Jordskiftelovrevisjonen Notat nr. 5 Versjon nr. 1 Frå arbeidsgruppa til referansegruppa

Transkript

1 GJELDANDE RETT OG SAKSOMFANG GJELDANDE RETT OG SAKSOMFANG Gjeldande rett Innleiing Jordskifteordninga innhald og formål Kort historisk oversikt over jordskiftelovgjevinga Jordskiftelova av Organiseringa av jordskifterettene Jordskifteretten/Jordskifteoverretten særdomstol Teknisk/praktisk gjennomføring (oppmåling, grensemerke) Nærare om dei ulike sakstypane som jordskifteretten handsamar Rettsendrande saker jordskifte Oppløysning/deling av sameige Eigedomsdeling Ny utforming av eigedomar (makeskifte) Bruksordning og sams tiltak Avløysing av bruksretter Fordeling av arealverdiar og avbøting av ulemper ved gjennomføring av reguleringsplanar Rettsfastsetjande saker Grensegang Rettsutgreiing Skjønn Grunnleggjande vilkår for å fremje jordskifte etter 1979-lova Jordskifteprosessen etter 1979-loven - forholdet til sentrale prosessuelle prinsipp Hovudtrekka ved sakshandsaminga for jordskifterettane Avgrensinga av skiftefeltet. Bruken av ulike verkemiddel innan feltet Skiftegrunnlaget Skifteplanen Mekling Minnelig jordskifte. Voldgift Avgjerder og rettsmiddel i jordskifteprosessen etter jordskiftelova av Avgjerdene; vedtak, orskurd, rettsforlik og dom Rettsmidla og rettsmiddelinstansane Ordinære rettsmiddel Ekstraordinære rettsmiddel Jordskiftekostnadene Del 2 Saksomfanget ved jordskifterettane Innleiing Kommentarar til div statistikk frå DA Del 3 Framand rett Innleiing Svensk rett... 21

2 3.3 Dansk rett Tysk rett Fransk rett Irsk rett Vedlegg 1 Flytdiagram for jordskiftesaker Vedlegg 2 Årsrapport frå jordskifterettane (oversikt over avslutta saker) GJELDANDE RETT 1.1 Innleiing Jordskifteordninga innhald og formål Dette kapitlet omhandlar hovudtrekka i jordskifteordninga etter lov om jordskifte o.a. (jordskiftelova) av Jordskifte kan kort beskrivast som ein rettsleg prosess knytt til grunneigedomar, der hovudmålet er anten å endre eigedomane eller bruken av dei. Dette skjer gjennom bruk av dei rettsendrande verkemidla ein tradisjonelt omtaler som jordskifte. Som rettsendrande verkemiddel reknast ombyting av grunn mellom grunneigarar (makeskifte), oppløysing av sameige, avløysing av bruksrettar, føresegner om bruken av areal og rettar (bruksordning) m.m., jfr jordskiftelova 2. Bakgrunnen for iverksetjing av ei jordskiftesak er at eigedomane er blitt utenlege slik dei er, og at dei verkemidla som kan anvendast i eit jordskifte er eigna til å løyse problema. Jordskifterettane behandlar også andre saker, som dei rettsfastsetjande sakstypane grensegang og rettsutgreiing, der retten fastslår kva som er rettstilstanden. Slike saker fell utanfor det tradisjonelle jordskifteomgrepet, men blir likevel behandla av jordskifterettane. Jordskifteretten behandlar også ei rekkje skjønnssaker, til dømes om fastsetjing av erstatning ved oreigning eller vern, der skjønnet anten er ein del av jordskiftesaka, eller blir heldt som eiga sak. Jordskiftesakene kan behandlast anten som offentleg jordskifte etter fremming av krav frå partane, eller som minneleg jordskifte der jordskifteretten godkjenner avtale mellom grunneigarane om korleis jordskiftet skal gjennomførast. Formålet med jordskifteordninga og -lova er å skape meir tenlege eigedomar for eigarane og brukarane, gjennom løysing av tvistar og opprydding i uklare eller utenlege eigar- og brukarforhold. Ein oppnår på denne måten også ein samfunnsmessig gevinst, fordi klåre og ryddige eigar- og brukarforhold legg betre til rette for rasjonell drift, og dermed auka lønnsemd og verdeskaping knytt til grunnareala Kort historisk oversikt over jordskiftelovgjevinga Dei første lovføresegnene om jordskifte finner vi i Magnus Lagabøter si landslov av Det heiter der at soleis skal det skiftast at alle får teigar jambreidde, jamnlange og jamngode etter landsskylda. Landslova omhandla i første rekke leilendingsskifte, men alle brukarar,

3 eigarar eller leilendingar kunne krevje sin part utskilt frå sameige eller samdrift. Føresegnene i landslova ble vidareførde i Norske Lov av 1604 og Norske Lov av Den første særskilde utskiftingslova er datert 17. august 1821 (Lov angående Jords og Skovs Udskiftning af Fællesskab). Lova gjaldt utskifting av sameige og endring av teigblanding. Dette skulle i utgangspunktet løysast i minnelegheit, men oppnådde ein ikkje semje, kunne utskifting haldast av retten, som var sett saman av sorenskrivaren og fire skjønns- og takstmenn oppnemnde av fogden. Utskifting etter 1821-lova fekk ikkje det omfanget som ein ønska, og lova blei avløyst av utskiftingslova av 12. oktober 1857, som m.a. fastsette at utskiftinga skulle utførast av ein utskiftingsformann og to menn oppnemnde av fogden lova blei avløyst av lov av 13. mars 1882, som la utskiftinga til ein særdomstol, utskiftingsretten, med utskiftingsformannen som fagdommar lova gjaldt fram til lov om jordskifte blei vedtatt 22. desember Ved 1950-lova kom uttrykket jordskifte inn i lovverket, og det blei eit samleomgrep for dei avgjerdene som jordskifterettane tar Jordskiftelova av 1979 Gjeldande jordskiftelov av 22. desember 1979 inneheld dei same verkemidla for jordskifte som lova av 1950, men 1979-lova fekk også nokre nye verkemiddel.1979-lova er endra ei rekkje gonger, seinast i Jordskiftelova har 12 kapittel. Kapittel 1 har føresegner om kva som kan leggjast under jordskifte, kva eit jordskifte kan gå ut på, omsyn som må vere oppfylde og kven som kan krevje jordskifte. Dei grunnleggjande vilkåra for jordskifte finst i 1 og 3 (m.a. vilkåret om at jordskifte skal vere tenleg og tapsgarantiregelen). Kapittel 2 har organisatoriske føresegner om jordskifterettane. Kapittel 3 inneheld sakshandsamingsreglar, som supplerast av sakshandsamingsreglar m.a. i kapittel 7 om rettsmidlar og kapittel 8 om jordskiftekostnadene. I kapittel 4 er det gitt føresegner om den geografiske avgrensinga av skiftefeltet og dei verkemidla som jordskifteretten kan bruke innanfor skiftefeltet. Lova kapittel 5 har føresegner om korleis ein skal finne fram til grunnlaget for å skifte sameiger og byte grunn. Kapittel 6 har føresegner om skifteplanen, dels alminnelege føresegner, deretter føresegner om bruksordning og sams tiltak, avløysing, investeringar, utflytting og gjennomføring (oppgjør, grenser fristar m.m.). Kapittel 7 har føresegner om rettsmidla (anke og kjæremål). I kapittel 8 er det gitt føresegner om kostnadene med jordskiftesakene. Kapittel 9 har føresegner om minneleg jordskifte. Kapittel 10 gjeld eigedomsdeling, og kapittel 11 gjeld grensegang og rettsutgreiing. I kapittel 12 er det gitt ymse reglar, m.a. om tvistemålslova i forhold til jordskiftesakene. Jordskiftelova gjeld alle eigedomar dersom ikkje anna følgjer av lova her eller andre lover (jskl 1a). Lova gjeld m.a.o. over alt, også i byar og tettstader, med mindre det er gjort unntak i form av lov. Jordskifte i statsallmenning og bygdeallmenning er til dømes avgrensa i lov om skogsdrift m.v. i statsallmenningene 4-2 og lov om bygdeallmenninger 1-4. Etter desse føresegnene kan makeskifte, sams tiltak, grensegang og beiteordning gjennomførast, men ikkje jordskifte elles.

