Bokomtalar Norsk Lingvistisk Tidsskrift Årgang

Transkript

1 Norsk Lingvistisk Tidsskrift Årgang Bokomtalar Endre Mørck: Leddstillinga i mellomnorske heilsetninger. Funksjons- og feltanalyse og materialpresentasjon. Oslo: Novus forlag 2011, 379 sider. Mellomnorsk har på mange måtar vore ein forsømt periode i norsk språkhistorieforsking. Den som i nyare tid fyrst og fremst har konsentrert forskinga si om denne perioden, er Endre Mørck. Han er også den som har arbeidt mest med mellomnorsk syntaks i det heile teke. Syntaks er i denne samanhengen å forstå som leddstilling på setningsnivå, slik det òg går fram av tittelen på boka, som kan seiast å representere ei samling, komplettering og utviding av Mørcks tidlegare arbeid om dette emnet. Ved sida av bortimot 2000 mellomnorske setningar inneheld boka godt over 100 skjema og tabellar som viser distribusjon og frekvens for ulike konstruksjonar. Tekstutvalet er grundig gjennomtenkt og grunngjeve, og oppstillinga og kategoriseringa av materialet er oversiktleg og klart. Såleis er det mogleg for andre forskarar å finne fram til døme på dei fleste syntaktiske fenomen i alle fall slikt som har å gjera med lineær syntaks. Og folk som elles ikkje er vane med å lesa unormaliserte tekstar frå denne perioden, vil setja pris på at alle eksempelsetningane er omsette til moderne norsk. Boka har i alt seks kapittel. Det fyrste og det siste er korte innleiings- og avslutningskapittel. I kapittel 2, Kildemateriale, får vi ein presentasjon av tekstgrunnlaget og ei drøfting av dei kriteria som ligg til grunn for utvalet av setningar blant dei ulike formene for ytringar som finst i korpuset. Her som elles er framstillinga svært inngåande, og alle tvilstilfelle blir grundig drøfta. Det som derimot ikkje blir like grundig drøfta, er sjølve omgrepet mellomnorsk. Mørck definerer det utan vidare problematisering som perioden Slike årstal må i alle høve bli meir eller mindre omtrentlege, og 1499 kan vera like bra som noko anna som avslutning på perioden, ettersom språket får eit meir nynorsk preg utover på 1500-talet, dessutan overtok da dansk meir og meir som skriftspråk. Starten på perioden blir tradisjonelt sett til etter svartedauden, og i samsvar med dette bruker Mørck tekstar frå 1375 og utover. Meir problematisk er mellomnorsk som eigen periode åtskilt frå norrønt. Det spørst om det er språkleg grunnlag for å operere med eit skilje mellom to språkstadium midt på 1300-talet (Rindal 1993, Mæhlum 1999). Det er sjølvsagt god grunn til å laga ei beskriving av norsk språk i denne perioden, så vel som i alle andre

