAJA DEPARTAMENTI I GJUHËVE SLLAVO - BALLKANIKE DEGA GREQISHT TEMATIKA SURREALISTE DHE RISITË E TRAJTUARA TEK SHKRIMTARËT GREKË DHE FRANCEZË TË VITEVE 1930 Të dashuruarit, René Magritte Punim për gradën Doktor Në Letërsi Kanditati Ma. Udhëheqësi shkencor Prof. As. Dr. Irena ÇAÇI Tiranë, Prill 2013

2 KOMISIONI I MBROJTJES 1. Prof. Dr. Nonda Varfi (Kryetar) (firma) 2. Prof. Dr. Avni Xhelili (Anëtar) (firma) 3. Prof. As. Saverina Pasho (Oponent) (firma) 4. Prof. Dr. Ymer Çiraku (Anëtar) (firma) 5. Prof. As. Dhurata Shehri (Oponent) (firma)

3 Falenderime: Falenderoj përzemërsisht dhe me mirënjohje të thellë pedagogun e letërsise greke, z. Kosta Mizis, për lidhjen e veçantë që më ka krijuar me letërsine greke gjatë studimeve të mia universitare. Falenderoj gjithashtu gjithë stafin akademik dhe administrativ të Fakultetit të Gjuhëve të Huaja, Dekanen, Prof. Dr. Klodeta Dibra; ish Përgjegjësin e Departamentit të Gjuhëve Sllavo- Ballkanike, Prof. Dr. Avni Xhelili; dhe gjithë kolegët e mi të Departamentit për mbështetjen reciproke në këtë ndërmarrje të madhe dhe të rëndësishme në jetën universitare, si edhe çdo person apo ent tjetër, që kanë dhënë kontributin e tij në përmbushjen e të gjitha detyrimeve që doktoranti ka përpara mbrojtjes së tezës. Do të doja të falenderoja nga zemra pedagogen udhëheqëse Prof. As. Irena Çaçi për ndihmën konsultative në çdo fazë të punimit të doktoraturës dhe për këmbënguljen dhe durimin e saj të pashëmbullt për të realizuar një temë doktorature në nivelin e kërkuar shkencor dhe akademik. Një falenderim i veçantë do të ishte për pedagogen tjetër udhëheqëse të Universitetit Aristotel Selanik, Dega e Filologjisë Greke, znj. Ekaterini Tiktopoulou, e cila gjatë qëndrimit tim tremujor në Selanik për kërkime doktorature më ka dhënë ndihmesën dhe orientimin e saj maksimal në gjetjen dhe grumbullimin e materialeve të ndryshme të cilat pa dyshim më kanë ndihmuar në trajtimin sa më të saktë të kësaj teme. Falenderimi i fundit dhe më i rëndësishmi shkon për familjen time, prindërit dhe motrat e mia, të cilët më kanë mbështetur në çdo hap të këtij punimi, në çdo moment të vështirë, duke më dhënë kurajon dhe dashurinë e nevojshme për t ia dalë me sukses deri në fund. maklena nika

4 PASQYRA E LËNDËS HYRJE... v KREU I : MODERNIZMI DHE SURREALIZMI (lindja, zhvillimi, përhapja)...1 Hyrje...1 I.1. Poezia dhe Moderniteti...4 I.1.1. Shprehja e re artistike...4 I.1.2. Uniteti i fshehur...5 I.1.3. Hapësira e imazheve...7 I.1.4. Avangardat artistike të shekullit të 20-të...8 I Revoltë dhe Revoluvion...8 I Futurizmi, ekspresionizmi dhe të tjera izmi...9 I Lëvizja Dada pikënisja e surrealizmit...10 I.2. Lëvizja surrealiste franceze...12 I.2.1. Mbi surrealizmi francez...12 I.2.2. Paradoksi historik dhe doktrinal...17 I.2.3. Një koncept i ri për realitetin realiteti surrealist...18 I.2.4. Revolucioni surrealist...20 I.2.5. Manifestet e Andre Breton...21 I.3. Lidhjet e surrealizmit me artet dhe rrymat e tjera letrare...23 I.3.1. Burime mbështetëse të surrealizmit...23 I.3.2. Ndikime të surrealizmit tek artet e tjera...24 I.3.3. Surrealizmi dhe Romantizmi / Simbolizmi...27 I.3.4. Surrealizmi dhe Realizmi...29 I.3.5. Surrealizmi dhe Freud (psikoanaliza)...30 I.3.6. Surrealizmi dhe politika...32 I.4. Më shumë për surrealizmin...35 I.4.1.Metodat e kërkimit surrealist...35 I.4.2.Fenomenologjia surrealiste...37 I.4.3. Globalizmi i surrealizmit në ditët e sotme...38 I.4.5. Keqinterpretime, keqkuptime apo padije për surrealizmin?...41 i

5 KREU II : SURREALIZMI NË TOKËN HELENE Hyrje...44 II.1.Poezia greke dhe Moderniteti...45 II.1.1.Greqia ndërmjet dy Luftërave Botërore në kërkim të një identiteti kombëtar...45 II.1.2. Kostas Kariotakis, poeti i udhës pa krye...48 II.1.3. Aspekte të modernitetit në poezinë greke...51 III.1.4. Surrealizmi grek: një surrealizëm i një cilësie të mirë?...54 III.1.5. Surrealizmi në Greqi: një shkollë injorance? III.1.6. Surrealizmi dhe helenizmi...61 II.2. Pritshmëria e surrealizmit në Greqi...67 II.2.1 Skandali surrealist, kronikë e pritshmërisë së lëvizjes surrealiste në Greqi...67 II.2.2. Në zhegun e Furrënaltës...70 II.2.3. Rreziqet e e një rryme të cunguar...72 II.2.4. Pas Furrënaltës...74 II.2.5. Gjeneral, çfarë kërkoje në Larisa...76 II.2.6. Një bisedë mbi ata që i hapën rrugën surrealizmit në Greqi...78 II.3. Kronografi e zhvillimit të surrealizmit dhe të kritikave mbi të në Greqi...81 KREU III : ZHVILLIMI I SURREALIZMIT NË GREQI Hyrje...89 III.1. Pararendësit e surrealizmit në Greqi...90 III.1.1. Mikail Mitsakis...90 III.1.2. Janis Skaribas...91 III.1.3. Theodhor Dorros...93 III.1.4.Anastasios Drivas...95 III.1.5. Janis Beratis...96 III.1.6. Melpo Aksioti...96 III.2. Surrealistët e viteve III.2.1. Nikos Engonopoulos III.2.2 Nikolaos Kalas III.2.3. Odiseas Elitis ii

6 III.2.4. Andreas Embirikos III.3. Surrealisët pas Luftës së Dytë Botërore (1945) III.3.1. Nikos Gatsos III.3.2. Miltos Sahtouris III.3.3. Hektor Kaknavatos III.3.4. Nanos Valaoritis III.3.5. Nikos Gabriel Pentzikis III.3.6. Dh. Papaditsas III.3.7. Shkrimtarë të tjerë surrealistë të pasluftës III.3.8. Një dramaturg surrealist - Vasilis Zioga KREU IV : IDENTITETI SURREALIST (Lexime të njëpasnjëshme të surrealistëve grekë dhe francezë) Hyrje IV.1. Koncepti i shkrimit automat tek shkrimtarët grekë dhe francezë IV.1.1. Çfarë është shkrimi automat dhe si u adoptua nga shkrimtarët surrealistë IV.1.2. Analizë, krahasime dhe komente nga pjesë të përzgjedhura Breton - Embirikos, Breton-Soupault IV.2. Koncepti i dashurisë së çmendur (amour fou) tek shkrimtarët grekë dhe francezë IV.2.1. Çfarë është dashuria e çmendur dhe si u adoptua nga shkrimtarët surrealistë IV.2.2. Estetika surrealiste mbi dashurinë IV Dashuria IV Femra IV Femra dhe Absolutja IV Femra guri themeltar i botës materiale IV Bukuria IV Ideja e përjetësisë IV Ideja e dobishmërisë IV Ideja e një bote të bukur IV.2.3. Analizë, krahasime dhe komente nga pjesë të përzgjedhura Breton - Embirikos, Elitis Eluard iii