4 1.2 Organiseringa av jordskifterettene Jordskifteretten/Jordskifteoverretten særdomstol Jordskifteretten er ein særdomstol (domstolslova 2 nr. 1). Det vil seie at retten er ein domstol som er etablert for å avgjere ein bestemt type saker; saker om jordskifte etter jordskiftelova og anna lovverk med føresegner om jordskifte. Føresegnene i domstolslova gjeld også for jordskiftrettane så langt ikkje anna er bestemt. Jordskiftelova 7 gir Kongen fullmakt til å dele riket inn i jordskiftedømmer for jordskifteoverrettane og jordskiftesokn for jordskifterettane. Denne myndigheita er ved kongeleg resolusjon lagt til Landbruks- og matdepartementet. Landet er nå inndelt i 34 jordskiftesokn med ein jordskifterett i kvart sokn, og 5 jordskiftedømmer med ein jordskifteoverrett i kvart dømme. Den enkelte jordskifterett blir leia av ein jordskiftedommar som kallast jordskifterettsleiar. Jordskifteoverretten blir leia av ein jordskifteoverdommar. Vilkåra for å kunne bli jordskiftedommar går fram av jskl 7 femte ledd: Dommarar til jordskifteoverrett og jordskifterett og jordskiftedommar med allment løyve må ha eksamen frå Norges landbrukshøgskole med fagkrins fastsett av departementet Reglar om fagkretsen er likevel ikkje gitt. Fagkretsen er i staden fastsett gjennom samarbeid mellom landbrukshøgskulen (UMB) og departementet. Etter ei lovendring i 2004 blir jordskifteoverdommarar og jordskiftedommarar utnemnde som embetsmenn av Kongen i statsråd, jfr jskl 7 tredje ledd og domstolslova 55. Jordskiftedommarane er dermed gitt det same grunnlovsfesta oppseiingsvernet som dommarane ved dei alminnelege domstolane. Teknisk og administrativt personale ved jordskifterettane blir tilsette som tenestemenn av tilsettingsrådet, etter innstilling frå kontorleiar. Jskl 8 har reglar om meddommarar: I kvar kommune skal det vere eit særskilt utval for jordskiftesaker. Dei som er med i utvalet skal vere kunnige i saker jordskifteretten til vanleg har i kommunen. I den einskilde sak er jordskifteretten sett saman av ein jordskiftedommar som formann og 2 oppnemnde meddommarar, jfr jskl 9. Jordskifteoverretten er sett saman av ein jordskifteoverdommar som formann og 4 oppnemnde meddommarar. Jordskifteretten kan likevel setjast utan meddommarar når ein part ber om det og jordskiftedommaren finn det forsvarleg. Jordskifteretten kan og setjast med 4 meddommarar når ein part ber om det og retten finn det ønskjeleg ut i frå omfanget eller karakteren i saka. Ved jordskifterettane var det i dommarar, 107 tekniske stillingar og 45 administrative stillingar. Totalt utfører jordskifterettene ca 233 årsverk. I jordskifteoverrettane var det 5 jordskifteoverdommarar, 6 tekniske stillingar og 5 administrative stillingar. Frå 1. januar 2006 blei administrasjonen av jordskifterettane flytta frå Landbruks- og matdepartementet til Domstolsadministrasjonen (DA). Flyttinga inneber at DA har tatt over

5 det administrative ansvar for jordskifterettane, mens Landbruks- og matdepartementet har det overordna ansvaret for jordskiftelova Teknisk/praktisk gjennomføring (oppmåling, grensemerke) Eit særleg kjenneteikn ved jordskifterettane er at dei i tillegg til å avgjere rettslege spørsmål også utfører teknisk arbeid i samband med sakene. Slikt teknisk arbeid kan vere kartlegging, prosjektering, takstarbeid, grensemerking og oppmåling av grenser. I den grad eksisterande kart (økonomisk kartverk) ikkje kan nyttast utarbeider jordskifteretten eigne kart, jfr jskl Nærare om dei ulike sakstypane som jordskifteretten handsamar Dei sakene jordskifteretten behandlar vil vere av anten rettsendrande eller rettsfastsettande karakter. Dei rettsendrande sakene tar, som omgrepet viser, sikte på å endre partane sine eigedomar eller rettar. Det er desse sakene som ein tradisjonelt har omtalt som jordskifte. Dei rettsfastsetjande sakene tar sikte på å fastslå kva som er rett og plikt mellom partane Rettsendrande saker jordskifte Jordskiftelova 2 første ledd gjeld dei ulike rettsendrande sakstypane ( tiltak ). Opplistinga er uttømmande, men slik at føresegnene må supplerast av andre føresegner i lova, m.a. jskl. kap 6 om skifteplanen og tilhøyrande reglar. Ei jordskiftesak kan omfatte eit eller fleire tiltak, jfr 2 andre ledd. Jordskiftelova 2 lyder: 2. Jordskifte kan gå ut på å: a) løyse opp sameigetilstanden når grunn eller rettar ligg i sameige mellom bruk. b) forme ut eigedomar på nytt ved ombyting av grunn og rettar. c) 1. gi reglar om bruken i område der det er sambruk mellom eigedomar. 2. gi reglar om bruken i område der det ikkje er sambruk mellom eigedomar, når jordskifteretten finn at det ligg føre særlege grunnar. 3. gi reglar om bruken i område der det går føre seg reindrift etter lov 9. juni 1978 nr. 49 om reindrift 2. Retten kan ikkje regulere tilhøva mellom dei som utøver slik reindrift. 4. gi reglar om bruken i personleg sameige i skogeigedom og i fjellstrøk som for storparten ligg over barskoggrensa når det ligg føre særlege grunnar. d) avløyse bruksrettar som er nemnde i 36. e) skipe slike sams tiltak som er nemnde i 34 a og tørrleggingstiltak etter 30 i vannressursloven. f) forme ut og dele eigedomane når grunn og rettar skal avhendast i samsvar med formålet i lov 12. mai 1995 nr. 23 om jord. g) dele ein eigedom med tilhøyrande rettar etter eit bestemt verdiforhold. h) fordele arealverdier og fordele kostnader ved ulike sams tiltak innafor byggeområde etter 0-4 nr 1 og 25 nr 1 i plan og bygningslova. i) omforme eigedomar og rettar på grunnlag av utenlege eigedomstilhøve som følge av godkjent reguleringsplan eller bebyggelsesplan etter plan og bygningslova i område som gjeld 1. eksisterande byggeområde 2. nytt byggeområde Ei jordskiftesak kan omfatte eitt eller fleire av desse tiltaka.