2 Jan Terje Faarlund 99 periodar, men i eit såpass omfattande arbeid som dette hadde det vore på sin plass med ei meir prinsipiell drøfting av periodeinndelinga og av grunnlaget for mellomnorsk som eige språkstadium. Det som slår ein når ein les vidare utover i boka, er nemleg kor lik norsk syntaks er før og etter Allereie her er det freistande å føregripe Mørcks eigen konklusjon om at leddstillinga i mellomnorske heilsetninger i det store og heile er lik leddstillinga i tilsvarende norrøne setninger (s. 363). Tekstane er rimeleg nok frå diplommaterialet, og er valde ut slik at dei skal vera mest mogleg representative for ulike tidsbolkar, sjangrar og miljø. Derimot har Mørck valgt å ikke se etter dialektforskjeller, med den grunngjevinga at vi har så lite generell kunnskap om mellomnorsk syntaks (s. 36). Det er ikkje heilt klart korfor dette skulle gjera dialektskilnader mindre viktige enn skilnader i tid, sjanger og miljø. Men når det er sagt, så trur eg ikkje at ei større geografisk spreiing ville ha gjeve vesentleg andre resultat. Alle tekstane er frå to ulike område på Austlandet som var den viktigste landsdelen i mellomnorsk tid (s. 36). Prinsippa bak utvalet av tekstar er såleis godt skildra og grunngjevne. Det er derimot inga problematisering av forholdet mellom tekst og språkbrukaranes grammatikk. Det blir aldri heilt klart om Mørck berre har ambisjon om å beskrive det skriftlege materialet i diploma, eller om han har eit vidare siktemål om å beskrive språket slik det faktisk vart tala på den tida, med diplomtekstane som meir eller mindre representative døme på dette språket. Ein enda vidare ambisjon ville vera å prøve å finne fram til det ein kunne rekne med var den internaliserte grammatikken åt nordmenn på den tida (jf. drøftinga i Faarlund 2004:1). Alle desse tre moglege måla er i og for seg legitime nok, men Mørck burde gjera det klart, og grunngje, kva han eigentleg pretenderer å gjera. Utsegner som jeg [har] ikke i utgangspunktet forsøkt å skille ut feilkonstruerte konstruksjoner, og det betyr at enkelte syntaktiske feil nok ikke vil komme fram i beskrivelsen (s. 58) tyder på at han vil nøye seg med det minst ambisiøse å beskrive korpuset, også der det kan stride mot den faktiske grammatikken (det må vel vera det han meiner med syntaktiske feil i sitatet ovanfor). Kapittel 3, Funksjonsanalyse, definerer og beskriv dei ulike setningsledda, eller funksjonelle kategoriane. Dette er alt saman heilt tradisjonell funksjonsanalyse slik vi kjenner det frå nordiskstudiet for år sidan. Namna på setningsledd sluttar på -al (nominal, verbal osv., men predikativ). Dette er ein problematisk terminologi, som også stort sett er forlaten innanfor moderne syntaks. Meininga er vel at -al står for ein funksjonskategori, som setningsledd, medan tilsvarande termar utan -al står for formelle kategoriar, m.a. ordklasser. Dette blir ofte eit kunstig og problematisk skilje, som i tilfellet konjunksjonal, som vanskeleg kan seiast å vera eit setningsledd eller ein frase, spesielt når det blir brukt om konjunksjonar, som etter Mørcks system står utanfor setninga og dermed ikkje kan vera setningsledd. Verbal, som ifølgje Mørck består av even-

3 100 Bokomtale tuelle hjelpeverb pluss hovudverb, men ikkje verbalutfyllingar som objekt og valensbundne adverbial, kan heller ikkje reknast som eitt setningsledd ut frå distribusjonelle kriterium. Ekstra merkeleg blir det når Mørck i tillegg til verbal i denne tydinga også opererer med finitt og infinitt verbal (s. 69, 135 og elles), som vel må vera heilt samanfallande med finitt og infinitt verb. Eit anna og alvorlegare problem med dette tradisjonelle setningsleddomgrepet er at ein ikkje får fram det hierarkiske i setninga. Generativ grammatikk blir avvist som mogleg beskrivingsmodell med den grunngjevinga at nominale funksjonar er definerte ut frå posisjonen i strukturen, og at det er nettopp den som skal beskrivast i dette arbeidet. Det er sikkert gode grunnar til å velja andre beskrivingsmodellar, men her er valet grunna i ei misforståing av generativ syntaks (kanskje fordi Mørcks einaste referanse er til ei elementær innføringsbok frå 1979). I det heile saknar eg den teoretiske og prinsipielle grunngjevinga for dei vala som er gjorde. Det som finst av teoretisk og prinsipiell diskusjon i denne boka, gjeld fyrst og fremst spørsmål omkring definisjonar og avgrensing mellom kategoriar, og dette er jo viktig ettersom alt skal teljast og setjast inn i frekvenstabellar. Som allereie nemnt, er det svært få syntaktiske skilnader mellom norrønt og mellomnorsk, men Mørck peiker på eitt tilfelle, nemleg at i mellomnorsk er subjektet aleine om å tillate kvantorflyt (det som Mørck av ein eller annan grunn kallar pronominalt adjektiv atskilt fra resten av leddet ). Problemet med ei slik eventuell syntaktisk endring er jo at ho berre viser seg ved at ein konstruksjonstype manglar i materialet. Men vi veit jo at absence of evidence is no evidence of absence i historisk lingvistikk. Kapittel 4, Leddstillingsmønster, er kanskje den nyttigaste delen av boka. Her er det inga teoretisk drøfting, men alle dei leddstillingsmønstera som finst, er systematisk og oversiktleg framstilte. Setningane er sorterte etter tre hovudkriterium: om dei har infinitt verb (her kalla verbal ) ved sida av det finitte, om dei har eit ledd som er oppatteke med ei proform elles i setninga, og om dei har usamanhengande ledd, eventuelt begge delar. På denne måten kjem ein fram til åtte hovudgrupper, som får kvar sitt underkapittel. Innanfor kvart av desse blir så setningane ordna etter innleiarledd og etter kva slags ledd som finst i setninga i tillegg til verbalet. Kvart førekommande leddstillingsmønster er eksemplifisert med ei setning. I alt blir det over 600 ulike setningsmønster i materialet. Mellomnorsk er altså framleis som norrønt eit språk med relativt fri ordstilling, og ut frå denne oppstillinga er det vanskeleg å tenkje seg kva som faktisk ville vera ei ugrammatisk leddstilling i mellomnorsk. Mørck gjer seg ingen tankar om det, men han har lagt eit godt grunnlag for kvar den som vil laga seg hypotesar om prinsippa for mellomnorsk (eller norrøn) setningsstruktur. I kapittel 5, Feltanalyse, blir alle desse setningsmønstera plasserte i setningsskjema. Dette kapittelet byrjar med ein grundig gjennomgang av disku-