7 IV.3. Koncepti i humorit të zi tek shkrimtarët grekë dhe francezë IV.3.1. Çfarë është humori i zi dhe si u adoptua nga shkrimtarët surrealistë IV.3.2. Analizë, krahasime dhe komente nga pjesë të përzgjedhura Engonopoulos Francis Picabia Jacque Rigaut IV.3.3. Humori i zi tek surrealistët grekë (një analizë më shumë) IV.4. Koncepti i të rastësishmes objektive tek shkrimtarët grekë dhe francezë IV.4.1. Çfarë është e rastësishmja objektive dhe si u adoptua nga shkrimtarët surrealistë IV.4.2. Analizë, krahasime dhe komente nga pjesë të përzgjedhura Breton Louis Aragon Engonopoulos Embirikos IV.5. Odiseas Elitis përballë dy poetëve francezë IV.5.1. Odiseas Elitis Artur Rimbaud IV.5.2. Odiseas Elitis Paul Eluard PËRFUNDIME BIBLIOGRAFIA iv

8 HYRJE 01. Përligjja e temës Letërsia, si i gjithë arti, është të rrëfesh se jeta nuk mjafton Nuk do të përpiqesha të gjeja shumë fjalë për të shprehur lidhjen time me letërsinë, e cila tashmë është konsoliduar dhe është kthyer në një domosdoshmëri jetese të përditshme, prej vitesh I referohem thjesht thënies së Fernando Pesoas për të vërtetuar edhe një herë domosdoshmërinë absolute të artit, dhe në veçanti të letërsisë në jetën njerëzore për të latuar sadopak vrazhdësine e kotësisë dhe të monotonisë C est inutile, la tristesse durera toute la vie Kështu shprehet i madhi Van Gogh, i cili përpiqej në çdo çast të shmangej nga realiteti dhe të gjente një strehë tjetër, diku tjetër...sigurisht në art. Arti është balsam i dhimbjeve të pashprehura Do të shkruajë Konstantinos Kavafis, poeti i madh grek i viteve 30, i cili edhe pse kishte një ide të qartë për rolin dhe rëndësinë e artit në jetën njerëzore në përgjithësi, dhe në jetën personale në veçanti, nuk e inkuadroi asnjëherë veten në asnjë rrymë apo tendencë letrare. Ai ishte unik, ashtu si çdo letërsi është unike, e bukur, edhe pse shpesh fsheh një tragjedi njerëzore... Jam shumë e lidhur me letërsinë, dhe sidomos atë moderne. Mund ta quaj si një oaz në mes të shkretëtirës në të cilin mund të gjesh prehje dhe të arratisesh nga bota me lehtësinë më të madhe. Aty gjen ujë të vërtetë jete. Kush do të dëshironte ta përmblidhte në një fjalë karakteristikën thelbësore të artit modern, do ta gjente në fjalën ëndërr. Arti modern është art ëndrrash... Duke dashur të hyj më thellë në labirinthet e artit dhe letërsisë moderne, në konsultim edhe me pedagogen udhëheqëse, zgjodhëm pikërisht këtë temë në fushën e letërsisë surrealiste, për disa arsye. E para ishte pasioni im i madh për letërsinë dhe për artin, dhe në veçanti për letërsinë greke dhe atë franceze. Duke qënë një njohëse e mirë e të dy gjuhëve, mendova se mund të jepja maksimumin tim intelektual në trajtimin e një teme të tillë. v

9 Arsyeja tjetër ishte se deri më sot, në ambjentet universitare nuk ekziston ndonjë punim specifik në lidhje me surrealizmin si doktrinë filozofike, letrare dhe sociale. Një faktor shumë i rëndësishëm që ka luajtur rol negativ tek informimi i lexuesit shqiptar për gjithë spektrin e letërsisë botërore, ka qënë edhe politika e ngushtë dhe e cekët e periudhës komuniste, e cila letërsinë moderne e inkuadronte në letërsi dekadente. Në këtë këndvështrim, letërsia surrealiste franceze dhe ajo greke janë thuajse të panjohura për lexuesin dhe për qarqet akademike shqiptare. Edhe në ditët e sotme, rreth 22 vjet pas ndryshimit të sistemit politik, në libraritë dhe bibliotekat shqiptare, nuk gjendet një studim i mirëfilltë letrar apo kritik në lidhje me surrealizmin; një përkthim i një vepre autentike të autorëve surrealistë, jo vetëm francezë, por edhe më gjerë. Pra, mungesa e surrealizmit është e ndjeshme për këdo, veçanërisht për lexuesin që kërkon të hapë horizonte të reja këndvështrimi dhe konceptimi, jo vetëm të artit dhe letërsisë në përgjithësi, por të vetë jetës. Arsyeja tjetër, e rëndësishme edhe kjo nga pikëpamja konceptuale, është fakti se ajo që ndodhi me korrespondencën e surrealizmit në Greqi, fatkeqësisht, ka ndodhur (si vazhdim i të kaluarës apo thjesht paragjykim...) dhe ndodh ende në shoqërinë tonë surrealizmi keqkuptohet, keqinterpretohet, keqtrajtohet. Ata që nuk kanë njohuri për surrealizmin, e përdorin rëndom në jetën e përditshme si diçka sinonimike me absurden, të çuditshmen dhe të çmendurën. surrealiste nuk kuptohet drejt, por i bashkangjiten konotacione negative si jashtë realitetit, jo me këmbë në tokë, e papranueshme etj. Vëmendje e veçantë në këtë punim i është dhënë, jo pa qëllim, koncepteve bazë të surrealizmit, trajtimit të fenomeneve të tilla si bukuria, dashuria, estetika, arti, etj, për të dhënë një mesazh të kuptueshëm për të gjithë: Surrealizmi nuk është absurd, por ndihmon këdo të ndjehet real në këtë botë absurde Objekti i studimit dhe hipotezat Objekti i këtij studimi, është pikërisht lindja, zhvillimi dhe përhapja e surrealizmit, jo vetëm në Francë por edhe më gjerë në Europë, Amerikë, e kontinente të tjera, dhe së fundmi, në Greqinë konservatore të kohës. Objekti zgjerohet me trajtimin e çëshjteve të ndryshme në dizertacion, që janë: a) Vendi që arriti të zinte surrealizmi në letërsinë moderne me shprehjen e re artistike dhe hapësirën e imazheve që ofronte b) Pozicionimi i surrealizmit ndërmjet shumë rrymave të tjera letrare të modernizmit futurizmi, ekspresionizmi, simbolizmi, dadaizmi etj. si edhe ndikimi dhe distancimi i tij nga këto rryma c) Filozofia surrealiste e koncetruar në trinomin LIRI DASHURI POEZI vi