6 Oppløysning/deling av sameige Jordskifteretten kan løyse opp grunn og rettar som ligg i sameige mellom fleire eigedomar (realsameige), og fordele areala slik at kvar sameiger blir eineeigar av areal som tilsvarer vedkommande eigedom sin del i sameiget ( 2 første ledd bokstav a). For sameige i fjellstrok som i hovudsak ligg over barskoggrensa, er det likevel fastsett i 26 andre ledd at sameiget berre kan delast dersom jordskifteretten samrøystes finn at deling er meir tenleg enn bruksordning. Bruksordning har såleis prioritet framfor oppløysing og deling av realsameiger i fjellet. Utanom fjellområda er desse tiltaka jamstilde. Jordskifteretten kan også dele personlege sameiger, men sakstypen blir då omtala som eigedomsdeling Eigedomsdeling Samtykke til frådeling og oppmåling av nye eigedomar blir normalt gitt av kommunen, etter føresegnene i delingslova. Jordskifteretten kan likevel dele ein eigedom i to tilfeller; ved sal av tilleggsjord i samsvar med formålet i jordlova (jskl 2 første ledd bokstav f ), og når deling er nødvendig for å få verdsett ein eigedom for å få til ei korrekt eigedomsdeling ( 2 første ledd bokstav g). Eit døme på dette er når eit personleg sameige skal oppløysast og kvar av partane skal ha sin del av eigedomen. Når eit bruk ligger under offentleg jordskifte er det berre jordskifteretten som kan dele eigedomen, jfr jskl 86 første ledd første punktum, med mindre retten samtykker til at andre gjer det. Dei delingsforretningane som ei offentleg jordskiftesak fører med seg (dvs som er nødvendige for å gjennomføre saka) skal likevel jordskifteretten alltid halde, jfr jskl 86 første ledd andre punktum. I slike saker følgjer retten delingslova så langt ho høver. Når deling av landbrukseigedom er nødvendig i samband med offentleg jordskifte trengst det ikkje delingsløyve etter jordlova, jfr jordlova 12 femte ledd andre punktum Ny utforming av eigedomar (makeskifte) Når eigedomar består av fleire delar som ligg i teigblanding, eller når dei på annan måte har ei uheldig form, kan det etter 2 første ledd bokstav b skje ei omforming av eigedomane ved byte av areal (makeskifte). Etter ei lovendring i 1998 kan også ombyting av rettar inngå i eit slikt jordskifte. Føresetnaden for omforming av eigedomar og ombyting av rettar er her som elles at eigedomane og bruken av dei på denne måten blir meir tenleg for eigarane og brukarane Bruksordning og sams tiltak I område med felles bruk og utnytting til beite, jakt osv, eller der forholda er slik at felles utnytting av rettane vil være mest tenleg, kan jordskifteretten etablere ei bruksordning med føresegner for korleis rettshavarane skal utøve rettane sine, jfr. jskl 2 første ledd bokstav c. Ei bruksordning endrar ikkje eigedomane eller rettane, men inneheld reglar om korleis bruken skal utøvast. Bruksordning kan altså etablerast der det har vore sambruk mellom eigedomar frå før (bokstav c nr 1: gi reglar om bruken i område der det er sambruk mellom eigedomar ) eller som ei ny ordning (bokstav c nr 2: gi reglar om bruken i område der det ikkje er sambruk mellom eigedomar.. ). Bruksordning kan og etablerast i område der det går føre seg reindrift etter reindriftslova (bokstav c nr 3), men jordskifteretten er ikkje gitt kompetanse til å 1 Dette gjeld ikkje ubetinga, sjå Austenå/Øvstedal Jordskifteloven kommentarutgåve side 43 note 1: I 2g saker utgjer sjølve delinga det vesentlege. I slike saker skal det difor innhentast løyve frå jordlovorgana.

7 regulere forholdet reindriftsutøvarane i mellom, berre forholdet mellom reindriftsutøvarane og andre brukarar. Vidare kan bruksordning gjelde bruken i personlege sameiger i skogeigedom og i fjellstrok som for storparten ligg over barskoggrensa ( bokstav c nr 4). Bruksordning er ofte ein del av ei meir samansatt jordskiftesak. Bruksordninga er då eit av fleire tiltak for å gjere eigedomen meir tenleg for eigarane/brukarane. Nærare reglar om bruksordning er gitt i jordskiftelova kap 6, 33 til 35. Etter jskl 33 første ledd kan jordskifteretten ordne tilhøva mellom eigar og bruksrettshavar, og mellom bruksrettshavarane innbyrdes. Retten kan m.a. avgrense feltet for utøving av ein bruksrett, gi føresegner om bruksmåten, og flytte bruksretten frå ein stad til ein annan, eller frå ein eigedom til ein annan. Opprekninga er ikkje uttømmande, men viser nokre av dei alternativa som retten har. Supplerande føresegner er gitt i 35, som har ei detaljert opprekning i bokstavane a til i, men som likevel ikkje angir uttømmande kva bruksordning kan gå ut på, jfr 35 i innleiinga: ( kan mellom anna gå ut på ). Reglane om bruk og sambruk kan m.a. gjelde: - fastsetjing av grenser mellom beitelag (hamnelag), avvikling av sambeite, skiping av nye beitelag og regulering av beitebruken med omsyn til kva slag og kor mange dyr det kan beitast med, og til kva for tider etc., - område (felt) kan leggjast ut til kulturbeite eller fôrproduksjon, til dømes mot avkorting av beitebruk andre stader i området, eller mot vederlag i pengar, - nedlegging eller flytting av seter, - avgrensing eller forbod mot beiting i visse område av omsyn til skogen, - fastsetting av reglar om fiske (fisketider, reiskap m.v.), - fastsetting av reglar om jakt, fangst og viltstell, - fastsetting av reglar om felles bruk av sand- og grustak, vassrettar etc., - ordning av forholdet mellom reindriftsutøvarar, grunneigarar og andre rettshavarar, - fastsetting av reglar om felles drift og vedlikehald av vegar, parkeringsområde, grøntareal etc. Så langt forvaltningsvedtak etter spesiallovgjevinga er ein føresetnad for bruksordninga (godkjenningar, konsesjonar m.m.), må slike vedtak liggje føre før bruksordninga (skifteplanen) kan fastsetjast av retten, jfr jskl 20a. Jordskifteretten står fritt med omsyn til omfanget av bruksordninga og korleis ho skal gjennomførast, men då slik at ordninga må vere tenleg, jfr. jskl 34; Jordskifteretten kan ordne bruk og sambruk innan skiftefeltet slik han finn mest tenleg. Dersom det er vanskeleg å fastsette alle detaljar i ei bruksordning på ordningstidspunktet, kan retten etter jskl 34 andre ledd gi partane moglegheit for å fastsetje detaljreglar seinare ved fleirtalsvedtak, eller retten kan gi midlertidige reglar som seinare kan endrast ved fleirtalsvedtak. Etter 2 første ledd bokstav e kan jordskifte gå ut på å etablere slike sams tiltak som er nemnde i 34 a. Sistnemnde føresegn avgrensar dette til tiltak i samband med utnytting og bruk av eigedomar. Føresegna skal oppfattast slik at sams tiltak no kan skje på eigedomar over heile landet og utan avgrensing til eigedomar innanfor visse plankategoriar, slik ordninga var før lovendringa i Døme på sams tiltak er bygging av veg, etablering av grustak m.v.

