Nasjonale prøver i lesing for 5. trinn

Transkript

1 Nasjonale prøver i lesing for 5. trinn Rettleiing til lærarar 2018 Oppfølging og vidare arbeid med prøva Fotograf Jannecke Jill Moursund Nynorsk

2 Innhaldsliste Nasjonale prøver i lesing... 3 Leseforståing... 3 Meistringsnivå... 4 Skildringar av meistringsnivå... 5 Korleis bruke resultata?... 5 Leiinga sitt ansvar... 5 Samarbeid mellom lærarane... 6 Arbeid i klasserommet... 6 Oppfølging av einskildelevar... 7 Prøva i år... 7 Vidare arbeid med prøva og resultata eit eksempel... 8 Meir informasjon om oppgåvene i år Oppgåve til teksten «Einsame George» Oppgåve til teksten «Eg hatar lukta av røyk!» Oppgåve til teksten «Skuggen» Oppgåve til teksten «Pengar» Oppgåve til teksten «Eplepai» Vedlegg 1: Oppfølging av elevar på ulike meistringsnivå Vedlegg 2: Fasit Utdanningsdirektoratet

3 Nasjonale prøver i lesing Dei nasjonale prøvene i lesing måler i kva grad leseforståinga til elevane er i samsvar med det som står om lesing som grunnleggjande ferdigheit i dei ulike læreplanane. Prøva for 5. trinn tek utgangspunkt i læreplanane for 4. trinn. Det blir laga ei ny prøve med 5 tekstar og omlag 30 oppgåver kvart år. Prøva skal spegle det tekstmangfaldet elevane møter i dei ulike faga, og oppgåvene skal representere leseutfordringar som er relevante både i og utanfor skulen. Det er ikkje plass til alle fagområda i kvar einskild prøve, men over tid vil alle fag vere representerte. Fagtilknytinga kan ha grunnlag i temaet i teksten eller i måten teksten er utforma på, og ein tekst er ofte aktuell i meir enn eitt fag. Resultata frå prøva bør følgjast opp av alle faglærarar, og i denne rettleiinga blir det gitt nokre råd om korleis dette kan gjerast slik at resultata kjem elevane til nytte. Leseforståing Å lese handlar om å kunne forstå, bruke, reflektere over og engasjere seg i innhaldet i tekstar. Ulike tekstar krev ulike lesemåtar. I somme tilfelle må eleven finne svaret slik det står i teksten, andre gonger må eleven sjølv tolke, reflektere eller gjere vurderingar. På bakgrunn av dette er kvar av oppgåvene i leseprøva merkt med eitt av desse formåla eller aspekta: 1. finne informasjon i tekstar 2. tolke og samanhalde informasjon i tekstar 3. reflektere over og vurdere form og innhald i tekstar Å finne informasjon i tekstar inneber å finne fram til informasjon som er eksplisitt eller implisitt uttrykt. Sjølv om informasjon i tekstar er eksplisitt uttrykt, kan det vere vanskeleg å lokalisere informasjonselement i tekstar som inneheld konkurrerande og til dels motstridande informasjon. Å tolke og samanhalde informasjon inneber å trekkje slutningar på bakgrunn av éin eller fleire tekstar. Dette leseaspektet spenner frå å trekkje enkle slutningar mellom innhaldet i to setningar som følgjer etter kvarandre, til dei mest kompliserte slutningane vi vanlegvis tenkjer på når vi snakkar om «å lese mellom linjene». Å reflektere over og vurdere form og innhald i tekstar inneber å vurdere tekstar på ein sjølvstendig måte. Dette leseaspektet spenner frå å kommentere innhaldet i tekstar med utgangspunkt i eigne meiningar til å vurdere tekstar som heilskap kritisk og grunngi eigne synspunkt eller vurderingar av tekstar. Det er viktig å vere klar over at dei tre aspekta ikkje må oppfattast som klart skilde ferdigheiter hos elevane. Lesing er ein samansett og komplisert aktivitet, og vi kan derfor ikkje trekkje konklusjonar som inneber at éin elev er flink til å finne informasjon, medan ein annan er flink til å tolke eller reflektere. Ofte vil det vere fleire aspekt knytte til ei oppgåve, men det aspektet som er oppgitt, viser kva som er hovudsiktemålet med oppgåva, og kva lesemåte som er naudsynt for å svare rett. Evne til avkoding, lesetempo og flyt i lesinga påverkar leseforståinga, men dei nasjonale leseprøvene måler ikkje dette direkte. Utdanningsdirektoratet

4 Meistringsnivå Dei nasjonale prøvene er laga for å måle leseforståinga til elevane på fleire nivå. For 5. trinn er det tre meistringsnivå, der nivå 1 er det lågaste og nivå 3 det høgste. For kvart nivå er det utarbeidd generelle formuleringar om kva som kjenneteiknar leseferdigheitene til den typiske eleven på dette nivået. Nivåa er bygde opp med ein progresjon, slik at ein elev som er på nivå 3, må vi gå ut frå har ferdigheiter som er skildra på nivå 1 til og med nivå 3. Krav til ferdigheiter, som evne til refleksjon, analyse og vurdering av eigne svar, aukar med stigande meistringsnivå. Prøvene inneheld både lette og vanskelege oppgåver, og såleis vil elevar med svake leseferdigheiter greie noko, samtidig som dei gode lesarane får oppgåver som dei synest er utfordrande. I resultatvisninga i PAS prøver blir elevane plasserte på meistringsnivå på bakgrunn av kor mange skalapoeng dei har fått på prøva. Skalapoenga er eit uttrykk for kva for nokre og kor mange oppgåver elevane har fått til. Vanskelege oppgåver blir tillagde meir vekt og tel derfor meir for resultatet til eleven enn lette oppgåver. Det vil seie at elevar som har fått like mange rette svar, kan få ulik skalapoengsum og dermed bli plasserte på ulike meistringsnivå. Oppgåvene blir, på same måten som elevane, plasserte på eit meistringsnivå etter vanskegrad. Dei vanskelegaste oppgåvene blir plasserte på det øvste meistringsnivået, og dei lettaste blir plasserte på det lågaste nivået. Vanskegraden til oppgåvene er oppgitt under fana «Oppgåve» i resultatvisninga i PAS prøver og kan hentast ut etter at prøva er gjennomført. Her får du òg informasjon om løysingsprosenten for oppgåvene, det vil seie kor stor del av elevane som har svart rett på kvar oppgåve. Løysingsprosenten er vist i to separate kolonnar: éin for heile landet og éin for den aktuelle elevgruppa. Det blir dermed mogleg å samanlikne prestasjonane til elevgruppa på kvar oppgåve med det nasjonale gjennomsnittet. Det er viktig at lærarane ikkje ser på desse resultata isolert, men ser dei i kombinasjon med innhaldet i prøva og kva oppgåva spør etter. Utdanningsdirektoratet