10 d) Metodat e kërkimit surrealist, metodat e zhvillimit të artit surrealist si lëvizje revolucionare, e) Lidhja e tij me psikoanalizën e Freud, muzikën, pikturën, skulpturën, kinematografinë, filozofinë, politikën etj. f) Transplacioni dhe pritshmëria e surrealizmit në tokën helene, problematika dhe kritika e inkuadrimit të tij në Greqi, g) Përfaqësuesit e surrealizmit në Greqi, të kategorizuar në tre grupime: pararendësit, surrealistët autentikë dhe përfaqësuesit pas 1945, h) Identiteti surrealist i mëshiruar në katër boshte kryesore: Shkrimi automat, Dashuria e çmendur, Humori i zi dhe E rastësishmja objektive, të trajtuara respektivisht në analizën dhe krahasimin e pjesëve të përzgjedhura të shkrimtarëve surrealistë grekë dhe francezë Gjatë konceptimit dhe trajtimit të tezës, janë shtruar disa hipoteza: Mund të gjejmë karakteristika të përbashkëta të shfaqjes së surrealizmit në Francë dhe Greqi, duke patur parasysh edhe ndryshimet thelbësore të këtyre dy vendeve, jo vetëm në këndvështrimin historik, (gjeo)politik, ekonomik, social dhe letrar por edhe nga aspekti i ndryshimit të madh në mentalitetin e këtyre dy popujve? Çdo të thotë surrealizmën francez dhe surrealizëm grek? Cila është hapësira franceze e imazheve dhe hapësira greke e imazheve surrealiste? Mund t i referohemi termit globalizëm surrealist në ditët e sotme? Cili është aktualiteti dhe domosdoshmëria e surrealizmit në kapitalizmin e shekullit të 21-të? Edhe 90 vjet pas shfaqjes së tij të parë zyrtare (Manifesti i Parë i Surrealizmit, 1924), mund të konsiderohet si psikologu i shpirtit njerëzor që endet nëpër ritmin e kohës së sotme moderne dhe nuk gjen realitetin që meriton dhe ëndërron? Studimi dhe leximi i teksteve surrealiste mund të konsiderohet vetëm privilegj i studiuesit të thelluar në këtë fushë, apo i kujtdo që kërkon të kapërcejë mundësitë dhe kufijtë e realitetit të sotëm dhe të krijojë rreth tij një realitetit të ri? 03. Metodologjia dhe struktura e punimit Në këtë dizertacioni janë marrë në konsideratë metodat e mëposhtme të studimit: metoda analitiko-teorike (kur analizohet pjesa teorike e lindjes dhe e zhvillimit të surrealizmit, duke u bazuar në materiale teorike dhe filologjike të trajtimit të kësaj rryme) metoda krahasuese (kur krahasohen tematika të ndryshme të trajtuara nga surrealistët grekë dhe francezë, gjatë analizës së hollësishme të teksteve të përzgjedhuara prej tyre) vii

11 metoda sintetike (kur arrihet në përfundime konkrete nga përqasja e pritshmërisë së surrealizmit në Greqi dhe në Francë, nga përqasja e teksteve të ndryshme me tematikë të njëjtë por me elementë poetikë të ndryshëm). Punimi është i konceptuar në katër pjesë kryesore, secila prej të cilave trajton me vëmendje të veçantë tematikë të ndryshme nga njëra-tjetra dhe nxjerr në pah tiparet dhe karakteristikat e vërteta të shfaqjes, përhapjes, zhvillimit, filozofisë, problematikave, risive të lëvizjes së surrealizmit në përgjithësi dhe në veçanti të shprehjes së rrymës surrealiste në letërsi. Kreu i parë trajton në mënyrë analitike kuadrin historik, shoqëror, artistik dhe letrar të shfaqjes së hershme të surrealizmit, jo vetëm në letërsi, por edhe në artet e tjera. Një trajtim i kujdesshëm i është bërë vendit të arriti që zinte surrealizmi në lëmin e gjerë të modernizmit dhe rëndësisë së tij në forcimin e tiparave dhe elementëve moderniste në Europë dhe më gjerë. Vijojnë më pas panorama të përgjithshme të lëvizjes surrealiste franceze, shprehjes së saj dhe përfaqësuesve kryesorë. Një vend të rëndësishëm në këtë kre, zë pa dyshim edhe lidhja e surrealizmit me artet dhe rrymat e tjera letrare dhe artistike, pjesë e cila hedh dritë mbi lidhjet e padiskutueshme të surrealizmit me rrymat e tjera të modernizmit. Kreu i dytë trajton pikërisht momentet e para historike të shfaqjes së surrealizmit në tokën helene, pritshmërinë e tij në Greqinë konservatore të shekullit të 20-të, reagimet e ndryshme filologjike dhe gazetareske për këtë gjë të çuditshme që po frynte si pa e kuptuar, si një fllad, por edhe si një erë e fortë mbi Greqinë detare plot diell e traditë. Janë paraqitur gjithashtu edhe arsyet se pse qarqet helenike përgatitën një panoramë të tillë për inkuadrimin e frymës surrealiste, pas shfaqjes tronditëse të Kostas Kariotakis në letërsinë greke. Mund të themi se pas tij, akoma edhe me intesivisht pas shfaqjes së surrealizmit, letërsia e re greke fitoi një formë dhe një trajtë të re, ndikimi i të cilave mund të themi se ende ekziston në Greqinë e sotme. Kreu i tretë trajton më hollësisht dhe më konkretisht aktorët e rëndësishëm të formësimit të lëvizjes së re surrealiste në Greqi, nismëtarët surrealistë që tronditën themelet e letërsisë greke, të paprekura me fanatizëm që prej shekujve. Këta përfaqësues në punim janë kategorizuar në tre boshte kryesore, në të parin janë futur surrealistët pararendës, të cilët patën guximin e parë për të përshëndetur lexuesin grek me shprehjen e re artistike; në të dytin janë inkuadruar surrealistët autentikë të Brezit të Viteve 1930, një nga brezat më të rëndësishëm të gjithë Letërsisë së re Greke, që la gjurmën përfundimtare në letërsi, surrealistët e fortë, shprehës të vërtetë të imazheve dhe figurave surrealiste, surrealistët e paharruar të gjithë Greqisë; në të tretin janë kategorizuar pa dyshim surrealistët e Brezit të Pasluftës (1945), të cilën vazhduan me këmbëngulje këtë përpjekjekëmbëngulje misionin surrealist, duke u kthyer në të njëjtën kohë edhe në përmbyllësit e kësaj lëvizjeje në gjithë Greqinë.. Kreu i katërt, gjithashtu i rëndësishëm, është fokusuar me shumë kujdes dhe me një trajtim të veçantë në të ashtuquajturin Identitetin surrealist. Në çfarë konsiston ky identitet? Si shprehet ai nëpërmjet tematikave të rëndësishme të cilat u kthyen si pa e kuptuar në lajtmotivet e surrealistëve? Shkrimi automat, dashuria e çmendur, humori i zi dhe e rastësishmja objektive viii

12 janë katër akset kryesore ku mbështetet fuqishëm letërsia dhe shprehja surrealiste. Këto janë trajtuar analitikisht duke krahasuar autorë francezë dhe grekë, dhe duke vënë përballë veprat e tyre me tematikë të përbashkët. Reflektime, analiza, komente janë pjesë e këtij kreu, të cilat nxjerrin më në pah identitetin e vërtetë surrealist francez dhe grek. Si përfundim, meqë është një nga poetët e mi të preferauar, jo vetëm si surrealist, por edhe si poet universal, Odiseas Elitis, poeti i çmimit Nobel në Letërsi në vitin 1979, është vënë përballë dy poetëve më të rëndësishëm të lëvizjes surrealiste franceze, Artur Rimbaud dhe Paul Eluard, jo vetëm për ngjashmëri dhe përkatësi tematikash dhe imazhesh, por sepse për vetë poetin grek këta dy poetë francezë ishin mbështetja dhe frymëzimi kryesor në gjithë prodhimtarinë e tij letrare. Në faqet e përfundimeve, është realizuar një përmbledhje e të gjithë punimit, e vlerave të tij, e përfundimeve më të rëndësishme të çdo kreu, të çdo filozofie, të çdo përfaqësuesi surrealist. Si epilog, përmbledh gjithë pikat e rëndësishme të punimit dhe përfundimeve të çdo pjese. Korpusi i bibliografisë së përdorur është i shumëllojshëm. Janë shfrytëzuar materiale kryesisht në gjuhën greke dhe atë franceze, por edhe në anglisht, vepra autentike të autorëve surrealistë francezë (kryesisht Andre Breton, Paul Eluard, Aragon etj) dhe të autorëve grekë (Nikos Engonopoulos, Andreas Embirikos, Odiseas Elitis, etj.), studime të ndryshme në lidhje me temën nga autorë grekë, francezë apo të tjerë, dizertacione të bëra në Francë dhe në Greqi në lidhje me surrealizmin, kritikë letrare, intervista, praktika konferencash, etj. Gjithashtu, do të doja të theksoja faktin se të gjitha pjesët e përzgjedhura në këtë punim, si të autorëve francezë, ashtu edhe të atyre greke, janë përkthyer me këmbëngulje dhe me durim, pasi vështirësia e tyre, në raste të caktuara, ishte mbi nivelin mesatar. ix