8 Jordskifteretten har etter 34b kompetanse til å skipe dei lag som er nødvendige for å kunne ordne bruk og sambruk innan skiftefeltet. Typiske lag vil vere beitelag, veglag, gjerdelag, jaktlag og sameiger. Dei som deltar i slike lag hefter etter sitt høvetal (proratarisk) for dei forpliktingane laget har, ikkje solidarisk, noko som har samanheng med tapsgarantiregelen i jskl 3 bokstav a. I forhold til investeringar som kan innebere stor risiko må det opprettast eit driftsselskap, jfr 34b tredje ledd. Det er jordskifteretten som tar stilling til om det ligg føre stor risiko, men det er opp til laget å bestemme om driftsselskapet skal etablerast. Laget kan ta denne avgjerda ved fleirtalsvedtak Avløysing av bruksretter Etter jskl 2, 1. ledd, bokstav d, kan jordskifte gå ut på å avløyse bruksrettar som er nemnde i 36. I jskl 36 første ledd er det gitt ei opprekning over dei alltidvarande bruksrettane som kan avløysast, som rett til veg, beite, brønn og vassleidning, til hogst, sand og stein, båtog bryggjeplass m.v. Det er berre bruksrettar som kan avløysast etter desse føresegnene, ikkje eigedomsrett eller medeigedomsrett. Føresegnene omfattar også berre varige bruksretter, ikkje bruksrettar som er tidsavgrensa. Det spelar likevel inga rolle om bruksrettane er personlege eller reelle. Opprekninga i 36 er uttømmande i forhold til dei bruksrettane som kan gi grunnlag for å krevje avløysing i ei sjølvstendig jordskiftesak. Av 39 følgjer likevel at også andre bruksrettar enn dei som er nemnde i 36 kan trekkjast inn og avløysast i ei jordskiftesak dersom rettane er til hinder for eit tenleg skifte. Vilkåra for avløysing etter 39 er at bruksordninga ikkje fører fram, og at avløysinga kan skje utan skade for nokon av partane. Vilkåra for avløysing av bruksrettar etter 36 går fram av 37 og 38: Hovudregelen er at det skal kunne leggjast ut ein eigedomspart til bruksrettshavaren og at denne eigedomsparten skal gi noko så nær like laglege høve til ein bruk som fyller same behov som bruksretten. Vederlaget for bruksretten må ikkje vere større enn den verdauken det gir å bli kvitt bruksretten for den tenande eigedomen. Det kan gjerast unntak frå vilkåret om at vederlaget skal være ein eigedomspart jf. føresegnene i 38: lar det seg ikkje gjere å leggje ut ein eigedomspart som vederlag, og bruksordning heller ikkje fører fram, kan avløysinga gjennomførast dersom det let seg gjere på formålstenleg måte, og utan at det er til skade for nokon av partane. Vederlaget kan då fastsetjast av jordskifteretten til jord, pengar eller andre verdiar. 38 utvidar ikkje kretsen av bruksrettar som kan avløysast, men føresegna gjer det mogeleg å fråvike hovudregelen om oppgjørsmåten Fordeling av arealverdiar og avbøting av ulemper ved gjennomføring av reguleringsplanar Ved lovendring i 2006 blei det innført to nye sakstypar for jordskifterettane i 2 første ledd bokstavane h og i. Bokstav h gjeld fordeling av arealverdiar og fordeling av kostnader ved ulike fellestiltak i område som i endeleg regulerings- eller bebyggelsesplan er utlagt til eksisterande eller nye byggeområde. Med eksisterande byggeområde meiner ein eit område som i hovudsak er bebygd. Eit nytt byggeområde er eit område som i hovudsak er utan bygningar. Føresegna inneber at grunneigarar som får utlagt friluftsområde, friområde, bustadvegar m.v. på sin eigedom i reguleringsplanen eller bebyggelsesplanen gjennom eit etterfølgjande jordskifte kan få del i utbyggingsrettar på andre eigedomar i planområdet. Jskl 2 første ledd bokstav i gjelder avbøting av ulemper ved gjennomføring av reguleringsplanar i eksisterande og nye byggeområde. Ved å bruke verkemidla i jskl 2 vil uheldig eigedomsutforming som følgje av tiltak som ligg til grunn for reguleringsplan eller

9 bebyggelsesplan, kunne avbøtast. Eksempel på uheldig eigedomsutforming kan vere eigedomar som er delt av bustadvegar og at tomtegrense og eigedomsgrense ikkje er samanfallande. For sakstypane omhandla i 2 bokstav h og i må grunneigarane i stor grad vere samde for at jordskiftesaka kan fremjast, jfr jskl 5. Jordskifte etter bokstav h kan bare krevjast når alle grunneigarane som omfattast av saka er einige om det. Dersom kommunen har stilt krav om fordelingsordning i reguleringsplan eller bebyggelsesplan er det likevel nok at 2/3 av grunneigarane, som også eig minst 2/3 av arealet, krev jordskifte. Fordelingssaka vil då kunne omfatte heile byggeområdet. Ved avbøting av ulemper ved gjennomføring av reguleringsplan eller bebyggelsesplan skal det i eksisterande byggeområde være semje om jordskifte blant grunneigarane. I nye byggeområde må minst 2/3 av grunneigarane som eig minst 2/3 av arealet i reguleringsplanen eller bebyggelsesplanen krevje jordskifte for at saka kan fremjast. Dette i motsetjing til andre jordskiftesaker der krav frå ein av partane er nok til at jordskifte kan fremjast, sjå pkt 6 nedanfor Rettsfastsetjande saker Dei rettsfastsetjande sakene som jordskifteretten behandlar er grensegangssaker og rettsutgreiingssaker. Nærare føresegner for desse sakstypane er gitt i jskl kap Grensegang Det sentrale i ei grensegangssak er å få klarlagt og fastsett kor dei eksisterande grensene går. Jordskifteretten klarlegg dei rettsforholda som gjeld grensene, og fastset deretter kvar grensene fysisk går i terrenget. Når dette er gjort set retten ned tydelege grensemerke som blir koordinatfesta. Etter jskl 88 første og andre ledd kan eigar og bruksrettshavar med varig bruksrett krevje at jordskifteretten i særskild sak skal klarleggje, merkje av og beskrive eigedomsgrenser og grenser for alltidvarande bruksrett. Grensegang omfattar også grenser i vassdrag, jfr vassdragsloven 2 til 4. Føresegnene i jordskiftelova om grensegang gjelder for heile landet og alle typar eigedom, men slik at omgrepet alltidvarande bruksrett ikkje omfattar bruksrett i allmenning. Det kan altså ikkje krevjast grensegangssak for bruksrettar i allmenning. Derimot kan det krevjast grensegang for grensene mellom bygdeallmenning og statsallmenning, mellom bygdeallmenning og annan tilstøytande eigedom, og mellom statsallmenning og annan tilstøytande eigedom. Etter jskl 88 andre ledd kan også leiar av reinbeitedistrikt krevje grensegang. Det same gjeld utøvar av reindrift der distriktsstyre ikkje er oppretta. Departementet kan krevje grensegang i dei same tilfella som det kan krevje jordskifte etter jskl 5 andre ledd, for eksempel når det er nødvendig av allmenne omsyn. Vidare kan kartforretning etter delingslova 2-1 trekkjast inn for jordskifteretten dersom det oppstår tvil eller tvist om grensene, og usemja ikkje kan få ei minneleg løysing eller løysast ved voldgift, jfr jskl 88 tredje ledd og delingslova 2-2 siste ledd. Kravet om grensegang skal opplyse om dei grensene jordskifteretten skal ta stilling til, jfr jskl 88 fjerde ledd. Retten kan ikkje av eige initiativ gå utanfor det kravet som er fremma med omsyn til det geografiske omfang saka har, jfr disposisjonsprinsippet. Dersom ein part krev utviding av saka, skal retten vurdere kravet ut i frå det omfang saka då vil få, den samanhangen det er med resten av kravet og korleis dei andre partane stiller seg til utvidinga.

