PSYKISKE LIDINGAR. Jon Anders Lied Psykologspesialist, Tiller DPS, St. Olavs Hospital Universitetslektor, Psykologisk institutt, NTNU

Transkript

1 PSYKISKE LIDINGAR Jon Anders Lied Psykologspesialist, Tiller DPS, St. Olavs Hospital Universitetslektor, Psykologisk institutt, NTNU

2 Kven er eg? Ferdig utdanna psykolog i 2004 ved NTNU Har sidan da vore tilsett på Tiller DPS Jobba både med gruppebehandling og individualterapi Blei psykologspesialist i 2010 Vidareutdanning innan fleire former for psykoterapi Har i tillegg jobba 1 år i BUP og 1 år på akuttpost som ledd i vidareutdanning

3 Program for dagen Kva er eigentleg psykiske lidingar? Angst og depresjon dei nye folkesjukdommane Kaffepause Tvangslidingar og det å sitte fast :00 Plenumsforedrag og lunsj Personlegdomsforstyrringar frå innegubbe til Breivik Bipolar liding dei store opp- og nedturane Kaffepause Psykiske lidingar og rus den store diskusjonen om høna og egget

4 Først eit par spørsmål til dykk Kva håper de å få ut av denne dagen? Kvifor valgde de dette kurset? Kva ønskjer de at eg skal seie noko om?

5 Kva tenkjer eg på som ein god helsemedarbeidar? Eg samarbeider med fleire eg synast gjer ein svært god jobb Vanskeleg å setje fingeren på kva dei gjer som er viktig Det som går føre seg på kontoret hos oss kan vere emosjonelt krevjande sekretær blir ein mellomstasjon mellom verda utanfor og det som skjer på kontoret vårt Eg legg merke til like mykje av det uformelle som det formelle Gjenkjennande nikk Du er førstemann igjen til den som har den første timen fast Tålmodigheit til pasienten som kjem med raude auge og skjelvande hender etter time og skal betale rekning Tydelegheit til pasientar som er sjenerande for andre pasientar

6 Tips? Behandle folk med psykiske lidingar som alle andre med same krav og forventingar Men samtidig: Vis respekt og tålmod for vanskar Ikkje forsøk å behandle Uansett kor fristande det kan vere å skulle eksponere eller utfordre. Eks: Dama med tvang som måtte bære ut søpla Forsøk å roe Hugs: Psykiske lidingar er som oftast ein sterk variant av det vi alle har!

7 Tips #2 Ein kan ikkje skade eller forverre sjukdommen om ein behandlar folk feil Så lenge man bruker sunn fornuft og folkeskikk Men nokon er kanskje meir sårbar for fornærmingar enn ein trur Ein diagnose seier i seg sjølv ikkje noko om ein person er farleg eller kjem til å oppføre seg på ein viss måte Eks: Personlegdomsforstyrringar

8 Tips? #3 WHEN IN DOUBT, BE HUMAN! Gabbard, 2004 SI DEM SKA OPPFØR SÆ SOM FOLK! Aud Iren, 2015.

9 Kva er eigentleg psykiske lidingar? FAKTA Ei psykisk liding er psykiske plager med ei intensitet som gjer dei diagnostiserbar etter ICD-10 Altså psykiske plager som gir betydeleg trøbbel Ca 50% av befolkinga (litt fleire kvinner enn menn) får psykisk liding eller plage i løpet av livet Psykisk liding er det viktiagste helseproblemet blant barn og unge Ca 8 % mellom 3 og 18 tilfredsstiller kriteria for ei psykiske liding til ei kvar tid. Psykiske lidingar kostar samfunnet ca 70 mrd i året i trygdeutgifter, behandlingsutgifter og sosiale utgifter Kjelde: Folkehelseinstiuttet

10 Korleis oppstår psykiske lidingar? Både genetikk og miljø Vi ser tydeleg at psykiske lidingar går i arv Men vi arvar både genar og miljø, så kva er kva? Kven si skuld er den psykiske lidinga? Ulike effektar av same miljø avhengig av genetikk

11 Genetikk og psykisk liding Tvillingsstudier Alle psykiske lidingar er genetisk styrt i nokon grad, men nokon meir enn andre Bipolar liding Schizofreni Antisosialitet/psykopati Arvar ei SÅRBARHEIT for psykiske lidingar