5 Skildringar av meistringsnivå Meistringsnivå 1 Den typiske eleven på dette nivået kan Finne lokalisere tydeleg uttrykte informasjonselement i ein tekst når det finst lite konkurrerande informasjon Tolke trekkje enkle slutningar eller oppfatte hovudtemaet i ein tekst når innhaldet er tydeleg uttrykt i teksten Reflektere bruke personlege meiningar til å kommentere form eller innhald i ein tekst Meistringsnivå 2 Den typiske eleven på dette nivået kan Finne lokalisere tydeleg uttrykte informasjonselement i tekstar når det finst klart konkurrerande informasjon Tolke oppfatte hovudtemaet og forstå samanhengar som ikkje er tydeleg uttrykte i teksten Reflektere identifisere formelle trekk ved tekstar og ta stilling til eller vurdere innhaldet i teksten Meistringsnivå 3 Den typiske eleven på dette nivået kan Finne Tolke Reflektere skilje sterkt konkurrerande informasjon frå informasjon som er relevant for oppgåva forstå motsetnadsfylt innhald og komplekse samanhengar i teksten bruke kunnskap om språk og tekst til å identifisere og ta stilling til meir komplekse trekk ved form og innhald i teksten Korleis bruke resultata? Resultata frå nasjonale prøver i lesing skal danne grunnlag for undervegsvurdering og forbetra leseopplæring i alle fag. Det er derfor viktig at alle faglærarane på trinnet engasjerer seg i etterarbeidet og oppfølginga av resultata. Arbeidet bør starte i leiinga, som må setje av nok tid og leggje til rette for eit godt samarbeid i lærarkollegiet. Nedanfor finn de eit forslag til korleis leiinga og lærarane kan gå igjennom prøveresultata i fellesskap. Leiinga sitt ansvar Det er viktig at alle lærarane på skulen tar ansvar for lesing i sine fag og at leiinga legg til rette for arbeidet med nasjonale prøver. Forsking viser at der leiinga viser eit tydeleg engasjement, blir også lærarane meir positive og aktive i arbeidet med prøvene. Når leiinga og lærarane i fellesskap bruker resultata som utgangspunkt for å reflektere over eigen praksis, blir også undervisninga betre, noko som kjem elevane til gode. Etter at prøva er gjennomført og resultata ligg føre, bør derfor leiinga ved skulen kalle inn alle lærarane på trinnet til eit møte der ein rettar merksemda mot leseferdigheita til elevane og det vidare arbeidet med leseopplæringa. Det er naturleg at også spesialpedagogar og assistentar deltek på dette møtet. Før møtet må leiinga ha kopiert opp heile (eller delar av) prøva, lagt til rette for framvising av resultata og lagt ein tydeleg plan for korleis lærarane skal arbeide vidare. Utdanningsdirektoratet

6 Samarbeid mellom lærarane For at alle lærarane skal få eigarskap til prøva og resultata, må alle ha god kjennskap til kva tekstar og oppgåver prøva inneheld. Det må derfor setjast av god tid på lærarmøtet slik at alle blir kjende med prøva og resultata, før ein opnar opp for diskusjon om og refleksjon kring kva konsekvensar resultata bør få for leseopplæringa på trinnet/skulen. Møtet kan for eksempel vere strukturert på denne måten: 1. Alle lærarane tek prøva. Dei får ca. 30 minutt til å gjennomføre ho. 2. Lærarane set seg saman (to og to eller i små grupper) og snakkar om prøva. Naturlege spørsmål i denne fasen av arbeidet kan vere: Kva tekstar og oppgåver var vanskelege? Kva tekstar liknar på tekstar elevane møter i mi undervisning? Kva lesestrategiar krevst for å løyse dei ulike oppgåvene? Ser vi nokon leseutfordringar som er felles for fleire fag? 3. Lærarane studerer prøvegruppene sine resultat i oppgåverapporten, som blir generert i PAS prøver. Den inneheld informasjon om fagtilknyting, kva teksttype dei ulike tekstane representerer, og kva lesemåte som står fram som viktigast ved kvar oppgåve. I arbeidet med å forbetre leseopplæringa vil det vere særleg nyttig å sjå på dei tre kolonnane «Løysingsprosent for gruppa», «Nasjonal løysingsprosent» og «Avvik». I kolonnen for «Avvik» kan lærarane sjå korleis den aktuelle elevgruppa har prestert på kvar einskild oppgåve samanlikna med landsgjennomsnittet. Desse resultata bør danne utgangspunkt for refleksjon kring leseprestasjonane til elevane. Kvar oppgåve og tekst har ulike kvalitetar og utfordringar, og prøva i seg sjølv utgjer ein ressurs dersom ho blir brukt aktivt. Dersom oppgåverapporten for eksempel viser at det for somme oppgåver er store avvik mellom resultata til gruppa og landsgjennomsnittet, bør lærarane prøve å finne ut kva som kjenneteiknar akkurat desse oppgåvene og tekstane dei tilhøyrer. Her er nokre spørsmål som det kan vere relevant å stille: Ser vi eit mønster eller nokre tendensar i resultata for vår skule eller i våre klasser? Har vi annan informasjon som stadfestar eller avkreftar resultata? Indikerer resultata at det er behov for ytterlegare kartlegging? Kva konsekvensar får resultata for den vidare praksisen ved skulen? Kva kan vi gjere for å forbetre dei resultata vi ikkje er fornøgde med? 4. Etter at lærarane har teke prøva, snakka saman og reflektert over resultata, kan faglærarar ta med seg éin eller fleire tekstar tilbake til klasserommet og bruke teksten/tekstane i undervisninga. På denne måten blir arbeidet med prøva ein naturleg del av leseopplæringa i fleire fag. Arbeid i klasserommet Når lærarane går gjennom prøva med elevane i samla gruppe, er det viktig å gjere elevane medvitne om at lesing er ein sentral kompetanse i alle skulefag og at ulike fagtekstar er særeigne med tanke på innhald og struktur og dermed krev ulike lesemåtar. Når ein skal snakke med elevgruppa om prøva, kan ein for eksempel ta opp desse spørsmåla: Kva er hovudsiktemålet med denne teksten? Kva forventningar skaper overskrift, layout og bilete i denne teksten? Kva er dei viktigaste poenga i teksten? Er det ord og uttrykk i denne teksten som de ikkje forstår? Utdanningsdirektoratet