10 Grenser som er uhøvelege kan retten regulere etter jskl 88 femte ledd første punktum: Ulagelege grenser prøver retten å få regulert ved minneleg makeskifte. Kjem ein ikkje fram til semje kan jordskifteretten fråvike den grensa ein elles ville fastlagt dersom ei anna grense er meir føremålstenleg. Føresetnaden for slik regulering (som vil innebere eit makeskifte mellom dei aktuelle eigedomane) må vere at det blir tatt omsyn til at eigedomane på begge sider av grensa ikkje taper på reguleringa, jfr at tapsgarantien i 3a vil gjelde også i desse tilfella (men ikkje i forhold til grensegangssaker elles, jfr 89 første ledd andre punktum) Rettsutgreiing Ei rettsutgreiingssak gjeld dei rettar og plikter som finnes innanfor eit område. Saka går altså ut på fastslå kva som er rettstilstanden, ikkje trekkje opp nye grenser eller etablere nye rettar eller plikter. Kravet i 1 om at eigedomen må være vanskeleg å nytte på tenleg måte og tapsgarantien i 3 a får derfor ikkje verknad i rettsutgreiingssakene. Verknad får heller ikkje reglane i jskl 25 og 26 om den mogelegheit jordskifterettens har til fråvike kravet geografisk, eller med omsyn til dei rettsforhold som kan handsamas. To vilkår må være oppfylde for å kunne reise ei rettsutgreiingssak etter jskl 88a. For det første må det liggje føre eit sameige eller ein pretensjon om rett til bruk basert på rettslege argument (for eksempel i form av servituttar) mellom eigedomar i det aktuelle området. For det andre må det være nødvendig å klårleggje og fastsetje eigedoms- og bruksrettsforholda av omsyn til ein rasjonell bruk av området. I rettsutgreiingssakene gjeld dette kravet i staden for kravet i 1 om at eigedomen må være vanskeleg nytte på tenleg måte. For at ei sak skal kunne fremjast som rettsutgreiingssak må formålet med saka være å greie ut kva som er rettstilstanden mellom saksøker og saksøkte. Ein pretensjon om at det ligg føre sameige eller rettslig grunna sambruk kan være nok for å reise sak, når kravet elles gjeld utgreiing av dei rettslege forholda sameigarane eller brukarane i mellom. Eit krav som i realiteten gjeld sjølve eigedomsretten til eit område kan ikkje fremjast som rettsutgreiingssak. Kva som vil vere ein rasjonell bruk av området er det opp til jordskifteretten å avgjere. Krav om rettsutgreiing kan fremjast av grunneigar eller av innehavar av alltidvarande bruksrett. Leiar av reindriftsstyret, utøvar av reindrift, og i visse tilfelle departementet, kan også fremje krav om rettsutgreiing Skjønn Jskl 6 gir jordskifteretten heimel til å halde oreigningsskjønn og erstatningsskjønn i visse saker når skjønnet blir halde samtidig med jordskifte. Disse sakene blir gjerne omtala som kombinerte saker. Etter 6 første ledd kan jordskifteretten halde oreigningsskjønn samtidig eller i samband med offentleg oreigning for gjennomføring av tiltak, bygging, utbetring, vedlikehald og drift av anlegg og tiltak, jfr 1 andre ledd bokstav a altså i samband med det som kan kallast utbyggingsjordskifte. Dei tiltaka som er aktuelle er tiltak som jernbane, offentlege vegar, flyplassar, bustader, industri m.m. Tiltak i vassdrag er likevel unntatt frå jordskifteretten sin skjønnskompetanse, jfr 6 sjette ledd. Jskl 6 andre ledd gjeld jordskifteretten sin kompetanse ved skjønn i vernesaker, dvs. jordskifte halde samtidig eller i samband med offentlig regulering av eigarrådvelde. Jordskifteretten kan i slike saker, typisk naturvernsaker, halde erstatningsskjønnet. 10

11 Føresetnaden for dette er at det allereie er avgjort om det ligg føre erstatningsplikt. Slik avgjerd kan vere gjort av anten domstolane eller ved at vedkommande regulerings/vernemyndigheit sjølv har lagt erstatningsplikt til grunn. Jordskifteretten kan etter 6 tredje ledd halde skjønn også i dei tilfella partane frivillig avstår grunn til formål det er oreigningsheimel for, eller skjønn kan avhaldast i samband med at det frivillig blir «avtala avgrensingar i eigarrådvelde» dvs. frivillig vern. Etter 6 fjerde ledd kan partane avtale at jordskifteretten også skal halde oreigningsskjønn eller erstatningsskjønn som eiga sak, altså uavhengig av jordskiftesak. Slike skjønn som omhandla i tredje og fjerde ledd blir omtala som avtaleskjønn. Jordskifterettane sin kompetanse i skjønnssaker er geografisk avgrensa i 6 femte ledd til areal som er lagt ut til landbruks- natur og friluftsområde i medhald av 20-4 nr 2 i plan og bygningslova, eller er regulert til slikt bruk eller vern, eventuelt ligg i uregulert område. Unntak gjeld likevel for oreigningsskjønn og erstatningsskjønn etter første til tredje ledd når det er nødvendig av omsyn til jordskiftet, eller om det får følgjer for landbruksinteressene, naturvern eller friluftsliv, eller når det ligg føre «særlege grunnar», til dømes der jordskifteretten av praktiske og prosessøkonomiske grunnar bør halde skjønnet og partane er samde om dette. Fleire særlover legg skjønnsmyndigheit til jordskifteretten, som t.d. grannegjerdelova, veglova, servituttlova og reindriftslova (sjå nedanfor). Skjønnskompetansen til jordskifteretten etter desse lovane er i stor grad overlappande med andre instansar, dels med dei ordinære domstolane (sjå t.d. reindriftslova 27) og dels med lensmennenes skjønnskompetanse (sjå t.d. grannegjerdelova 16 og servituttlova 19). Når det gjelder private vegar fastset jskl 43 at jordskifteretten kan halde skjønn etter veglova, jfr veglova kap VII og 60. Skjønnskompetansen omfattar då også eigedomar som ikkje kjem inn under jordskiftet, jfr jskl 43 andre ledd. Etter jskl 52 har jordskifteretten heimel til å gi reglar om gjerdeplikt og deling av kostnadene ( gjerdehald ), og kompetanse til å fordele kostnadene etter fritt skjønn men så langt det synes rimelig på det grunnlag som tidlegare rådde for delinga av gjerdehaldet mellom partane. Jskl 6 a heimlar at jordskifteretten kan halde skjønn etter reindriftslova som eiga sak eller i samband med jordskiftesak. Dette gjeld m.a. skjønn etter reindriftslova 5 femte ledd om skade eller ulempe for bruksrettane i samband med allmenningsstyret sitt vedtak om løyve til tamreindrift i bygdeallmenning, 10 første ledd nr 2 om skjønn i samband med at ein reindriftsutøvar etablerer nødvendig husvære for reindrifta, 12 andre ledd om skade eller ulempe i samband med oppføring av reindriftsgjerde, 13 tredje ledd om fastsetting av vederlaget for virke ein reindriftsutøvar betale for, 15 tredje ledd om grunneigar eller bruksrettshavar utnytter eigedom til skade eller ulempe for utøving av reindrift, og 27 om erstatning for skade voldt av rein. 1.4 Grunnleggjande vilkår for å fremje jordskifte etter 1979-lova Dei grunnleggjande vilkåra for å halde jordskifte går fram av jordskiftelova 1 og 3. 1 gir uttrykk for at utnyttinga av dei eigedomane jordskiftet skal omfatte, må vere utenleg for eigaren, eller at utnyttinga vil kome til å bli det. Av 3 bokstav a følgjer det at jordskifte ikkje kan fremjast dersom kostnadene og ulempene blir større enn nytten for kvar av dei eigedomane som er med i jordskiftet. Vilkåra er kumulative, dvs. at begge vilkåra må vere innfridde for at jordskiftesaka skal kunne fremjast. Føresegnene gjeld dei tradisjonelle 11