13 KREU I MODERNIZMI DHE SURREALIZMI (lindja, zhvillimi, përhapja) Hyrje Panoramë historike e viteve 1930 Francë Greqi Në historinë ballkanike, europiane dhe atë botërore, periudha në të cilën lindi dhe u zhvillua surrealizmi, është një nga periudhat më të rëndësishme historike. Nuk ishte më koha e romantizmit, e ekzaltimit ngadhënjimtar, e mrekullisë së natyrës në të cilën fshihej heroi romantik, por ishte koha e luftës, e transheve rreth 800 kilometra në të cilat fati njerëzor ndjehej gjithnjë e më shumë në rrezik. Vetëm një letërsi e madhe mund të përshkruante vuajtjet e kësaj lufte. Mijëra njerëz vriten, mijëra shpirtra humbasin në kotësinë e luftës. Është koha e netëve të thikave të gjata, është koha e katastrofave kur grushtet e shtetit, krizat dhe luftërat civile pasonin njëra tjetrën. Për vite me rradhë, shkruan Remarku, profesioni ynë është të vrasim. Ne jetojmë vetëm për të vrarë. Njohja jonë me jetën përkufizohet me vdekjen. Çfarë do të ndodhë tani? Çfarë do të bëhemi ne? 1. Çdo gjë po shkonte drejt kaosit... Çdo të ndodhë në Francën e viteve ndërmjet dy Luftërava Botërore? Po në Greqi do të ndihet jehona famëkeqe e luftës? Përgjigja është e thjeshtë, këto dy shtete të Europës do të përfshihen nga reja e zezë e pasojave të luftës. Do të shkatërrohet mekanizmi delikat i ekuilibrit ndërmjet shteteve, do të prishen kontaktet brenda Europës dhe do të vihen në rrezik marrëdhëniet me kontinentet e tjera. Lufta e Parë Botërore, nga 14 Gushti i vitit 1914 deri në Nëntor të vitit 1918 përfshiu shumë shtete të Europës si dhe SHBA-në, me një mobilizim total prej 65 milion njerëzish, me 10 milion të vrarë dhe 20 milion të plagosur në frontet e luftës. Franca do të jetë në anën e Fuqive Aleate së bashku me SHBA-në, Belgjikën, Serbinë, Malin e Zi dhe Rusinë për të luftuar Gjermaninë. Në vitin 1917 këtij koalicioni do t i bashkohet dhe Greqia. Vemë re se Franca do të ndikohet më shpejt nga ideja e luftës, ndërkohë që Greqia do t i kundërpërgjigjet më me vonesë nevojës së bashkimit me Aleatët, ndoshta për shkak dhe të konflikteve të brendshme që ekzistonin në vend. Kontrasti mes paqes dhe luftës do të ishte shumë më i qartë në Francë. Konfuzioni i shpirtrave të lindur nga kërcënimi gjerman do të ishte shkaku i një atentati të bujshëm (Jean Jores vritet, mbrojtësi i bashkëpunimit politik dhe social në Francë). Punëtorët francezë do të niseshin në kufij si ushtarë të lirisë. Franca del fitimtare nga Lufta e Parë Botërore, pas disa betejave të 1 Krimberg Karl, Historia Botërore dhe Qytetërimi, Vëllimi 11, Lufta e Parë Botërore, Botimet Uegen, Tiranë 2005, fq

14 zhvilluara në tokën e saj, por shumë e dobësuar nga ana ekonomike dhe sociale, pasi ka humbur rreth 10% të popullsisë (rreth viktima). Me Traktatin e Versajës ajo rifiton Alzace- Lorenën. Inflacioni kap shifra astronomike, kriza ekonomike shtohet, por koalicioni i së majtës rifiton pushtetin dhe Fronti Popullor fiton zgjedhjet ( ) 2. Në 18 Qershor, gjenerali de Gaule lëshon një apel për vazhdimin e luftës. Sërish me shpalljen e Luftës së Dytë Botërore ( ), Franca është në anën e Fuqive Aleate Demokratike, me të cilat sigurisht do të bashkohet më vonë dhe Greqia. Por këtë herë, përveç SHBA-së, të gjitha shtetet dalin nga mbarimi i luftës të shkatërruara, sepse zbutja e Hitlerit ishte gjëja më e vështirë për t u realizuar. Gjatë viteve , qeveria greke e Konstandinit të 1-rë ndahet në dy grupe, në atë të gjermanofilëve së bashku me kryeministrin, dhe të partizanëve të Aleatëve të drejtuar nga Venizelos, i cili organizon në Selanik një qeveri republikane (1916). Por duket qartë se ndërmjet dy luftërave, Greqia është në anën e Aleateve. Nga Traktati i Luzanës (1923), ajo do të humbasë Smirnin dhe Trakën lindore, të cilat u morën nga Turqia. Në vitin 1924 shpallet Republika, por gjatë viteve ajo nuk mund të evitojë anarkinë që do të mbizotërojë gjatë kësaj periudhe kohore. Viti 1935 që do të risjellë në pushtet Jorgon e 2-të, dhe pas kësaj Venizelos do të internohet. Lufta e Dytë Botërore do ta gjejë Greqinë nën diktaturën e Metaksasë ( ), e pasuar kjo nga pushtimi i Italisë (1940) dhe më pas i Gjermanisë (1941) 3. Në një këndvështrim krahasues, si historik, gjeografik ashtu edhe social, Franca e vënë përballë Greqisë, në periudhën kohore , duket se shfaqet më aktive, më këmbëngulëse në luftën kundër Gjermanisë, është e para që hidhet në frontin e luftës dhe humbet tragjikisht rreth 3 milion njerëz, ndërsa në Greqinë e Homerit bilanci është më i vogël. Ndoshta kjo për shkak se Greqia nuk kishte një homogjenitet në organizimin e saj të brendshëm politik. Ishin faktorë të tjerë historike që nuk do të nxirrnin në plan të parë fuqinë dhe ndikimin e Greqisë në këto ngjarje shumë të rëndësishme historike. Tashmë nuk është koha që Greqia të ngrejë zërin e saj dhe të dëgjohet në arenën ndërkombëtare. Ndoshta, koha më e përshtatshme ishte disa shekuj më parë, gjatë lashtësisë, jehonën e së cilës nuk mund ta fshijë asnjë ngjarje e bujshme historike. Sidoqoftë, edhe pse disi skeptike dhe e fshehur në qëndrimet e saj kundrejt dy Luftërave Botërore, mund të thuhet se ajo edhe pse jo shumë aktive në ndërmarrjet luftarake, dha kontributin e saj për përfundimin e tyre. Nga aspekti letrar, mund të thuhet se linja e zhvillimit të letërsisë në të dy vendet pati vecoritë e veta. Të mishëruara këto në veprat e shumta të shkrimtarëve përkatës, secili me fjalën dhe karakteristikat e tij. Në fund të fundit, njerëzit e ndjejnë me të njëjtën mënyrë ankthin e luftës, qoftë greke apo franceze, vuajnë njësoj dhe gjejnë mënyra të ndryshme shprehjeje për dhimbjen e tyre, por që në thelb takohen në të njëjtat pika të përbashkëta. Gjatë kësaj periudhë, shkrimtarët francezë dhe ata grekë do të bashkohen nga surrealizmi, i vetmi mjet i përshtatshëm për të shmangur realitetin dhe shijen e hidhur që lanë pas dy luftërat shkatërrimtare në Europë. 2 Po aty, fq Historia e Greqisë, Botimet Ikaros, Athinë 2002, fq