7 Kva bør ein gjere dersom det er nokre ord i ein tekst ein ikkje forstår? Kva lesestrategiar kan vi bruke for å svare på dei ulike oppgåvene? Sjå på svaralternativa til ei oppgåve. Kva skil det rette svaret frå feilsvara? Finn ei oppgåve der svaret ikkje står eksplisitt i teksten. Snakk med elevane om korleis ein kan løyse slike oppgåver. Under overskrifta «Prøva i år» i denne rettleiinga er det gitt eit konkret eksempel på korleis lærarar kan arbeide med nokre oppgåver knytte til ein av tekstane i prøva. I siste del av rettleiinga blir fem ulike oppgåver nærmare presenterte, og her blir det òg gjort greie for kva som krevst for å svare på desse oppgåvene. Oppfølging av einskildelevar Resultata frå PAS prøver og skildringane av meistringsnivå kan brukast som utgangspunkt for samtale med eleven. I samarbeid med eleven kan ein setje opp nokre få, realistiske læringsmål for det vidare arbeidet med lesing. Fokuser på kva som er neste steg i eleven si utvikling. Vedlegg 1 inneheld forslag til kva elevar på kvart meistringsnivå kan ha utbyte av å arbeide med. Det er viktig å vere klar over at elevane innanfor kvart nivå har fått til ulike oppgåver på prøva, og at somme elevar kan ha fått eit resultat som ligg nær ein grenseverdi mellom to nivå. Skildringane av meistringsnivå må derfor tolkast som generelle formuleringar om ferdigheitene til alle elevar på dette meistringsnivået. Meistringsnivå 1 omfattar også elevar som har fått ingen eller svært få rette svar på prøva. Det gjer at somme elevar kan kome inn under eit meistringsnivå som gir eit meir positivt bilete enn det prøveresultatet til eleven tilseier. Skildringa av meistringsnivå 1 kan likevel vere til hjelp når ein skal finne ut korleis eleven skal kunne utvikle leseferdigheitene sine. Det kan hende at ein elev vanlegvis får til oppgåver som han eller ho ikkje fekk til på den nasjonale prøva, eller at skildringa av meistringsnivået til eleven ikkje stemmer med det lærarane veit om kva ferdigheiter eleven har. Det er derfor naturleg at lærarane også støttar seg til annan informasjon når resultata frå den nasjonale prøva skal brukast til å følgje opp elevane. Det er viktig at resultata og råd om vegen vidare også blir kommuniserte til foreldre, slik at dei kan følgje med på og støtte opp om utviklinga til sitt eige barn. Prøva i år Den nasjonale leseprøva i år for 5. trinn inneheld fem tekstar som kan knytast til faga naturfag, norsk, samfunnsfag og mat og helse. I denne delen gir vi ein kort presentasjon av tekstane. «Einsame George» er henta frå fagboka Dyrene som forsvant av Line Renslebråten. Teksten fortel om dei utrydda Pinta-kjempeskjelpaddene. Utgangspunktet for teksten er forteljinga om det siste attlevande eksemplaret av arten, populært kalla «Einsame George», som døydde i I det gule informasjonsfeltet står det at teksten er ein del av ei bok om utrydda dyr. Denne informasjonen, i kombinasjon med den første setninga i teksten, kan vere til hjelp for å få ei overordna forståing av kva teksten handlar om. I fagtekstar for barn er det eit vanleg forteljargrep å formidle større og komplekse prosessar gjennom lagnaden til eit einskildindivid. Historia om «Einsame George» er eit eksempel på dette, og viser korleis mennesket har ansvaret for at mange artar har døydd ut eller er i ferd med å døy ut. Fleire av oppgåvene til teksten krev at elevane forstår kvifor dyr blir utrydda, og kva rolle mennesket speler i denne utryddinga. «Eg hatar lukta av røyk!» er ein reportasje henta frå avisa Aftenposten Junior. Teksten handlar om ti år gamle Luke, som hengjer opp plakatar på Haugen stasjon for å få folk til å slutte å røykje på stasjonen. I tillegg til intervjuet med Luke blir Kristin Paus, som jobbar i Bane NOR, intervjua om røyking på togstasjonar i Noreg. Ein tekstboks presenterer røyking i eit historisk perspektiv. Ei god forståing av temaet i teksten røyking på offentlege stader krev at lesarane greier å setje saman Utdanningsdirektoratet