12 rettsendrande jordskiftesakene, og for jordskiftedelen i saker der jordskifte er kombinert med eit samtidig skjønn. Som omtala i pkt og gjeld føresegnene ikkje for dei rettsfastsetjande sakstypene rettsutgreiing og grensegang. Unntak gjeld for 3 bokstav a i dei tilfella der retten finn det tenleg med ei grenseregulering som inneber eit makeskifte. Jordskiftelova 1 lyder: Eigedomar som det er vanskeleg å nytte ut på tenleg måte etter tid og tilhøve, kan leggjast under jordskifte etter denne lova Det same gjeld når tilhøva vil bli utenlege som følgje av: a) gjennomføring av tiltak, byggjing, utbetring, vedlikehald og drift av anlegg, herunder nedleggjing av private jernbaneovergangar. b) offentleg regulering av eigarrådvelde. 3 bokstav a lyder: Jordskifte kan ikkje fremmast: a) dersom kostnadene og ulempene blir større enn nytten for kvar einskild eigedom. Vilkåret for jordskiftesak etter 1 første ledd er at det er vanskelig å nytte eigedomane på ein tenleg måte slik forholda er i dag og sett i forhold til dei driftsmåtane som er aktuelle etter tid og tilhøve. Etter 1 andre ledd skal vurderinga gjerast ut ifrå situasjonen slik han blir etter at det planlagde tiltaket er gjennomført. I vurderinga av om ei sak skal fremjast for jordskifte må retten vege kostnadene og ulempene som jordskiftet vil kunne medføre opp mot dei fordelane ein kan oppnå. Det er altså ikkje nok at forholda per i dag er utenlege, dei må også kunne gjerast betre ved bruk av virkemidla i eit jordskifte det må m.a.o. skapast ein skiftegevinst. Kravet til skiftegevinst gjeld jordskiftefeltet samla. Det er likevel ikkje eit krav at kvar enkelt eigedom som er involvert skal få ein gevinst gjennom jordskiftet. Vilkåret om skadefridom etter 3 bokstav a, gjelder likevel individuelt, dvs. i forhold til kvar enkelt eigedom innan skiftefeltet. Ingen eigedom skal kunne tape på at jordskifte blir satt i verk. For sakstypane i jskl 2 bokstav h og i gjelder regelen i 3 b som lyder: Jordskifte kan ikkje fremmast: «b) for eigedomar som omfattast etter 2 første ledd bokstav h og i, utan at kvar eigedom får sin del av verdauken i skiftefeltet.» I staden for garantien mot tap og kravet om skiftegevinst for feltet samla sett, er det altså innført eit vilkår om at jordskifte ikkje kan fremjast utan at den enkelte eigaren får sin del av netto skiftegevinst. Eigarane har dermed eit rettskrav på å få sine delar av den netto formuesauken og netto inntektsauken som jordskiftet skaper i jordskiftefeltet. Jordskiftelova bruker omgrepet eigedom utan å definere dette nærare. I forarbeida til jordskiftelova (NOU 1976: 50) heiter det m.a.: For den eining som jordskifte primært gjeld, har ein nytta ordet eigedom. Denne eininga kan bestå av eitt eller fleire bruksnummer, men er karakterisert ved at bruksnummera er på same eigarhand. Ein eigedom i jordskiftelova si forstand er såleis den driftseininga som brukaren sjølv eig. I jordskifte med arealbyte kan likevel driftseininga omfatte leigejord dersom leigetida er ti år eller meir, og eigaren og leigetakaren er samde (jskl 29). Nyttebetraktningane i lova gjeld da i forhold til heile eigedomen, leigejorda inkludert. 12