15 Shkenca dhe përparimet teknike të shekullit XIX kishin nxjerrë në plan të parë një koncept materialist për njeriun, koncept i cili u përzgjat edhe gjatë gjysmës së parë të shekullit XX. Kishte ndodhur ajo që Emanuel Munie e kishte quajtur shpartallimi i shkencës në pozitivizëm 4. Lufta e Parë dhe e Dytë Botërore nuk e ndalën rrymën materialiste, por e orientuan drejt një filozofie ankthi. Për shumë arsye, rendi botëror dhe vendi i njeriut në të i përkiste vetëm botës absurde. A kishte kuptim jeta dhe bota? Ky ishte problemi kryesor që shtronte Albert Camy tek Miti i Sizifit 5. Ai nuk mund t i përgjigjej veçse nëpërmjet një neostoicizmi, një mënyrë kjo për të idealizuar panevojshmërinë e revoltës. Bëhet fjalë për një humanizëm të shqetësuar në kërkim të vetvetes. Mund të themi se trashëgimia letrare ndërmjet dy luftërave është konfuze. Do të ishte e kotë të kërkoje për të gjetur në këtë letërsi një emërues të përbashkët. Të gjitha llojet e qëndrimeve ishin marrë, që prej të mahnitshmes nga e paarsyeshmja deri në vërshimin e romaneve epope duke kaluar nëpërmjet shqetësimit dhe vullnetit për të ecur përpara. Shkrimtarët shpërthejnë stuhitë e fuqishme, kufijtë e reve dhe te lutjeve. Ata përgatisin shfaqjen e madhe, katastrofën, zjarrin, shpërbërjen. Këtij nihilizmi intelektual që kishte të bënte me çështjen e besimit më të përgjithshëm dhe më të kotë, Andre Breton i përgjigjet me diktatin e mendimit në mungesë të çdo kontrolli të ushtruar nga arsyeja jashtë çdo shqetësimi estetik apo moral. Paul Valery, duke soditur jetën natyrore me anë të shpirtit dhe zgjuarsisë shkruan : Uji i qetë është më i tejdukshëm Se çdo stuhi e dalë Nga një thellësi konfuze. 6 Thellësi konfuze e krijuar nga lufta, në të cilën janë zhytur të gjithë artistët e viteve të luftës, por në njëfarë mënyrë ata refuzojnë dëshpërimin, dhe njëri prej tyre, Patrice de la Tour, shkruan: Shpresën do të mbajmë për ata që dëshpërohen Të shumëfishohet më e vogla parcelë e dashurisë. 7 Janë shumë të tjerë që ngrenë zërin e tyre dhe shprehin jehonën e atyre viteve. Ata dëshmuan gjithçka që shqetësonte botën: ankthi, revolta, shkatërrimet, shpresa, dashuria. Në fund të fundit, vetëm luftë. Një pjesë e shkrimtarëve ndërmjet dy konflikteve nuk mund të shpresonin gjë më të mirë për të mbijetuar. Apo të mëshironin kohët e përmbysura. Kishte dhe nga ata që rrezikonin të humbnin gjithçka duke mos arritur kontaktin me botën e panjohur. Me e 4 Krimberg Karl, Historia Botërore dhe Qytetërimi, Vëllimi 12, Lufta e Parë Botërore, Botimet Uegen, Tiranë 2005, fq Camy Albert, Miti i Sizifit, Ese për absurdin, Botimet Dudaj, Tiranë 1992, fq Krimberg Karl, Historia Botërore dhe Qytetërimi, Vëllimi 12, Lufta e Parë Botërore, Botimet Uegen, Tiranë 2005, fq Po aty, fq

16 habitshmja në këtë apokalips të përkohshëm është se në momentin kur strukturat politike, sociale, ekonomike dhe morale po lëkundeshin, strukturat letrare rezistuan më mirë. Njëlloj si bambutë që mbahen më mirë se muret. Nuk dihej se cili do të fliste, as çfarë do të thoshte... Duket sikur të gjithë shkrimtarët e kësaj kohe bashkëbisedojnë me njëri-tjetrin, nën trysninë e një zemërimi të errët. Një kujtim i dhimbshëm ndiqet nga një emocion i madh. Është emocioni për të rrëzuar nga froni romancierin krijues, duke i hequr atij të drejtën për të përdorur personazhet duke telekomanduar pasionet e tyre. Është epoka e dyshimit, dhe ky roman ishte nisur rreth botës. Është romani i të rinjve të zemëruar, në qendër të të cilit janë natyra të spikatura, të cilat në çdo moment janë të revoltuara dhe vetëmjaftohen me pavarësinë e shpirtit. Ata kanë humbur iluzionet dhe klithin, jetojnë një jetë të tallaztë, por në fund të fundit pranojnë të flasin, dhe flasin me zërin e letërsisë, me magjinë e fjalës dhe misterin e shprehjes. Sa më shumë përparojmë në këtë panoramë, aq më mirë mund të masim të pamundurën. Shkrimtarët e dy vendeve gjetën pulsin e kohës dhe shprehën botën e milionave njerëzve të tjerë që kaluan vuajtjet dhe ankthet e luftërave. Mund të konsiderohet një kërkim pasionant i një harmonie me botën në lëvizje të përhershme, harmoni në çdo pjesë të artit, që nga letërsia, muzika, piktura, skulptura etj. Nën tingujt e Stravinsky dhe Schoenberg, në sfondin e pikturave të Picasso i cili ishte i bindur në atë që thoshte se pyes veten nëse gjërat nuk duhen pikturuar ashtu siç i njohim më shumë se sa i shohim 8 dhe magjinë e papërsëritshme të fjalës poetike, do të arrijmë në rreshtat e mëposhtëm të kuptojmë më mirë letërsinë surrealiste në Francë dhe Greqi. Kërkimi vazhdon... I.1. Poezia dhe Moderniteti I.1.1. Shprehja e re artistike Shprehja artistike, përgjatë gjithë prehistorisë dhe historisë së qytetërimit njerëzor, trajtohet më tepër si çështje paraqitjeje, si mimesis i realitetit. Vepra e artit, imagjinare apo reale, është dëshmimtari më i mirë në lidhje me konceptin e realitetit të autorit të saj ose të kohës në të cilën është shkruar. Gjatë gjithë kohës, artistët kanë patur koncepte të ndryshme për realitetin që u është shfaqur, ata e kanë imituar, e kanë rikrijuar, e kanë riprodhuar sipas mënyrave të ndryshme. Megjithatë, veprat e tyre përbëjnë në vetvete një përgjigje për pyetjen që ka qënë gjithnjë e hapur mbi karakterin e këtij realiteti në raport me lidhjen objekt-subjekt. Antikiteti klasik i dha botës moderne objekte të një karakteri krejtësisht shpirtëror. Detyra e artistit konsistonte në zbulimin e phisis të shenjtë, i mëshiruar në shpirtin e artistit në formën e Idesë. Për të krishterët, artisti bëhet rikrijues i krijesave të Zotit, sepse ai është Krijuesi absolut. Mirëpo, e gjithë krijimtaria artistike e qytetërimit perëndimor është krijuar mbi konceptin që artisti është një medium mes Zotit dhe njerëzve, ai është përkthyesi më i shkëlqyer i vullnetit 8 Picasso Pablo, Bibliografi, Botimet Toena, Tiranë 2003, fq. 56 4