8 informasjon frå ulike tekstelement og ulike aktørar i teksten. Dei mange stemmene i «Eg hatar lukta av røyk!» er svært typisk for nyhendeartiklar og fagtekstar som elevane møter utanfor skolen, men er sjeldan til stades i læreboktekstar, som ofte har éi styrande forteljarstemme. Fleire av oppgåvene til teksten krev at elevane forstår kva aktørar som er representerte i teksten, kva interesser desse personane har, og kvar og korleis dei kjem til orde i teksten. «Skuggen» er henta frå ei eventyrsamling av Erna Osland. Teksten handlar om ein kvithåra vismann med eit stort problem: han greier ikkje å sove. Vismannen søkjer råd hos ei rad ulike menneske, men ingen av råda er til hjelp. Ein kveld smyg ein liten svart skugge ein katt seg inn på soverommet og legg seg ved sida av den utmatta vismannen, som omsider får sove. Eventyret kan lesast som ei moralsk forteljing om at mykje kunnskap ikkje nødvendigvis er eigna til å løyse praktiske problem eller å redde folk frå einsemd. Oppgåvene til teksten måler i kor stor grad lesarane greier å leve seg inn i og forstå tankane, kjenslene og handlingane til vismannen ut frå den informasjonen som blir gitt av forteljaren i teksten. Oppgåvene krev òg at elevane greier å lese ein meir overordna bodskap ut av den enkle handlinga i eventyret, noko som er vanleg ved lesing av skjønnlitterære tekstar. «Pengar» er eit utdrag frå ein fagtekst i boka Hva er økonomi? Fakta og funderinger. Teksten presenterer betalingsmiddel frå ulike stader og til ulike tider og lyftar fram morosame opplysningar om eit fenomen som dei fleste har eit forhold til, men som ikkje nødvendigvis er enkelt å forstå. Fleire av oppgåvene knyter seg til det sentrale poenget i teksten, nemleg at pengar kan vere omtrent kva som helst, så lenge folk har tillit til betalingsmiddelet. For å forstå teksten som heilskap må elevane skjøne korleis dei to tekstboksane og biletet i utdraget er med på å støtte opp under dette sentrale poenget. I denne prøva representerer «Pengar» tekstar med historiske tema. Slike tekstar krev at lesarane er i stand til å plassere hendingane som er skildra, kronologisk, slik nokre av oppgåvene etterspør. I tillegg krev teksten at lesarane har ei forståing for kva forhold menneske hadde til pengar før i tida, og at dei kan bruke denne innsikta til å forstå korleis vi i vår tid ser på det same fenomenet. «Eplepai» er sett saman av ulike tekstar om pai: Brødteksten og oppskrifta er henta frå Pomonas eplebok, og tekstboksen om paikasting er henta frå Wikipedia. Både i form og innhald liknar denne samansette teksten andre kokebokoppskrifter. I slike tekstar er oppskrifter ofte stilte saman med utvalde faktaopplysningar om opphavet til ulike retter, og ingrediensane i oppskrifta er som regel ordna på ein bestemt måte. Lesarane må dermed sjølve forstå kva som avgjer rekkjefølgja av ingrediensane, og kva tilleggsopplysningane som blir presenterte ved sida av oppskriftene, skal tene til. Fleire av oppgåvene til «Eplepai» krev at elevane les nøyaktig og hentar ut detaljinformasjon frå teksten. Vidare arbeid med prøva og resultata eit eksempel I avsnitta nedanfor presenterer vi eit forslag til korleis lærarar kan arbeide vidare med resultata frå prøva i år. Teksten «Eg hatar lukta av røyk!» blir her brukt som eit eksempel på korleis lærarar kan bruke tekstar og oppgåver frå dei nasjonale prøvene for å gi god leseopplæring samtidig som dei underviser i faget sitt. Forslaget tek utgangspunkt i ein tenkt situasjon der skolen har fått tilbake resultata frå den nasjonale prøva i lesing. Leiinga har sett av tid slik at ein kan studere resultata i fellesskap, og lærarkollegiet skal leggje ein plan for korleis dei skal følgje opp resultata i klasserommet. Eit utdrag av resultatrapporten, som blir generert under fana «Resultat» i PAS prøver, er vist i tabellen nedanfor. Den viktigaste informasjonen ligg i dei to kolonnane som heiter «Løysingsprosent for gruppa» og «Nasjonal løysingsprosent». Differansen mellom desse to kolonnane, vist i kolonnen «Avvik», gir ein indikasjon på korleis ei elevgruppe har prestert samanlikna med landsgjennomsnittet for kvar einskild oppgåve. Negativt avvik viser at elevgruppa har prestert dårlegare enn landsgjennomsnittet, medan positivt avvik viser at elevgruppa har prestert betre enn landsgjennomsnittet. Desse resultata kan vere eit utgangspunkt for refleksjon kring leseprestasjonane til elevane og vere eit utgangspunkt for det vidare arbeidet med Utdanningsdirektoratet

9 leseopplæring i den aktuelle elevgruppa. Vi vil rå dykk til å ha ein PDF av prøva, samt fasiten og resultatrapporten tilgjengeleg når de planlegg arbeidet med resultata frå prøva. Oppgåve Løysingsprosent for gruppa Nasjonal løysingsprosent Avvik Formål Teksttype 9 24 % 27 % - 3 Tolke Avisartikkel % 65 % + 6 Finne Avisartikkel % 66 % - 14 Reflektere Avisartikkel % 26 % - 15 Tolke Avisartikkel % 47 % - 7 Reflektere Avisartikkel % 73 % - 2 Tolke Eventyr Fag SAF, NOR SAF, NOR SAF, NOR SAF, NOR SAF, NOR SAF, NOR Oppgåveformat Fleirval Fleirval Fleirval Fleirval Fleirval Fleirval % 68 % + 5 Finne Eventyr NOR Paring Resultata til elevgruppa ligg i eksempelet over tett opp til landsgjennomsnittet på mange av oppgåvene, men på nokre av oppgåvene til teksten «Eg hatar lukta av røyk!» skil resultata seg noko ut; for oppgåve 11, 12 og 13 er den gjennomsnittlege løysingsprosenten for klassa nokså mykje lågare enn landsgjennomsnittet, og lærarane registrerer at fleire av dei mest dugande lesarane i klassa ikkje har svart rett på desse tre oppgåvene. Lærarteamet bestemmer seg for å ta ein nærmare titt på teksten og dei tre oppgåvene for å undersøkje kva som kan ha gjort desse oppgåvene særleg utfordrande for elevane. 11 Kva er grunnen til at Kristin Paus blir intervjua i denne artikkelen? A B C D Ho er reinhaldar på Haugen stasjon. Ho plar stå og røykje på Haugen stasjon. Ho jobbar i selskapet som har ansvar for togstasjonane i Noreg. Ho har hjelpt Luke med å hengje opp plakatane. 12 Kva setning stemmer best med det Kristin Paus seier i teksten? A B C D Dei fleste følgjer reglane som gjeld for røyking på togstasjonen. Vi har store problem med at folk røykjer på togstasjonane. Folk må ha lov til å røykje der dei vil, så lenge dei står ute. Vi ønskjer at røyking skal bli forbode på alle togstasjonar. 13 Kven spør «Kva gjer de for å hindre at folk røykjer på stasjonane»? A B C D Luke pappaen til Luke Kristin Paus journalisten Lærarane studerer spørsmålsformuleringane og svaralternativa i dei tre oppgåvene og ser desse i samanheng med teksten som heilskap. Dei konstaterer at avisartikkelen er skriven for barn og formidlar korleis eit barn ser på passiv røyking som samfunnsproblem. Teksten viser dessutan med eit eksempel korleis barn kan framføre synspunkta sine for å bli høyrde. Men sjølv om teksten Utdanningsdirektoratet