13 Det er eigedomen (driftseininga), ikkje eigaren, som er det sentrale objektet for jordskiftet. Det er eigedommen som skal gjerast meir rasjonell ( tenleg ) etter tid og tilhøve, og ulemper og fordelar skal vurderast i forhold til eigedomen. Fordelane og ulempene kan vere endra inntekter eller utgifter, eller endra verdi på eigedomen. Det er i hovudsak desse elementa som definerer nytten, og dei kan variere med eigedomstypen og med bruken av eigedomen. Jordskiftelovens 5 har nærare reglar om kven som kan krevje jordskifte. Etter første ledd kan både eigaren ( eigar av særskilt registrert grunneigedom ) og bruksrettshavaren ( nokon som har alltidvarande bruksrett ) krevje jordskifte. Det er ikkje krav om grunnboksheimel for å vere eigar. Eigarskap etablert ved hevd, eit ikkje tinglyst skjøte, eit testamente etc. er nok. Har ein eigedom fleire eigarar, kan kvar av dei krevje jordskifte; det er ikkje noko krav om fleirtalsvedtak blant eigarane. Medeigarane sine interesser er teken vare på ved vilkåret om at jordskiftet skal vere tenleg og ved vilkåret om at ingen skal lide tap. I 5 andre ledd er dei tilfella der departementet kan krevje jordskiftesak rekna opp. I tillegg kan fylkeslandbruksstyret krevje jordskifte (tredje ledd), og det same gjeld fylkesmannen (fjerde ledd), offentlege styresmakter meir generelt (femte ledd) og leiar av reinbeitedistrikt, eventuelt reindriftsutøvar (sjette ledd). Av siste ledd går det fram at retten til å krevje jordskifte ikkje kan fråskrivast, og jordskifteretten kan sjå bort i frå avtale som han meiner er til hinder for eit tenleg jordskifte. 1.5 Jordskifteprosessen etter 1979-loven - forholdet til sentrale prosessuelle prinsipp 2 Dei sentrale prinsippa i sivilprosessen gjeld også for jordskiftesakene, jfr. jskl 97, som gir ei rekkje av tvistelova sine føresegner verknad for jordskifte-, rettsutgreiings- og grensegangssaker på tilsvarande måte så langt dei høver. Disposisjonsprinsippet (tvistelova 11-2 (1)) inneber at det er opp til ein part å avgjere om domstolane skal behandle saka, og at retten ikkje kan pådømme eit krav som ikkje er brakt inn i saka av nokon av partane. Retten må også halde seg innanfor dei rammene som påstandane set for domsavgjerda. Forhandlingsprinsippet (tvistelova 11-2 )2)) går for det første ut på at partane har hovudansvaret for å føre bevis og gjere greie for dei faktiske forholda som har betyding for avgjerda. For det andre inneber det at retten ikkje kan byggje avgjerdene sine på anna faktisk grunnlag enn det som er lagt fram av ein part. Det er ikkje gjort unntak frå forhandlingsprinsippet for saker etter jordskiftelova. Det er derimot gjort unntak frå disposisjonsprinsippet. Dette følgjer bl.a. av jordskiftelova 5 som gir visse offentlege myndigheiter rett til å krevje jordskifte, 16 første punktum: retten skal klarlegge grensene for skiftefeltet, 17 første ledd: det skal avseiast dom m.a. i tvist om grenser der dette er nødvendig av omsyn til jordskiftet, 25 siste ledd: retten kan gå utanom kravet og utvide skiftefeltet, også til andre eigedomar enn dei det er kravd jordskifte for, 88 siste ledd: retten kan regulere eigedomsgrensene på den måten han meiner er mest tenleg. Retten kan dessutan leggje til grunn forhold han sjølv kan sjå under synfaringar, også om forholda ikkje er direkte påpeika av ein av partane i saka. På tilsvarande måte kan retten leggje til grunn andre vitterlige kjensgjerninger, som til dømes offentlege tilgjengelege kart. Retten kan dessutan nekte bevisføring (tvistelova 21-7 (2)), og retten gjer også sjølv 2 Det vises her og i det følgjande til reglane i den nye tvistelova. 13

14 bevisvurderinga, dvs. at retten vurderer korleis dei bevismidla (forklaringar, dokumentbevis etc.) som partane legg fram skal vektleggast som faktum i saka. Også andre prinsipp frå sivilprosessen gjeld for jordskiftesakene. Kontradiksjonsprinsippet inneber at partane i saka har rett til å gjera greie for sitt syn på saka og kommentere utsegner frå dei andre partane. Dei fleste sakene blir avgjort etter ei munnleg sakshandsaming (tvistelova 9-14 (1)). Vidare er bevisføringa direkte overfor den dømmande rett slik at dommarane sjølv kan høyre partane vitne og sakkyndige forklare seg, og dermed granske dei bevisa som partane legger fram (tvistelova 9-14 (1) og 21-9). Prinsippet om offentlegheit (domstolslova 124) inneber at allmennheita har rett til å vere tilstades under forhandlingane, og at alle kan krevje utskrift av rettsavgjerder. Det inneber også at forhandlingar og avgjerder kan refererast offentleg. 1.6 Hovudtrekka ved sakshandsaminga for jordskifterettane Nærare reglar om saksbehandlinga i jordskiftesaker (rettergangsføresegner) er gitt i jskl kap 3 Framgangsmåten ved offentleg jordskifte. Sakshandsamingsføresegner er også gitt i kapittel 1 6a og 6b for skjønnssaker, kapittel 7 om rettsmiddel og i kapittel 8 om jordskiftekostnadene. Jordskiftelova blir supplert av føresegnene i domstolslova og tvistelova, jfr jskl 97. I framstillinga nedanfor følgjer ei kortfatta oversikt over hovudtrekka i føresegnene om sakshandsaminga. Enkelte av dei føresegnene som blir omtala, m.a. reglane om skifteplan, gjeld ikkje grensegangssakene. Ved utarbeidinga av jordskiftelova av 1979 var det eit mål å harmonisere saksbehandlingsreglane med dei alminnelege prosessreglane i tvistemålslova. Dette harmoniseringsarbeidet blei styrkt ved lovrevisjonane i 1991 og Rettesnora var også den gongen at avvik mellom jordskiftelova og tvistemålslova måtte ha ei særskilt jordskiftefaglig grunngjeving. Ved utforminga av reglane er det samtidig lagt vekt på at partane i størst mogeleg grad skal kunne føre sakene sjølv utan advokat. Det er fastsett i jskl 12 første punktum at krav om jordskifte skal setjast fram for jordskifteretten i det jordskiftesokn der eigedomen ligg, jfr den tilsvarande føresegna i tvistelova 4-5 (1) 3. Føresegna stiller ikkje spesielle formkrav til jordskiftekravet, men det er i praksis lagt til grunn at kravet skal vere skriftleg. Eventuelle munnlege krav skal jordskiftedommaren hjelpe rekvirenten med å få formulert skriftleg 4. Det er også utarbeidd eit skjema som kan brukast for å krevje sak. Det er nok at krav blir reist av ein av partane. Unntak frå dette gjeld likevel i forhold til saker etter 2 bokstav h og i, der det er krav om semje mellom grunneigarane for å reise sak, eventuelt 2/3 fleirtal jfr. pkt ovanfor. Jordskiftekravet skal etter jskl 12 andre punktum så langt det er mogeleg nemne dei eigedomane kravet gjeld, kven som er eigar, bruksrettshavar, naboar og eventuelt andre som jordskiftet gjeld. Vidare skal det opplysast om dei problema ein ønskjer å få løyst, og om det trengst meddommarar med spesielle kunnskapar. Det er lovfesta i 2 kva eit jordskifte kan gå ut, sjå omtalen ovanfor. Når det er avklart kva kravet går ut på, blir det jordskifteretten si 3 Tvistelova bruker ordet kan anlegges i den rettskrets hvor eiendommen ligger når det gjeld verneting for fast eigedom. Etter jskl er det den rettskretsen der eigedomen ligg som er verneting, jfr og tvistemålsl. 22. Etter føresegnene i tvistelova 4-7 (2) jfr domstollova 38 kan ei sak likevel overførast til ein annan domstol når særlige grunner gjør det påkrevd eller hensiktsmessig. 4 Tvistelova stiller ikkje krav til skriftleg krav, jfr 9 2 (1) og 12-1 (2), men retten skal etter 12-1 (2) tredje punktum setje opp kravet som prosesskriv. 14