17 hyjnor, që lindi dhe u dha formë sendeve në këtë botë. Rrjedhimisht, format që ai ka krijuar, duhet të jenë në përshtatje me këtë realitet. Në këto kushte, primat e perspektivës, të dimensionit të tretë, nga një këndvështrim i caktuar janë në të njëjtën kohë primat e imagjinatës dhe të paraqitjes. Çdo prezencë transformohet në paraqitje, konkrete apo abstrakte, formale apo joformale, pak rëndësi ka 9. Njeriu i cogito-s karteziane, për një kohë të gjatë nën strehën e këtij identifikimi qetësues, nuk do të vononte të ndjente fërgëllimat e para përpara stuhisë. Sepse ky realitet i botës objektive që ai e kishte kërkuar si të tijin dhe që kishte vënë si detyrë për ta vëzhguar, llogaritur, analizuar si vëzhgues i rreptë dhe metodik, filloi t i tregonte fytyrën e vërtetë të dyfishtë. Kishte ardhur momenti i realizmit modern tragjik 10. Revolucioni francez dhe teknikat e tij të realizuara në të njëjtën epokë, nuk bënin gjë tjetër veçse forconin këtë tendencë për të vëzhguar, analizuar, pushtuar botën, duke e parë atë të ndryshojë nga shkenca dhe teknika. Arti, nën ndikimin e pozitivizmit dhe të shkencës, donte të luante të njëjtin rol që luajti dhe ai. Në këto kushte, artisti u bë vëzhguesi më i përpiktë i realitetit fizik, historik dhe social, ai e eksploroi atë me hollësi, shfrytëzoi gjithë talentin e tij për ta përshkruar atë me sa më shumë vërtetësi. Ky art, idealist apo realist, zemërgjerë apo bombastik, kaq i pasur me qëllime të mira, nuk bënte gjë tjetër veçse riprodhonte ideologjinë kundër së cilës ai kishte filluar, që prej fundit të shekullit të 18-të, të revoltohej. Dhe që prej atij çasti, filloi për të koha e dyshimit. I.1.2. Uniteti i fshehur Artisti i shekullit të 20-të ka lindur nën shenjën e shkencës dhe të teknikës. Në këtë botë që sa vjen e analizohet dhe eksplorohet më tepër, realiteti i konsideruar si vullnet hyjnor, humbet koherencën e vet. Njohja, në aspektin që po shndërrohej akoma e më shumë në fragmentare për shkak të specifikimit shkencor dhe teknik, çoi drejt një krize të konceptit të realitetit, i cili, që në fillim të kohës sonë, nuk ka pushuar së provokuari tronditje të thella në fushën e artit, sepse bëhej fjalë për të rindërtuar unitetin e thyer. Në një botë ku njeriu nuk po e vlerësonte më Zotin e vet, duke lënë në hije zërin e zotërave, roli i artistit, që prej këtij momenti, do të ishte pikërisht gjetja e këtij realiteti të fshehur. Për të arritur këtë, nuk i ngelej gjë tjetër veçse të drejtohej drejt zërit surrealist, mirëpo, në këtë botë të teknikës, duhej shpikur gjithashtu një teknikë e re, ajo e ëndrrës, e mitit, e surreales, që ishin shumë larg fushës së shkencës. Të parët janë pikërisht romantikët gjermanë, të cilët, filluan të thurrnin poezi me lëndën e parë që vjen nga ëndrrat, rrugë e cila u vazhdua nga lajmëtarët francezë të surrealizmit Rimbaud, Lautreamont, Jarry, Apollinaire. Për ata, sigurisht, bëhej fjalë për më shumë se një vënie në diskutim e vlerave estetike. Revolucion në metrikë dhe në ritëm, futja e poezisë në prozë dhe e vargut të lirë në poezinë franceze të shekullit të 20-të, të cilat u shoqëruan me refleksione, dyshime, sarkazma, ironi, atë që Octavio Paz do ta quante një censurë mentale në shtrije, pasi 9 Angelos Kostas, Le jeu du monde, Botimet Minuit, Paris 1969, fq Auerbach Erich, Mimesis, Botimet Gallimard, Paris 1968, fq

18 nuk duhet më të thyesh metrikën e rregullt, për të provokuar parregullsinë, përjashtimin (të veçantën) 11. Në këto kushte, poeti nuk është më rikrijuesi, ai bëhet vetë krijuesi, dhe në këtë kuptim, ai refuzon t i nënshtrohet botës së aparencave objektive dhe sensible. Nuk ekziston më një përkthyes, por një i frymëzuar, i ndriçuar, një mistik në gjendje të egër, sipas Claudel, por iluminizmi i tij është profan, fryt i një frymëzimi materialist dhe antropologjik 12. Rimbaud ishte ndoshta i pari që e kapi konceptin e domosdoshmërisë së ndryshimit, në një mënyrë dramatike, do të thoshim. Jokonformizmi moral që mbizotëron të gjithë traditën postromantike, merr tek ai formën e refuzimit më të zjarrtë, i cili i drejtohet të gjithë sistemit të vlerave të qytetërimit perëndimor ku mbretëron arsyeja (abstrakte dhe praktike) dhe vullneti. Këtyre dy nocioneve, ai u kundërvuri, sipas mendimit të tij, vizionin se çdo njeri mund të zgjohet nëse hap portat e pavetëdijes. Për Rimbaud, bëhet fjalë për të ndryshuar jetën 13. Por për të arritur këtë gjë, poeti, disponon mjete të tjera nga alkimia e fjalës dhe e halucinacionit, falë të cilave ai mund të shohë një mishkonjë në vend të një uzine, një shkollë tamburesh (gjergjefesh) të krijuar nga ëngjëjt. Është një moment kur fillon të thellohet një humnerë e madhe mes jetës dhe poezisë. Në këtë mënyrë, Rimbaud jo vetëm e vërtetoi këtë gjë, por ai iu kushtua shumë duke shkruar në shembullin e tij Stinë në ferr, duke përdorur fjalë mbi mëndafshin e detërave dhe të luleve arktike, por që Ato nuk ekzistojnë. Rimbaud iu përgjigj kësaj çështjeje nëpërmjet jetës së tij, duke përmbushur misionin e saj poetik në moshën njëzetekatërvjeçare, ai shkoi drejt Lindjes në kërkim të kësaj të vërtete të parë dhe ndriçuese. Ai u la pasardhësve të tij një mesazh të madh Jeta e vërtetë nuk ekziston, dhe pikërisht këtë jetë donte ai të fitonte, jetën e lirisë absolute të shpirtit, ku veprimi, poezia dhe ëndrra formojnë një realitet absolut, që përbën ndoshta unitetin e humbur të botës moderne. Kjo ide e Rimbaud, e rimarrë nga Andre Breton, do të jetë thelbi i lëvizjes surrealiste të shekullit të 20-të, mbasi edhe për vetë Breton, ekzistenca është diku tjetër. Të ndryshosh jetën, nëpërmjet poezisë, ishte lajtmotivi i surrealistëve. Që do të thoshte të eksploroje mënyra të reja për njohjen e realitetit të ashtuquajtur objektiv. Por kjo detyrë, nuk do të ishte vetëm e poetëve, por e gjithë botës. Sipas Lautreamont, poezia duhet të bëhet nga të gjithë. Cili do të jetë roli i të bukurës në këtë poezi? Bukuria duhet të jetë konvulsive 14, shkruante Andre Breton. Koncepti që i paraprin këtij përcaktimi, është sërish i Lautreamont, i cili e kishte formuluar kështu: 11 Paz Octavio, Point de convergence, Botimet Gallimard, Paris 1976, fq Benjamin Walter, Le surrealisme, tek Mythe et Violence, ese e përkthyer nga Maurice de Gandillas, Botimet Les Lettres nouvelles, Paris 1971, fq Rimbaud Arthur, Une saison en enfer, tek Veprat, Botimet Garnier, Paris 1960, fq Breton Andre, L amour fou (1937), Botimet Gallimard, Paris 1976, fq. 15 6