4 Jan Terje Faarlund 101 sjonane omkring setningsskjemaet i norsk grammatisk tradisjon, med ei kritisk drøfting av dei ulike framlegga til utforming. Deretter følgjer ei drøfting av ulike framlegg for eit slikt skjema for norrønt. Meininga er da at liknande eller same skjema skal kunna nyttast for mellomnorsk. Feltanalysen med setningsskjema er jo ei gammal paradegrein innanfor nordisk språkvitskap og i norskfaget. Analysen er basert på ein teori om at det finst meir eller mindre faste plassar for dei ulike leddtypane og funksjonskategoriane. Såleis kan subjektet i norsk definerast posisjonelt i høve til det finitte verbet. Dette kan jo ha noko for seg så lenge det gjeld språk med relativt fast ordstilling, som moderne skandinavisk. Men dei forsøka på å laga setningsskjema for norrønt som Mørck refererer, viser klart kor håplaust det blir når ein har eit språk med friare ordstilling. Da blir ikkje feltanalysen og setningsskjemaet del av ein teori om funksjon og lineær struktur, men i beste fall eit praktisk middel til å beskrive faktisk eksisterande variasjon i eit korpus. Og det er det Mørck gjer i kapittel 5. Med utgangspunkt i alle dei ulike leddstillingsmønstera drøftar han moglege utformingar av midtfelt og sluttfelt (samt ekstraposisjonsplassar). Hovudoppgåva blir så å kunna plassere kvar einaste heilsetning i korpuset inn i det setningsskjemaet som han stiller opp. Dette krev mange avvegingar og mykje drøfting av kva som er korrekt analyse. Ettersom alt skal inn på ein bestemt plass i skjemaet, og ettersom utfyllingane skal framstillast statistisk, er det viktig å avgjera nøyaktig og konsekvent akkurat kva slags kategori eit ledd høyrer til. Kvart einaste moglege tvilstilfelle blir inngåande drøfta før all tvil kan fjernast. Som ein konklusjon endar han opp med eit setningsskjema for mellomnorske heilsetningar med 16 plassar (inkludert forbindarfelt og ekstraposisjon) (s. 362), og dei fleste av desse plassane kan romme fleire ulike funksjonskategoriar. Med eit sluttfelt med plassane N A V N A N A, skal det godt gjerast å finne ei setning som ikkje passar inn i skjemaet! Dette er vel å merke Setningsskjema for mellomnorske heilsetninger med infinitt verbal. For setningar uten infinitt verbal gjeld eit anna skjema. Men før vi kjem så langt som til eit endeleg og fullstendig setningsskjema, har vi to underkapittel, 5.5 om leddstillinga i setningar utan infinitt verbal og 5.6 om leddstillinga i setningar med infinitt verbal. Ein kan vel spørja seg om førekomst av eller mangel på infinitt verbal er eit naturleg hovudkriterium for å dele inn setningar i to hovudgrupper. Noko av poenget med setningsskjemaet er vel at det kan ha tomme plassar, slik at manglande ledd dermed også har ein plass. Setningar utan infinitt verbal har vel rett og slett ein tom V-plass, og det skulle ikkje ha konsekvensar for dei andre plassane og felta. Dette lagar også problem for Mørck, som ofte må ta opp att i 5.6. det han alt har sagt i 5.5. Såleis finn vi ein del formuleringar av typen på samme måte jeg kom fram til for setninger uten infinitt verbal (s. 327), eller liksom tilsvarende leddsetninger i setninger uten infinitt verbal (s ).