10 både tematisk og i form rettar seg mot unge lesarar, viser prøveresultata at det har vore vanskeleg for elevane å forstå han. Lærarane spør seg om dette kan ha samanheng med at elevane ikkje har god nok kjennskap til den aktuelle teksttypen og dei uskrivne reglane som styrer utforminga av samansette tekstar og nyhendereportasjar som «Eg hatar lukta av røyk!». Oppgåve 11 ber elevane om å vurdere årsaka til at Kristin Paus er intervjua i reportasjen om aksjonen til Luke. Erfarne lesarar veit at journalistar ofte spør personar som har eit spesielt ansvar for det problemet saka handlar om, slik tilfellet er også her. Kristin Paus «jobbar i selskapet som har ansvar for togstasjonane i Noreg» (svaralternativ C). Dette ansvarsforholdet er likevel ikkje eksplisitt uttrykt, men må lesast ut av avsnittet «Ber dei gå». Men også dei tre feilsvara til oppgåva kan framstå som plausible svar på spørsmålet, ettersom dei alle relaterer Kristin Paus til stasjonsområdet og/eller aksjonen til Luke, og på den måten kunne vore naturlege forklaringar på kvifor ho opptrer i artikkelen. Éin av lærarane peikar på at dei elevane som har valt alternativ B («Ho plar stå og røykje på Haugen stasjon»), truleg har brukt forkunnskapar om at det er vanleg å la éin eller fleire meiningsmotpartar kome til orde i nyhendeartiklar. Men forkunnskapane har i dette tilfellet leidd elevane i retning av feil svar. Oppgåve 12 ber elevane trekkje ut essensen av det Kristin Paus seier. Ein del av utfordringa ved denne oppgåva er å forstå at delar av det Paus meiner, også kjem til uttrykk i setninga før ho blir sitert: I denne setninga blir Paus parafrasert, og namnet hennar er skjult bak ei meining som blir knytt til Bane NOR. Lesarar som reflekterer over korleis journalisten har fått opplysningane frå Bane NOR, vil forstå at Kristin Paus er kjelda også her, og at det rette svaret er A: «Dei fleste følgjer reglane som gjeld for røyking på togstasjonen.» Lærarane registrerer at ein del av elevane har trudd at det rette svaret er D: «Vi ønskjer at røyking skal bli forbode på alle togstasjonar». Desse elevane har truleg oversett ein detaljinformasjon i avsnittet «Færre røykjer», nemleg at eit forbod mot røyking på togstasjonar blei innført «for fire år sidan». For å løyse oppgåve 13 må elevane reflektere over forma på teksten og tolke signal som ligg i den grafiske utforminga. Oppgåva dreier seg om det siste spørsmålet i teksten. Det står som ei underoverskrift, markert med blå skrift, utan noka forklaring på kven det er som stiller spørsmålet. Elevane må dermed sjå til dei andre underoverskriftene og dei andre spørsmåla som blir stilte i teksten, for å kunne svare på oppgåva. Når ein ser på desse under eitt, vil ein kunne slutte seg til at alle dei blå underoverskriftene representerer stemma til journalisten og dei spørsmåla journalisten stiller, og at det dermed er alternativ D som er rett svar på oppgåva. Lesarar med god kjennskap til liknande nyhendereportasjar vil få støtte til ei slik tolking ved å trekkje på forkunnskapar om teksttypen: Nyhendereportasjar er ofte strukturerte etter nettopp dei spørsmåla journalisten stiller til ulike partar i ei sak, og spørsmåla står ofte med kursivert eller utheva skrift. Ein av lærarane kommenterer at dei elevane som berre har leitelese etter spørsmålet i teksten, mest sannsynleg har svart «Kristin Paus», ettersom ho er nemnd i teksten like før spørsmålet. Og dei elevane som har svart Luke, har kanskje sett til den utheva overskrifta, som er eit sitat frå han til skilnad frå dei utheva underoverskriftene. Lærarteamet er samde om at teksten «Eg hatar lukta av røyk!» og dei svara elevane har gitt på oppgåvene til denne teksten, lyfter fram fleire interessante problemstillingar og tema som dei kan arbeide vidare med i klasserommet. Fleire av lærarane meiner òg at det vil vere lurt å gi elevane undervisning om sjangerkonvensjonar knytte til nyhendereportasjar og avisartiklar generelt. Samfunnsfagslæraren trur at teksten kan vere eit godt utgangspunkt for eit undervisningsopplegg som byggjer vidare på engasjement hos elevane for ulike saker. Ho lagar eit undervisningsopplegg som består av tre delar: I dei to første delane skal elevane arbeide med å lese sjølve teksten på ulike måtar, og i den siste skal klassa i fellesskap planleggje ein aksjon i nærområdet, på liknande vis som Luke. Utdanningsdirektoratet

11 Del 1: Dei ulike delane av teksten I klasserommet deler læraren først ut teksten på nytt til elevane, men ho har gjort eit lite grep. Ho deler opp teksten i fem ulike delar, som vist nedanfor: Kvar gruppe med elevar får utdelt kvar sin del av teksten med beskjed om å lese han nøye og oppsummere innhaldet i nokre få setningar. Etterpå presenterer kvar gruppe eit lite samandrag av sitt tekstutdrag for resten av klassa. Læraren gjer eit poeng ut av at dei ulike delane av teksten gir ulik informasjon, og at alle delane til saman skaper ei heilskapleg forståing av kva saka dreier seg om. Tek ein vekk éin av delane, forsvinn også viktige nyansar som kan gi ei djupare forståing. Tekstboksane med informasjon om Statistisk sentralbyrå og faktaopplysningar om røyking, og Junior-maskoten som fortel om lovgiving som gjeld røyking, er tekne med i teksten som nøkterne og nøytrale opplysningar til lesarane. Biletet av Luke på togstasjonen og biletet av plakaten til Luke signaliserer derimot den irritasjonen Luke kjenner på og det personlege engasjementet hans i saka. Utdanningsdirektoratet