12 Miljø og psykisk liding Faktorar som gir auka risiko for psykisk liding Sosial isolasjon og einsemd Er også nært knytt til fysiske lidingar som hjerte-/karsjukdom og infeksjonssjukdomar Traumatiske opplevingar, som omsorgssvikt, alvorlege ulykker eller vold Vedvarande belastingar er verre enn enkelttraume Sjuke barn, økonomiske problem, arbeidsløyse, langvarig omsorgssvikt Risiko aukar ved fleire belastingar Kjelde: Folkehelseinstituttet

13 Miljø og psykisk liding #2 Faktorar som beskyttar mot psykisk liding Trygg tilknytting til foreldre/hovudomsorgsperson Men også andre Eks: Løvetannjenta Godt sosialt liv Som sagt assosiert også til fysisk helse Godt sjølvbilde Kjelde: Folkehelseinstituttet

14 Psykiatriske diagnosar ICD-10 World Health Organization sitt klassifikasjonssystem Fordel med diagnosar: Gjer det mogleg å organisere, gruppere og klassifisere psykisk liding Gir oss eit felles språk for å kommunisere

15 Psykiatriske diagnosar #2 Ulemper med psykiatriske diagnosar Det er ei samling med symptom som nokon har bestemt heng saman Seier sjeldan noko om årsak Er i stadig endring Seier ikkje alltid noko om korleis ein skal behandle pasienten eller om korleis pasienten kjem til å framstå Eks: Feber Eks: Emosjonelt ustabil PF 256 forskjellige kombinasjonar av kriterium Eks: To spiseforstyrringspasientar med same diagnose, BMI og alder.

16 DEPRESJON Kva er depresjon? Ein tilstand prega av å vere redusert, trist og nedstemt Ein ser endringar i korleis hjernen fungerer og tilstanden kan av og til minne om fleire somatiske sjukdomstilstandar Førekomst 20 % av oss vil tilfredsstille ein depresjonsdiagnose i løpet av livet 10% i løpet av eit år

17 Typiske depresjonssymptom Kjensle av tristheit og nedstemtheit Minska interesse for det som før gav glede Vekttap eller -auke, eller endringar i appetitten Søvnløyse eller auka behov for søvn Auka eller nedsett psykomotorisk tempo Trøyttheit eller tap av energi Kjensle av verdiløyse og/eller overdriven skuldkjensle Minska evne til å tenke, konsentrere seg eller ta avgjersler Gjentekne tankar om døden, om sjølvmord og også sjølvmordsplanar

18 Årsaker? Depresjonsdiagnosen er ei samling med symptom Men kva er årsaka? Litt som feber konsekvens av svært mange tilstandar, må behandlast ulikt! I tidlegare diagnosemanualar skilte ein mellom ENDOGEN og REAKTIV depresjon Ofte vanskeleg å få med seg kva som løyser ut

19 Typiske utløysande faktorar Endringar i livet: Dødsfall Jobbtap Samlivsbrot Rus Tap av sosial status Med meir! Men ikkje alle reagerer med å bli deprimert av dei same belastingane Sårbarheit Meistringsstrategiar som ein har utvikla og som kanskje ein gong var ei god løysing på eit problem I nokon tilfelle er årsakene i stor grad biologisk

20 Eksempel Eks: Mannen som alltid snudde det mot seg sjølv Eks: Kvinna som var så deprimert fordi ho hadde mista jobben Eks: Mannen som ikkje åt og sov pga psykisk sjukdom hos kona Eks: Ho som alltid var deprimert eit par gongar i året

21 Korleis møte folk som er deprimert? Mykje handlar om manglande eigenrespekit og negative tankar om seg sjølv så: Forvent det same som av alle andre Behandle med respekt Ha forståing for (men ikkje forvent) symptom som Forsoving Konsentrasjonsvanskar Latenstid

22 Korleis behandle? Aktivitetsauke Negative automatiske tankar Tankar om tankane Finne utløysar og relaterte kjensler Medisinar Og sikkert mange andre måtar

23 ANGST Kva er angst? Ein fysiologisk beredskapstilstand Hjertebank, sveitte, stramme musklar, uro, dårleg mage, svimmelheit, tåkesyn m.m. Livsviktig Utan angst hadde menneska døydd ut for lenge sidan Angst er medfødd og vi har alle det! Men nokon gongar blir det trøbbel: Fører til at vi unngår ting vi vil og treng Kan føre til smerter, mageproblem og konsentrasjonsvanskar

24 ANGST #2 Kva kan ein ha angst for? Indre tilstandar og kjensler Ytre ting (fobiar) Angst for angsten Førekomst: Ca 25 % av oss vil tilfredsstille diagnosekrava for ei angstliding i løpet av livet Ca 15% vil gjere det same i løpet av eit år