19 Është e bukur si mbledhja e kthetrave të zogjve grabitqarë, ose akoma më shumë si pasiguria e lëvizjeve muskulare në plagët e pjesëve të buta të sistemit nervor të pasëm..., dhe mbi të gjitha, si takimi i paparashikuar mbi një tavolinë eksperimenti i një makine qepëse dhe i një çadre 15. Kjo botë, gjithnjë e më shumë e panjerëzishme dhe absurde, nuk ka nevojë për një estetikë të re të së bukurës, asaj i mungon më shumë një shkencë e re, shpikësi i saj do të jetë një krijim i Alfred Jarry, Doktor Faustroll, shkencë e cila do të quhet patafizikë. Mungon gjithashtu e qeshura, duam të vdesim së qeshuri, duam të përqeshim gjithçka, duam të përmbysim gjithçka nëpërmjet të qeshurës. Ne nuk mendojmë më për këtë të ndershëm serioz për të cilin fliste Kierkegaard, dhe që është baza e sublimes në art. Megjithatë, ishte Guillaume Apollinaire i pari ai që e transferoi këtë dyshim, këtë absurditet dhe këtë refuzim në nivel gjuhësor, ai të cilin Andre Breton e quante të fundin e poetëve. Vargjet e tij thyejnë ligjet e rregullit logjik, fjalët duke u çliruar nga kuptimi, çlirohen gjithashtu edhe nga bota e aparencave objektive. Këto fjalë jokoherente dhe me kuptim të dyfishtë shndërrohen në farat e një universi tjetër poetik, universit të imazheve. Ëndrra, revolta, alkimia e fjalës dhe përmbysja e rregullave të së bukurës dhe e rregullit logjik, e qeshura, përbëjnë arsenalin e poetit që do të lindë, në agimin e shekullit të 20-të. I.1.3. Hapësira e imazheve Imazhi është një krijim i pastër i shpirtit Pierre Reverdy Poezia e shekullit të 20-të inaguron mbretërinë e imazhit, të metaforës, të krahasimit. Imazhi post-romantik, simbolik apo parnasist, lind tani në një botë të re, sepse duke u çliruar akoma e më shumë nga objekti, shndërrohet vetë në objekt, në një botë ku të gjitha imazhet mund të përmbysen. Ky imazh-objekt, shumë prezent te Lautreamont, kishte gjetur mbështetjen e vet në teorinë e Pierre Reverdy - Imazhi është një krijim i pastër i shpirtit. Ai mund të lindë nga një krahasim por dhe nga përafërsimi i dy realiteteve të largëta nga njëri-tjetri. Sa më të largët të jenë dy realitete nga njëri-tjetri, aq më shumë ky imazh do të ketë forcë emotive dhe realitet poetik 16. Sepse do të përfaqësojë fatin më të lartë të shpirtit. Sepse imazhi nuk është vetëm, ashtu si besohej më parë, një objekt i zakonshëm që mund të përshkruhet, por dhe mohimi, ndarja, e 15 Ducasse Isidore, Compte de Lautreamont, Les chants de Maldoror (1869), Botimet Garnier- Flammarion, Paris 1969, fq Reverdy Pierre, L image, botuar në revistën Nord-Sud, Nr. 13, Mars 1918, tek Nord-Sud, Self- Defense et autres ecrit sur l art e la poesie ( ), Botimet Flammarion, Paris 1975, fq. 73 7

20 përgjithshmja në vend të zakonshmes, dhe shumë e shumë forma të tjera që mund të shpikë imagjinata. Kjo perandori e re imazhesh nuk i drejtohej vetëm poetëve, por gjithë njerëzve. Sepse bëhej fjalë për t i kthyer të gjitha imazhet e vjetra, të sublimuara dhe të mistifikuara nga borgjezia europiane pas Revolucionit Francez, në hyjnore, si drejtësia, barazia, paqja, liria. Bëhej fjalë për t i kthyer ato në reale, domethënë, të bëje që artisti të funksiononte, nëpërmjet aktivitetit të tij artistik, brenda kësaj hapësire Deri në shekullin e 18-të, tendenca e fshehur te njerëzit, për të gjetur ngushëllim për zbrazëtinë e tyre shpirtërore, ishte gjetja e një kënaqësie të mjaftueshme te feja. Por, pas këtij shekulli, ideali pozitiv dhe shkencor pretendon të zëvëndësoje idealin fetar, dhe çdo gjë kthehet drejt iluminizmit, dhe krijohet një lloj feje humane, poetike, sensible. Por kur vështirësitë filozofike tregojnë pamjaftueshmërinë e këtij qëndrimi, do të jetë poezia ajo që do të mirëpresë njerëzit për të kënaqur nevojat e tyre mistike. Me pak fjalë, shekulli i 18-të konsiderohet si konflikti ndërmjet një shpirti shkencor dhe atij poetik, të ekzaltuar gjithnjë e më shumë nga aventurat mistike dhe jashtënatyrore. Në mënyrë të pakontestueshme, ai pasohet nga një pikëllim i njeriut, sepse ai jeton në një botë të depoetizuar, dhe poeti i drejtohet Absolutes, të Mbinatyrshmes, një Botë Superiore, që i ofrojnë disa jehona, disa shenja që duhen deshifruar. Gjendemi në një atmosferë surrealizmi, në një përzierje të së përditshmes me quasi sacre, të natyrores dhe të tronditjes. I.1.4. Avangardat artistike të shekullit të 20-të I Revoltë dhe Revoluvion Gjatë fillimit të shekullit të 20-të, kishin shpërthyer në Europë disa lëvizje artistike si ekspresionizmi, lëvizja Dada, surrealizmi të cilat mund t i klasifikojmë me termin avangardë. Të gjitha këto lëvizje kishin një program shumë të gjerë, që shtrihej gjithashtu dhe në fushën e jetës. Ato përcaktonin njëkohësisht dy anë, atë të traditës estetike dhe të traditës kulturore që e kufizonte artistin në rolin e rikrijuesit, riprodhuesit të realitetit. Në fakt, funksioni i artit dukej sikur ngushtohej gjithnjë e më shumë, në raport me atë të shkencës, e cila pas zbulimit të fotografisë dhe kinemasë, kishte pësuar ndryshime të mëdha në të gjitha fushat, përfshi dhe atë të shprehjes artistike. Artisti duhet të luante një rol të ri, duhej vendosur dhe ai në zemrën e ndryshimeve, si krijues, prodhues dhe protagonist. Në këtë botë të revolucioneve shkencore dhe teknike dhe sidomos pas shpërthimit të luftës, ai e kuptoi se ky shpirt mekanik dhe pozitivist që kishte çuar botën në progres industrial, mund ta çonte atë drejt një progresi shpirtëror dhe artistik. Kishte filluar që me teorinë dialektike, në shprehjen e teorisë marksiste. Për Marksin, mendimi nuk është asnjëherë autonom dhe nuk mund të gjejë asnjë të vërtetë...nuk ekziston një njohuri e pastër intelektuale e të vërtetës, sepse çdo njohuri e vërtetë implikon një aktivitet dhe varet nga vetë ekzistenca a saj. 17 Benjamin Walter, Mythe et Violence, Botimet Gallimard, Paris 1986, fq. 35 8