12 Del 2: Kven seier kva og kvifor? Etter diskusjonen får elevane beskjed om å lese heile teksten i si opphavlege form, denne gongen med eit nytt leseoppdrag for auga. Dei skal identifisere dei ulike aktørane i teksten, trekkje ut essensen av kva desse aktørane meiner, og gi ei kort forklaring på kva funksjon dei har. Elevane får utdelt eit skjema som dei skal fylle ut. Skjemaet kan for eksempel sjå slik ut når det er ferdig utfylt: Aktør Meining Funksjon Eit barn som engasjerer seg i noko Luke Ingen bør røykje på togstasjonen. han misliker. Røyking på utandørs togstasjonar må Ein som ikkje følgjer reglane. Røykjar vere greitt. Meiningsmotstandar til Luke. Ein vaksen person som har gitt Faren til Luke Ikkje provoser dei som røykjer. Luke eit råd. Dei fleste følgjer reglane, men det hender Kristin Paus Ansvarleg for togstasjonar i Noreg. at vi må be folk røykje ein annan stad. Nøytral faginstans som har SSB Færre røykjer no enn for ti år sidan. Journalist Det er viktig at barn blir høyrde når dei opplever at vaksne ikkje følgjer reglane. informasjon om saka. Den som syter for at saka til Luke blir lesen av mange. Læraren går igjennom svara til elevane, og klassa diskuterer om alle aktørane er like viktige for å få fram hovudpoenget i teksten. Del 3: Aksjon i nærmiljøet Etter at klassa har gjennomført dei to leseoppdraga skisserte ovanfor, ber læraren elevane tenkje igjennom om det er nokon liknande saker i nærmiljøet som vekkjer engasjement, slik tilfellet var for Luke. Elevane set seg i grupper og diskuterer. Nokre av dei irriterer seg over at folk kastar søppel på bakken, andre snakkar om sneipar og tyggis på fortauet. Mange er òg lei av bilistar og syklistar som ikkje tek omsyn til fotgjengarar. I fellesskap blir elevane i klassa samde om å setje i verk ein aksjon knytt til ei av dei sakene dei har teke opp. Dei diskuterer ulike aksjonsformer og kven dei kan ta kontakt med i samband med aksjonen. Når aksjonen er over, har læraren planlagt å la elevane lage nyhendereportasjar om aksjonen, slik at dei kan få øving i å skrive tekstar som liknar avisartikkelen i prøva. Utdanningsdirektoratet

13 Meir informasjon om oppgåvene i år Tabellen nedanfor gir ei oversikt over alle tekstar og oppgåver i prøva. Vi har vidare plukka ut fem av oppgåvene for å vise ulike leseutfordringar i tekstane og kva som krevst for å svare rett. Oppgåve Tekst Nasjonal løysingsprosent * Formål Teksttype Fag Oppgåveformat 1 Einsame George 67 % Finne Fagboktekst NAT Fleirval 2 Einsame George 56 % Tolke Fagboktekst NAT Fleirval 3 Einsame George 70 % Finne Fagboktekst NAT Fleirval 4 Einsame George 48 % Tolke Fagboktekst NAT Fleirval 5 Einsame George 49 % Reflektere Fagboktekst NAT Fleirval 6 Einsame George 69 % Finne Fagboktekst NAT Fleirval 7 Einsame George 73 % Tolke Fagboktekst NAT Fleirval 8 Eg hatar lukta av røyk! 42 % Tolke Avisartikkel SAF, NOR Fleirval 9 Eg hatar lukta av røyk! 27 % Tolke Avisartikkel SAF, NOR Fleirval 10 Eg hatar lukta av røyk! 65 % Finne Avisartikkel SAF, NOR Fleirval 11 Eg hatar lukta av røyk! 66 % Reflektere Avisartikkel SAF, NOR Fleirval 12 Eg hatar lukta av røyk! 26 % Tolke Avisartikkel SAF, NOR Fleirval 13 Eg hatar lukta av røyk! 47 % Reflektere Avisartikkel SAF, NOR Fleirval 14 Skuggen 73 % Tolke Eventyr NOR Fleirval 15 Skuggen 68 % Finne Eventyr NOR Paring 16 Skuggen 77 % Tolke Eventyr NOR Fleirval 17 Skuggen 69 % Reflektere Eventyr NOR Fleirval 18 Skuggen 61 % Tolke Eventyr NOR Fleirval 19 Pengar 54 % Tolke Fagboktekst SAF Fleirval 20 Pengar 56 % Finne Fagboktekst SAF Fleirval 21 Pengar 56 % Tolke Fagboktekst SAF Fleirval 22 Pengar 48 % Finne Fagboktekst SAF Fleirval 23 Pengar 65 % Tolke Fagboktekst SAF Fleirval 24 Pengar 45 % Reflektere Fagboktekst SAF Fleirval 25 Eplepai 91 % Finne Oppskrift MHE Fleirval 26 Eplepai 65 % Tolke Oppskrift MHE Fleirval 27 Eplepai 65 % Reflektere Oppskrift MHE Fleirval 28 Eplepai 82 % Finne Oppskrift MHE Fleirval 29 Eplepai 73 % Finne Oppskrift MHE Fleirval * Den nasjonale løysingsprosenten er i denne rettleiinga rekna ut etter at elevar har gjennomført prøva. Utdanningsdirektoratet