25 Angstdiagnosar Fleire undergrupper i ICD-10 Seier noko om i kva situasjonar ein får symptoma og noko om hovuduttrykksmåten til symptoma Sosial angst Panikkangst Agorafobi Tvangsliding Generalisert angst Posttraumatisk stressliding Spesifikke fobiar

26 Ulike eksempel på angstproblem Eks: Kvinna som skulle dø ung Eks: Mannen som fekk panikkangst på butikken Eks: Han som kasta opp på foreldresamtale

27 Korleis møte folk som har angst? Ikkje alle typar angst de vil legge merke til, spesielt ikkje dei som handlar om at ikkje folk kjem pga angst Hovudproblem ved angstproblem: Fokus på symptom og katastrofetankar om desse fører til angst Besviming, hjertefeil, slag, kveling, kontroll, falle om og sosial fadese. Korleis hjelpe? Fokus utover Hindre hyperventilering Avkrefte katastrofetankar

28 TVANGSLIDING (OCD) Om det å sitte fast Kva er tvangsliding? OCD Obsessive compulsive disorder Tvangstankar Tankar, kjensler, idear og fornemmingar som pasienten ikkje klarer å unngå Smitte, sjukdom, vold, frykt for å drepe nokon (for eksempel ved å ha køyrt på nokon utan å ha lagt merke til det) Tvangshandlingar Vasking Rituale Sjekking Den som gjer det veit som oftast at det er unødvendig - men MÅ likevel

29 FØREKOMST Førekomst 1-2 % til ei kvar tid 2,5% i løpet av livet Normalfenomen! for nokon få gir det svært mykje trøbbel Ulike studier har påvist lette symptom hos % av befolkinga Vi har det alle, men det skal gi skikkelig trøbbel for å få diagnosen ØVING

30 Korleis behandlar man OCD? Eksponering med responsprevensjon (ERP) Gradvis tilnærming til det som er frykta Hindre strategiar som trygger eller tek vekk stimuli Medisin

31 Eksempel VIDEO Eks: Mannen som var livredd for å skade kona si Eks: Mannen som dusja til han hadde ekstremt vondt

32 Korleis møte folk med tvangsliding? Forsøk å ikkje hjelpe til med å bli ferdig ritual Forsøk ikkje å eksponere Legg til rette for at ting skal gå greiast mogleg

33 PERSONLEGDOMSFORSTYRRINGAR Frå Innegubbe til Breivik Kva er personlegdomsforstyrringar? Personlegdomstrekk som har gitt trøbbel over lengre tid på fleire område i livet Eit STORT spekter av personar Frå innegubben som står bak gardina som ein skugge til Anders Behring Breivik Personlegdomsforstyrring problematisk namn Men beskriv eit viktig fenomen: Når det er noko anna enn symptom og reaksjonar på enkelthendingar som er problemet

34 Ulike personlegdomsforstyrringar Engsteleg unnvikande pf Avhengig pf Tvangsprega pf Emosjonelt ustabil (borderline) pf Schizotyp pf Schizoid pf Histrionisk pf Narsissistisk pf Dyssosial pf

35 Førekomst Førekomst i Oslo 13 % av befolkinga diagnostisert med pf i studie Ca 25 % av pasientane i primærhelsetjenesten har pf Ca 50 % av pasientane i psykiatrisk poliklinikk Så dette er svært vanlig, men også alvorleg: Reduserer levetid med 19 år for kvinner og 18 år for menn! Kjelde: Urnes, % med emosjonelt ustabil pf dør i sucid, 80% har suicidal åtferd Kjelde: National Institute of Mental Health (USA)

36 Behandling og prognose Tidlegare: Fleire av pf-diagnosane kunne ikkje behandlast No: Behandlingsoptimisme for fleire av dei mest vanlege pf-diagnosane Engsteleg unnvikande pf Emosjonell ustabil pf

37 Eksempel Mannen som ikkje kom seg ut frå heimen Engsteleg unnvikande pf Ho som enten var heilt stille eller eksploderte Emosjonelt ustabil pf Dilemma med dyssosialitet VIDEO

38 Korleis møte pasientar med personlegdomsforstyrringar? Går ikkje an å komme med anbefalingar basert på personlegdomsforstyrringar generelt! Store sprik mellom personlegdommane i dei ulike pf-diagnosene Men igjen: Respekt og medmenneskelegheit Sjølv om sjølvskading for n-te gang Forvent ansvarlegheit også av folk som slit med det (unnvikelse)