15 oppgåve å finne det eller dei av verkemidla i jordskiftelova som er relevante for løysinga av dei aktuelle problema. Når krav om jordskifte kjem inn til retten, skal jordskiftedommaren prøve om prosessføresetnadene er tilstades. Sentrale absolutte prosessføresetnader (som retten må ta stilling til av eige tiltak) er m.a. om saka er reist for riktig jordskifterett, om kravet sakleg sett høyrer under jordskifteretten, om partane er prosessdyktige, om saka ikkje allereie er til handsaming i ein annan domstol eller kravet ikkje allereie er rettskraftig avgjort osv. Er kravet mangelfullt skal partane opplysast om dette, og få høve til å rette feilen dersom han kan rettast. Blir ikkje manglane retta, skal saka avvisast, jfr jskl 12 andre ledd. I jskl 13, 14 og 15 er gitt føresegner om innkalling til det første rettsmøtet og forkynning av innkallinga overfor alle eigarar, bruksrettshavarar og andre som saka gjeld ( 13 første ledd). I det første rettsmøtet tar retten stilling til om saka skal fremjast ( 14 første ledd). Så snart retten gir partane høve til det, skal dei sette fram og grunngje krava, føre bevis, og gje dei opplysningane som blir kravd ( 15). Retten kan setje frist for partane til å leggje fram krava. Jordskifteretten skal klarleggje grensene for skiftefeltet, jfr 16 første ledd. Om grenser mot naboeigedom er ulaglege skal retten forsøke å få regulert dei gjennom minneleg makeskifte. Blir det ikkje semje har jordskifteretten kompetanse til å regulere grensene på den måten retten finn mest tenleg. Vidare må retten klarleggje grensene mellom eigedomane innanfor skiftefeltet, og dessutan få klarlagt «så nøye som råd er, eigedomstilhøva og alle rettar og tyngsler som kviler på feltet», jfr 16 andre ledd. Resultatet av denne kartlegginga dannar grunnlaget for det seinare skiftet, og det er derfor viktig at partane bringer alle viktige opplysingar fram for retten. Dersom det i denne utgreiingsfasen viser seg å vere tvist om grenser eller rettsspørsmål, må jordskifteretten avgjere tvista ved dom etter 17. Er grensene uklare, utan at det ligg føre tvist, kan retten avklare grensene ved vedtak etter 17a (sjå pkt 12.1 nedanfor). Jskl 18 gir partar og vitne plikt til å møte, og til å forklare seg etter dei same føresegnene som gjeld for hovudforhandling i tingretten, jfr tvistelova kapittel 23 og 24. Jordskifteretten er likevel ikkje gitt kompetanse til å fastsetje straff eller tvangsmiddel mot partar eller vitne. Bruk av slike middel høyrer etter 18 andre ledd til dei ordinære domstolane. Skiftefeltet skal kartleggjast, jskl 19, og jordskifteretten skal utarbeide nye kart dersom ein ikkje kan bruke eksisterande kart (økonomisk kartverk). Det kan likevel skiftast utan kart dersom retten samrøystes finn kart unødvendig. Jordskifteretten skal verdsette det som skal byttast av areal, rettar, standskog m.v., jfr andre ledd. Verdsettinga skjer på grunnlag av arealbruken på skiftetidspunktet, men då slik at retten skal ta omsyn til påreknelege endringar i bruken. Produksjonsevna av areala skal bereknast. Når alt det førebuande arbeidet er gjort, skal jordskifteretten lage eit utkast til skifteplan som skal leggjast fram for partane for drøfting i rettsmøte, jfr jskl 20. Partane får ein frist til å uttale seg til utkastet, og dei skal og givast høve til å uttale seg til dei merknadene som er komne inn, jfr 17a andre ledd tredje til sjette punktum som er gitt tilsvarande verknad. Skifteplanen skal grunngjevast. Det skal gjerast greie for det rettslige grunnlaget, dei faktiske omstenda og «andre tilhøve som har hatt mest å seie for skifteplan, skjønn og takstar», jfr 20 andre ledd. 15

16 Dersom ein skifteplan skal byggje på offentlege vedtak, dvs. forvaltningsvedtak om løyve o.l. som er av betyding for planen, skal slike vedtak vere gjort før jordskifteretten tar avgjerd i saka, jfr 20 a. Partane skal varslast om alle avgjerder i saka i samsvar med reglane i tvistelova kap 19. Når saka er ferdig, skal jordskiftet avsluttast i eit rettsmøte. Partane skal som ein hovudregel vere tilstades, men dette kan fråvikast, jfr jskl 22. Partane skal uansett så snart som mogeleg få forkynt utskrift av rettsboka. Så lenge jordskiftesaka varer, kan retten gi slike reglar om bruken av feltet som retten «finn tenleg», jfr jskl 23. Slike reglar kan gjelde for eksempel forbod mot eller innskrenkingar i høve til hogst, til nydyrking, eller ulike andre tiltak som kan endre grunnlaget for skiftet og dermed sjansen til å oppnå gode skifteplanløysingar. Reglane kan regulere bruken av skiftefeltet, ikkje eventuelle rettslege disposisjonar som partane måtte ønske å gjere. Eksempel på dette er sal av eigedomar eller parseller, frådeling av tomter. Brot på reglar om bruken kan straffast, jf. jskl 95. Jskl 24 første og andre 5 ledd gjeld tinglysing av rettskraftige avgjerder. Det går fram at: «Så snart råd er etter at saka er rettskraftig, skal rettsformannen ta eit rettkjent utdrag av rettsboka og få dette tinglyst. Alt av varig verdi skal takast med i utdraget. Dersom det er oppretta nye matrikkeleiningar i saka, må dette vere ført inn i matrikkelen før utdraget blir sendt til tinglysing. Etter tinglysinga skal utdraget oppbevarast på jordskiftekontoret. Så snart saka er rettskraftig, skal rettsformannen gi melding til kommunen i samsvar med lov om eigedomsregistrering.» For skjønnssakene er det gitt føresegner om saksbehandlinga i jskl 6a og 6b. Det følgjer av 6a andre punktum at føresegnene for jordskifte gjeld for reindriftsskjønn «så langt dei høver». Etter tredje punktum gjeld føresegnene i jskl handsaminga av reindriftsskjønnssakene, med unntak av 6b, og elles nærare fastsette føresegner i skjønnslova av I 6 b første ledd er det fastsett at skjønn som jordskifteretten held anten som eiga sak med heimel i 6 fjerde ledd (oreigningsskjønn eller erstatningsskjønn etter avtale mellom partane), eller med heimel i anna lov (for eksempel gjerdelova, veglova eller servituttlova), følgjer føresegnene om rettslege skjønn i skjønnslova. For skjønn etter 6 første til tredje ledd (oreigningsskjønn eller verneskjønn i kombinasjon med jordskifte) går det fram av 6 b andre ledd at nærare fastsette føresegner i skjønnslova får verknad, og at reglane i jordskiftelova ut over dette gjeld så langt dei høver. 1.7 Avgrensinga av skiftefeltet. Bruken av ulike verkemiddel innan feltet. Ved eit jordskifte må det fastsetjast ei avgrensing av skifteområdet og kva som skal gjerast innanfor dette området. Jskl kap 4, 25 og 26, har føresegner om dette. Av 25 første ledd går det fram at Skiftefeltet skal til vanleg avgrensast i samsvar med jordskiftekravet. Det er m.a.o. saksøkjaren som set den geografiske ramma for skiftefeltet. Motparten(e) kan likevel krevje feltet utvida, og jordskifteretten kan og setje ein frist for fremjing av eventuelle utvidingskrav (andre ledd). Krav som kjem etter fristen skal avvisast, med mindre retten finn at gode grunnar talar for ei utviding. Jordskifteretten kan også av eige tiltak gjere vedtak om å gå ut over kravet om retten finn det nødvendig for å gjennomføre eit formålstenleg 5 Andre ledd har ikkje trådt i kraft ennå. 16