21 Në fakt, për epistimologjinë marksiste, koshienca është gjithnjë e lidhur me veprimin dhe çdo progres në fushën e njohurive duhet të kuptohet sipas kësaj teorie, por jo më për të interpretuar botën, por për ta ndryshuar atë. Në qendër të kësaj tezë racionaliste, qëndron arsyeja, e cila nuk është gjë tjetër veçse fuqia sintetike e të kundërtave. Për të ndërtuar këtë realitet ndërmjet fakteve dhe vlerave, ndërmjet veprimit dhe mendimit, ndërmjet jetës dhe artit, duhej shkatërruar çdo sistem i vjetër ideologjik. Pikërisht, kjo nevojë mbizotëroi në shpirtin e artistëve dhe përcaktoi rolin e tij të ri si krijues. Kështu, ky shpirt revolte u transformua tek ata në një nevojë për revolucion në të gjitha planet. I Futurizmi, ekspresionizmi dhe të tjera izmi Një nga këto lëvizjet e para, në rend kronologjik, ishte futurizmi italian, i krijuar nga poeti italian Marinetti, i cili botoi manifestin e parë futurist në vitin Megjithatë, koncepti futurist kufizohej vetëm në një polemikë ekstremiste. Nëse bëhej fjalë për shkatërrimin e qyteteve historike si Venecia apo Roma dhe lindjen e një qyteti të ri, nuk kishte asnjë domethënie tjetër veçse lindjen e një qyteti industrial të shoqërisë kapitaliste. Futuristët italianë u shpallën socialistë dhe internacionalistë, por ata besonin shumë te individi, te lloji, si edhe në fushën e artit dhe të politikës. (Marinetti aderon në vitin 1918 në Partinë Fashiste të Musolinit). Në të njëjtin vit, një grup piktorësh ish-futuristë (Carlo Carra, Giorgio de Chirico, Giorgio Morandi) krijuan lëvizjen e Pikturës Metafizike, e konsideruar si kushërira italiane e surrealizmit francez. Përsa i përket lëvizjes së dytë, ekspresionistët gjermanë, të grupuar rreth revistave kryesore Der Sturn (Berlin ) dhe Die Action (Berlin ), synonin realizimin e ëndrrës së madhe apokaliptike të shkatërrimit dhe të rikrijimit. Funksioni i poetit sipas tyre, përkufizohej në termat Poeti politik beson në jetën e tij, në trupin e tij, në lëvizjen e tij. Poeti ndërhyn në politikë, ja çdo të thotë, ai copëton, ai zbulon. 18 Ky shpirt shkatërrues manifestohet mbi të gjitha në pikturat ekspresioniste (Kandinsky, Klee, Franz Marc, August Macke, Oscar Kokoschka), antinatyralizmi radikal i të cilave nënkupton faktin se forca më e madhe dhe e vetme krijuese është ajo e shpirtit. Mund të themi se ekspresionizmi gjerman ishte lëvizja e parë avangarde që e lartësoi njeriun në prometizmin e tij dhe funksionet e tij krijuese. I lindur në metropolet e mëdha, ai reflekton reagimin e artistëve kundër topitjes dhe tjetërsimit të njeriut, kundër skllavërimit në të gjitha kuptimet. Por pas lufte, shpërtheu një përçarje në gjirin e ekspresionistëve. Nën presionin e ngjarjeve, për artistët ekzistonin vetëm dy zgjidhje ose mbyllja në individualizëm ose besimi në komunitet, domethënë politizimi i çështjes. Një pjesë e mirë e tyre, përfundon rreth viteve 1920, duke formuar një grup të veçantë, pranë Partisë Komuniste. Ndërkohë, lëvizja që dominoi jetën artistike në Gjermani që prej viteve 1920 deri në ardhjen në fuqi të Hitlerit, ishte e ashtuquajtura 18 Richard Lionel, D une apocalypse a l autre, Botimet Flammarion, Paris 1976, fq. 47 9

22 Objektiviteti i Ri 19, periudha e mbretërimit të objektit, të materies, të faktit, të dokumentit fotografik, të kinemasë. Në fakt, kjo lëvizje i korrespondonte shpirtit të racionalizmit të aplikuar drejt kërkimit teknologjik (në bazë të kësaj fryme funksionaliste, u krijua shkolla e arteve të bukura Bauhaus, e cila ishte vatra e parë e kubizmit). Paralelisht, si antitezë e fortë e kësaj rryme, ishte shfaqja e teatrit epik të Bertolt Brecht. Për të gjitha këto lëvizje, synimi ishte ndërfutja e artit në shkencë, madje edhe në Rusinë e viteve , Larionov dhe Gontcharova me rrezatimin e tyre, Malevitch me suprematizmin e tij dhe më vonë konstruktizmi rus i viteve 1920, do të linin një ndikim të madh në Europën e atyre viteve. Por, për artistin e pasluftës, revolta e tij prezantonte dhe kërkonte një zgjidhje tjetër likuidimin e artit, vrasjen e artit sepse arti, letërsia dhe kultura ishin fusha të rezervuara për borgjezinë, e cila i përdorte për të vënë në gjumë (trullosur) masat. Si rrjedhojë, për të mos riprodhuar sërish vlerat borgjeze, duheshin shkatërruar gjinitë dhe llojet letrare, duheshin përmbysur të gjitha format konvencionale të shprehjes artistike. Ky ishte misioni i lëvisjes Dada, e lindur në Zyrih, në vitin I Lëvizja Dada pikënisja e surrealizmit Në fillim të luftës, një numër i madh poetësh, artistësh dhe refugjatësh politikë, nga vende të ndryshme të Europës, e kishin kthyer Zyrihun në një qendër ndërkombëtare intelektuale (James Joyce, Romain Rolland, Stefan Zweig, Emil Ludwig, Yvan Goll, Hugo Ball, Tristan Tzara). Zvicra nuk kishte mbledhur asnjëherë kaq shumë mendje të pushtuara nga kërkimet e avangardës. Ata ishin të gjithë të revoltuar nga tmerret e luftës, luftonin të gjithë kundër çdo arti reaksionar, kundër gënjeshtrës së fjalëve. 20 Hugo Ball kishte krijuar në Zyrih, në vitin 1916, Kabarenë Voltaire (e cila në fillim nuk ndryshonte shumë nga klubet artistike të kohës, me mure të zbukuruara me piktura kafshësh, të rreme ekspresioniste dhe futuriste ku recitonin poezi të Rimbaud, Jarry, Apollinaire, Laforgue), ku merrnin pjesë dhe Tristan Tzara, piktorët dhe poetët francezë Jean Arp dhe Francis Piccabia, skulptori rumun Marcel Janco, artistët gjermanë Richard Huelsenbeck dhe Hans Richter. Tzara, duke kërkuar një pseudonim për këngëtaren e kabaresë, Madame Le Roy, hapi krejt rastësisht fjalorin gjermanisht-frëngjisht dhe zgjodhi po rastësisht fjalën Dada, që në gjuhën e fëmijëve do të thotë Kal, dhe që prej atij çasti lëvizja mori emrin Dada - Dadaizmi. Pas vitit 1917, artistët filluan të krijonin poezi të çastit, nga piketimi i fjalëve të rastësishme nëpër gazeta, si edhe lexonin dhe poezi të simuluara, duke shkaktuar një zhurmë të madhe. Këto shoqëroheshin me spektakle që nuk ishin gjë tjetër veçse manifestime të një çmendurie të pastër, me pjesëmarrjen e publikut. Në vitin 1918, Tristan Tzara, do të publikojë manifestin e parë Dada, në revistën Dada, e cila funksiononte që prej Ja si e përkufizon ai Dada: Çdo shkatërrim - Dada, shkatërrim i logjikës - Dada, vallëzimi i pafuqive të krijimit - 19 Termi është përdorur në 1923 nga kritiku i artit G. F. Hartlaub në një broshurë në lidhje me organizimin e një ekspozite për pikturën e re në Mannhein 20 Goll Claire, La poursuite du vent, Olivier Orban, Paris 1976, fq