39 BIPOLAR LIDING dei store opp og nedturane Kva er bipolar liding? Minst ein depressiv episode Minst ein manisk episode (type I) eller minst ein hypoman episode (type II) Svingingar mellom oppturar og nedturar Svingar mellom to polar Tidlegare kalla manisk depressiv liding

40 Mani Utprega heva stemningsleie som ikkje stemmer med situasjonen Energi, nedsatt søvnbehov, sterkt auka sjølvkjensle, nedsatt sosiale hemningar Gjer ofte ting som ein angrar på Pengeforbruk, risikofylt åtferd, ikkje sosialt akseptert åtferd

41 Hypomani Lett heving av stemningsleie, energi og aktivitet, velvære og effektivitet. Redusert søvnbehov Ikkje alvorlege vanskar, men kan opplevast påfallande Ikkje alvorlege konsekvensar i seg sjølv Pasientane opplever desse nesten alltid som positive med unntak av nedturen som kjem etterpå

42 Når oppturar blir eit problem Etter høge oppturar kjem ofte nedturar Om å gjere å dempe oppturen for å dempe nedturen Det å ha hypomane/maniske episodar påverkar korleis vi behandlar depresjonen Ved mani er problemet openbart, vanskelegare med hypomani

43 SMERTE! Oppleving av liten kontroll Oppleving av tunge nedturar Færre og færre oppturar utover i livet Stor auke i risiko for suicidforsøk 25-50% av dei med lidelsen gjer eit forsøk Jamison, 2000

44 Årsak Høg grad av arv biologiske årsaker Som oftast andre i familien som har liknande plager Arvar ei sårbarheit Biologiske svingingar Men kan utløysast og kontrollerast med miljømessige faktorar

45 Behandling Medisinar Men demper også positive oppturar Undervisning Regelmessigheit og rutiner Men dette er ofte noko desse pasientane ikkje liker Døgnrytmebehandling Men mange likar natta

46 Eksempel Eks: Dama som kunne jobbe eit halvt år om gongen Eks: Mannen som snakka med gud Video

47 Korleis møte folk med bipolar liding? Sjølvsagt avhengig av fase Ofte behandle som folk flest Mani I verste fall skjerme pasienten frå å blamere seg

48 RUS høna og egget Kva er rus? Eigentleg så enkelt eller så vanskeleg som det høyrast ut: Skadeleg bruk av rusmiddel Avhengigheit av rusmiddel Diagnosen seier ikkje noko om årsak, kun kva som blir brukt og på kva måte det skaper problem Så dette er alt frå litt hasjbruk (skadeleg bruk) til alvorleg heroinavhengigheit med alt det fører til

49 MEN KVA ER HØNA OG KVA ER EGGET? Rusing gir psykiske problem! Mange av oss kjenner til fylleangst Abstinensen gir psykiske symptom Mange har også kjent på tomheit og tristheit etter å ha vore på byen litt for mange dagar på rad i studietida Eks: Er det så enkelt, Jon Anders? Og så ballar det på seg Men rusing er også ein måte å lindre plager på Drikke seg til mot Alkohol cures stiffness

50 ÅRSAKER TIL RUSING Mange grunnar til at folk ruser seg! Rus som forsvar frå og avleiing frå vanskelege kjensler og hendingar Rus som regulering av kjensler Rus for å bli med i ei sosial gruppe Eks: Ho som for første gong blei inkludert Rus som fysiologisk avhengigheit Rus som psykisk avhengigheit

51 Førekomst Livstidsførekomst av alkoholdiagnose: 22,7% Livstidsførekomst av anna rusdiagnose: 3,4% Kilde: Kringlen, 2001 Alvorleg depresjon også rusproblem 30-50% PTSD % alkohol, 40-45% andre rusmiddel ADHD også rus 30-50% Schizofreni også rus hos 50% Bipolar også rus hos 50% Kilde: Jon Johnsen, Nasjonal ROP-tjeneste

52 Eksempel Eks: Kvinna som no var rusfri Ei rekkje psykiatriske diagnosen tidlegare Tidlegare åtferd Dopdealing Fleire tilfeller av vald Etter rusfriheit: Hovudproblem angst

53 Eksempel#2 Kvinna som enten kom på slutten av timen eller ikkje kom i det heile Rus? Unnvikenheit? Kognitive vanskar? Traumer?

54 Det store problemet Effekt av psykologisk behandling ved samtidig rusmiddelbruk går dramatisk ned Utan å ta omsyn til psykologiske problem går behandlingseffekt av rusbehandling dramatisk ned

55 Korleis møte folk med rusproblem? Som alltid: Møt med respekt Skjerme både pasienten og andre ved behov