14 Oppgåve til teksten «Einsame George» Oppgåve 4 Teksten fortel om eit prosjekt på Pinta som handla om A B C D å utrydde alle kjempeskjelpaddene på øya. å flytte alle kjempeskjelpaddene til ein trygg stad. å fjerne alle geitene frå øya. å fjerne plantane som geitene åt. Formål: Tolke og samanhalde informasjon i teksten. Nasjonal løysingsprosent: 48 % Fag: Naturfag For å svare rett på denne oppgåva må elevane hente ut informasjon som er vanskeleg å finne, og tolke innhaldet rett. Det første elevane må gjere for å løyse oppgåva, er å lokalisere kvar i teksten det står om eit prosjekt på øya Pinta. Teksten inneheld mange opplysningar om Pinta-kjempeskjelpadda og kvifor denne arten blei utrydda. Sjølv om menneske åt skjelpaddene, var det først og fremst innføringa av geiter på øya Pinta som førte til at skjelpaddene døydde ut. Prosjektet som er nemnt i teksten, handlar om å fjerne alle geitene frå øya (svaralternativ C), som er eit tiltak for å betre levevilkåra for eventuelle framtidige kjempeskjelpadder. For å svare rett på oppgåva må elevane finne dei opplysningane som er plasserte i det nest siste avsnittet i teksten, og vidare tolke og forstå at «drøvtyggjarane» som er nemnde i den siste delen av setninga, viser til geitene. Den nasjonale løysingsprosenten indikerer at denne oppgåva har vore vanskeleg. Mange elevar valde svaralternativ B, «å flytte alle kjempeskjelpaddene til ein trygg stad». Elevar som valde dette svaralternativet, har kanskje mistolka kven «drøvtyggjarane» er, og trudd at det var kjempeskjelpaddene som skulle flyttast frå øya. Dersom ein ikkje har forstått at Pintakjempeskjelpaddene faktisk er utrydda, gir det òg meining å flytte dei til ein annan stad der dei har betre tilgang på mat. Oppgåva illustrerer kor viktig det er å ha hovudpoenget i teksten, nemleg at Pinta-kjempeskjelpaddene er utrydda, klart for seg når ein skal forstå informasjon som er mindre sentralt plassert. Dei feilsvara elevane har gitt til denne oppgåva, indikerer at mange ikkje har greidd dette. Utdanningsdirektoratet

15 Oppgåve til teksten «Eg hatar lukta av røyk!» Oppgåve 9 Kva setning oppsummerer best innhaldet i den blå tekstboksen? A B C D For 50 år sidan var det mange som røykte sjølv om det ikkje var lov. Mange røykjarar respekterer ikkje røykjeforbod på offentlege stader. Synet på røyking har endra seg mykje dei siste tiåra. Mange har lite kunnskap om kor farleg røyking er. Formål: Tolke og samanhalde informasjon i teksten. Nasjonal løysingsprosent: 27 % Fag: Samfunnsfag, norsk For å svare rett på denne oppgåva må elevane få eit overblikk over innhaldet i tekstboksen. Tekstelementet som spørsmålet dreier seg om, er lett å finne, men vi veit av erfaring at mange elevar synest det er vanskeleg å samanfatte innhald i ei punktliste. I dette tilfellet må elevane velje eit svaralternativ som oppsummerer fire kulepunkt med ulike faktaopplysningar om røyking. Det rette svaret («Synet på røyking har endra seg mykje dei siste tiåra.») finst ikkje som ei konkret opplysning i teksten. Lesarane må sjølve tenkje seg ei plausibel underoverskrift som oppsummerer det kulepunkta i tekstboksen har til felles. Det som gjer denne oppgåva særleg krevjande, er at fleire av svaralternativa inneheld opplysningar som er korrekte. Det som gjer dei feil, er at dei ikkje stemmer med informasjonen i tekstboksen. For å velje rett svar må elevane med andre ord kunne sortere bort opplysningar som ikkje er relevante for det aktuelle spørsmålet. Sterke lesarar greier å orientere seg i eit mangfald av opplysningar og velje ut relevant informasjon for å skape meining, medan svake lesarar i større grad lèt seg forvirre og les berre for å bli ferdige. 1 1 Roe, Astrid: Lesedidaktikk etter den første leseopplæringen. Oslo 2014, s. 89. Utdanningsdirektoratet

16 Oppgåve til teksten «Skuggen» Oppgåve 18 Kva for ei av setningane oppsummerer best bodskapen i eventyret? A B C D Stol på deg sjølv, ikkje be om råd frå andre. Svaret på alle problem i verda kan du finne i bøker. Di smartare du er, di vanskelegare blir det å sove. All kunnskap i verda løyser ikkje alltid eit enkelt problem. Formål: Tolke og samanhalde informasjon i teksten. Nasjonal løysingsprosent: 61 % Fag: Norsk For å svare rett på denne oppgåva må elevane få overblikk over heile teksten og velje ei setning som representerer ei gyldig tolking av eventyret. Mange tolkingar av dette eventyret er moglege, og ei fleirvalsoppgåve med korte svaralternativ kan ikkje gi ei dekkjande oppsummering av bodskapen. Det er likevel mogleg å presentere elevane for nokre tolkingar som står i sterk motsetnad til det som er rett, slik både svaralternativ A og svaralternativ B gjer. Desse svaralternativa viser til kva vismannen gjer for å løyse problemet sitt i byrjinga av eventyret. Han vil jo helst greie seg sjølv, og han er ein mann som søkjer kunnskap i bøker, men korkje alternativ A, B eller C representerer løysingar på søvnproblema til vismannen. Bodskapen i teksten er knytt til løysinga på det problemet vismannen strir med. Svaralternativ D, «All kunnskap i verda løyser ikkje alltid eit enkelt problem», presenterer ei gyldig tolking av eventyret. Dette svaret viser til motsetnaden mellom dei store kunnskapane vismannen har og det «vesle» problemet han må løyse. Oppgåva kan høve som utgangspunkt for å diskutere vidare kva kunnskapssyn som blir formidla i teksten. Utdanningsdirektoratet

17 Oppgåve til teksten «Pengar» Oppgåve 22 I kva år fekk Noreg sin første pengesetel? A 700 B 995 C 1695 D 1816 Formål: Finne informasjon i teksten. Nasjonal løysingsprosent: 48 % Fag: Samfunnsfag For å svare rett på denne oppgåva må elevane lese grundig og skilje sterkt konkurrerande informasjon frå informasjon som er relevant for oppgåva. Svaret på oppgåva ligg i tekstboksen, og sterke lesarar vil kunne svare ved først å leitelese seg fram til rett stad og deretter lese tekstboksen nøye. Alle dei fire tala i svaralternativa finst i teksten og er dermed plausible svar på spørsmålet. Tala står dessutan i nærleiken av det rette årstalet, og dette kompliserer oppgåva, som krev at elevane les konsentrert for ikkje å plukke ut feil informasjon. Talet 700 viser til kor mange år det gjekk frå ein av dei første myntane blei produsert, til vi fekk vår første setel. Talet 995 viser til kva årstal den eldste mynten vi kjenner til, er frå. Talet 1695 viser til når den første norske setelen kom ut, medan 1816 viser til året då Noreg fekk eit nasjonalt system for å trykkje pengar og bruke setlar. Oppgåva er nokså vanskeleg, og det kan vere fleire grunner til det. For det første veit vi at mange elevar har problem med å lokalisere informasjon i samansette tekstar, og at dei ikkje les tekstboksar eller bilettekstar, men berre held seg til hovudteksten. For det andre kan det for mange elevar vere krevjande å skilje ut relevante opplysningar i ein tekst som er oppramsande og informasjonstett. Utdanningsdirektoratet