5 102 Bokomtale Ein annan viktig hovudkategori er usammenhengende ledd. Dette er setningsledd som av ulike grunnar opptrer som diskontinuerlege. Dermed blir såpass ulike konstruksjonstypar som ekstraponerte leddsetningar (med korrelat eller kjerne lenger fram i setninga), usamanhengande apposisjonskonstruksjonar, usamanhengande parataksar og flytande kvantorar behandla saman. Med feltanalysen blir det umogleg å få fram dei ulike syntaktiske prosessane som ligg til grunn for dei ulike formene for diskontinuitet. Slik setningsskjemaet er brukt her, er det ikkje ein teori eller hypotese om moglege setningsstrukturar i språket, men ei oppsummering av kva ein kan finne i eit gjeve korpus. Typisk for dette synet på feltanalysen er det ofte stilte spørsmålet om kor mange felt som trengs (t.d. s. 255) for å romme alle dei variantane som finst i materialet. Som sagt er Mørcks setningsanalysar og grammatiske vurderingar solide og grundige. Likevel vil eg avslutte med å peike på nokre problematiske tilfelle. Mørck opererer med subjektaktige objekt eller pseudosubjekt som synonyme termar for det som gjerne elles er kalla oblike subjekt. Men bruken av desse ser ikkje ut til å vera heilt konsekvent, som t.d. i eks. 24b, c på s. 83. Verba i desse to setningane er undra og þarfa. Begge har argumentet oss, analysert som pseudosubjekt. Det andre argumentet er ei at-setning i 24b, markert som objekt, og eit nominal (utan kasusmerke) i 24c, men dette er markert som subjekt. Det er ikkje klart korfor desse to ledda skulle ha ulik rolle i dei to setningane. I eks. 32 på s. 87 har verbet visa passiv form. Mørck slår fast at dette verbet tek objekt i dativ, og dermed skulle vi også vente dativ i passivsetninga. Men her har vi plutseleg akkusativforma mik, markert som pseudosubjekt, i passivsetninga. Dette er så pass uventa at dersom det ikkje er ein skrivefeil, så burde det ha vore kommentert. Adverb og adverbial er gjerne problematiske kategoriar, og skiljet mellom adverbial og predikativ kan by på problem også for andre enn Mørck. Så til si eiga overrasking kjem han fram til at da er predikativ og ikkje adverbial i Da var deres rette stevnedag (eks. 17, s. 121). Ein kunne kanskje like gjerne kalle det subjekt? Det kan vera gode grunnar til å rekne nektingsadverbet saman med dei andre setningsadverba (konsekvent kalla setningsadverbial), men det blir ikkje rett å rekne dei for modale setningsadverbial, slik Mørck gjer (s. 127). I neste avsnitt (s. 128) blir eit preposisjonsledd som objekt til eit verbalsubstantiv (bevis om tretta deres) også rekna som adverbialt attributt. I 28d på s. 278 står det eit oc føre subjektet: Viderkiendis oc Gunne Dette blir da rekna som ei setning med adverbial mellom finitt verb og subjekt, men her ville det nok vera meir naturleg å rekne oc (korrekt omsett med også ) som del av subjektet, og altså ikkje eige setningsledd. Det same kan ein seia om ok iek jeg også i neste setning, 28e.

6 Jan Terje Faarlund 103 Eg har funne svært få opplagde feil i boka, men la meg peike på eit par: I eks. 15a på s. 69 er konjunksjonen oc markert som finitt verb. I tabell er eks. 2 i feilaktig oppgjeve som døme på setninger uten ledd etter det finitte verbalet. Denne boka er eit imponerande arbeid. Det er fyrst og fremst ei eksempelsamling, med svært lite teoretisk drøfting. Men det er ikkje nødvendigvis eit minus. For alle som er interesserte i diakron norsk syntaks og det blir etter kvart ganske mange er ein slik presentasjon av norsk språkmateriale frå den mellomnorske perioden uhyre viktig og nyttig. Litteraturliste Faarlund, Jan Terje 2004: The syntax of Old Norse. Oxford: Oxford University Press. Mæhlum, Brit 1999: Mellom Skylla og Kharybdis. Forklaringsbegrepet i historisk språkvitenskap. Oslo: Novus. Rindal, Magnus 1993: Norsk språk Gammalnorsk eller mellomnorsk? Jahr, Ernst Håkon & Ove Lorentz (red.): Historisk språkvitenskap / Historical linguistics. Oslo: Novus, Jan Terje Faarlund CSMN Postboks 1020 Blindern NO-0315 Oslo j.t.faarlund@iln.uio.no