18 Oppgåve til teksten «Eplepai» Oppgåve 27 Står ingrediensane i oppskrifta i noka bestemt rekkjefølgje? A B C D Ja, dei står i den rekkjefølgja dei skal brukast. Ja, det som skal steikast, står først. Ja, dei viktigaste ingrediensane står til slutt. Nei, ingrediensane står i tilfeldig rekkjefølgje. Formål: Reflektere over forma på og innhaldet i teksten. Nasjonal løysingsprosent: 65 % Fag: Mat og helse For å svare rett på denne oppgåva må elevane reflektere over om og kvifor ingrediensane i ei oppskrift er plasserte i ei bestemt rekkjefølgje. Det er ein fordel å kjenne sjangeren oppskrift frå før, men det er ikkje nødvendig for å svare rett. Elevane kan også kome fram til rett svar ved å kombinere informasjonen under «Framgangsmåte» med ingredienslista. Då vil dei for eksempel sjå at ein må begynne med epla før ein lagar deigen, og såleis kome fram til at ingrediensane i denne oppskrifta er plasserte i den rekkjefølgja dei skal brukast (svaralternativ A) noko som er vanleg i oppskrifter. Det er som regel ein medviten plan bak utforminga av tekstar. Kunnskap om sjangertrekk er derfor ein viktig del av lesekompetansen, og det kan vere nyttig å la elevane reflektere over kvifor teksten er bygd opp på ein spesiell måte. Utdanningsdirektoratet

19 Vedlegg 1: Oppfølging av elevar på ulike meistringsnivå Meistringsnivå 1 Lærarar bør vere særleg merksame på elevar på nivå 1. Lesarar på det lågaste nivået kan ha lesevanskar eller språkproblem, dei kan vere umotiverte eller rett og slett mangle trening. Ein bør vurdere å kartleggje dei grunnleggjande leseferdigheitene, som avkoding, leseflyt, lesetempo og omgrepsforståing. Generelt vil dei svakaste lesarane ha behov for tett oppfølging med tanke på vidare utvikling av leseferdigheita. På nivå 1 bør tekstane vere korte og enkle, form og innhald bør vere kjent for elevane, og temaet bør interessere elevane. Elevane kan ha utbyte av: å finne fram til viktig informasjon som er godt synleg eller sentralt plassert, for eksempel i innleiinga til eit avsnitt. å kombinere informasjon frå ulike stader i teksten og forstå og formulere handlinga eller hovudtemaet i ein tekst, for eksempel den viktigaste hendinga eller det viktigaste faglege innhaldet. å oppfatte meiningar eller forhold som er framstilte i ein tekst, og deretter sjølve setje fram synspunkt. Meistringsnivå 2 På nivå 2 kan det vere nokså stor variasjon i leseferdigheita til elevane. Med elevar på nivå 2 er det særleg viktig å identifisere interesser og behov hos kvar einskild elev som utgangspunkt for opplæringa. På nivå 2 kan innhaldet i teksten vere ukjent for elevane. Tekstane kan ha ein viss språkleg kompleksitet og vere sette saman av fleire element som gir meining kvar for seg. Elevane kan ha utbyte av: å trekkje ut bestemte informasjonselement når det er fleire element som konkurrerer om merksemda. å forstå og formulere hovudbodskapen i ein tekst, finne fram til og kombinere informasjon frå ulike delar av teksten, trekkje slutningar og forstå samanhengar, for eksempel årsakssamanhengar, forholdet mellom personar og/eller hendingar, eller forholdet mellom tekst og illustrasjonar. å formulere og grunngi si eiga forståing og vurdering av innhaldet i teksten, og argumentere for eiga forståing av teksten overfor medelevar. Meistringsnivå 3 For lesarar på nivå 3 ligg utfordringane ofte i å vidareutvikle allereie gode leseferdigheiter, og då i møte med tekstar som byr på ein viss motstand. På nivå 3 kan teksten både ha ei form og eit innhald som er ukjent for elevane. Språket kan vere komplekst, og teksten kan innehalde mykje informasjon. Utdanningsdirektoratet

20 Elevane kan ha utbyte av: å skilje relevant frå mindre relevant informasjon når det er mange element som konkurrerer om merksemda. å forstå og formulere den samla meininga eller temaet i ein tekst når dette ikkje er tydeleg uttrykt, og å forstå korleis ein tekst er bygd opp, for eksempel ved å lage oppsummerande overskrifter til kvart avsnitt. å vurdere form eller innhald i ulike tekstar og grunngi eigne vurderingar, gjerne ved bruk av formell kunnskap om sjangertrekk, verkemiddel og grafisk framstilling. Utdanningsdirektoratet

21 Vedlegg 2: Fasit Oppgave Tekst Riktig svar Formål 1 Einsame George_1 D Finne 2 Einsame George_2 A Tolke 3 Einsame George_3 B Finne 4 Einsame George_4 C Tolke 5 Einsame George_5 D Reflektere 6 Einsame George_6 B Finne 7 Einsame George_7 D Tolke 8 Eg hatar lukta av røyk_1 C Tolke 9 Eg hatar lukta av røyk_2 C Tolke 10 Eg hatar lukta av røyk_3 C Finne 11 Eg hatar lukta av røyk_4 C Reflektere 12 Eg hatar lukta av røyk_5 A Tolke 13 Eg hatar lukta av røyk_6 D Reflektere 14 Skuggen_1 D Tolke 15 Skuggen_2 Imam klok kone stjernetyder søsteren Finne 16 Skuggen_3 A Tolke 17 Skuggen_4 B Reflektere 18 Skuggen_5 D Tolke 19 Pengar_1 B Tolke 20 Pengar_2 A Finne 21 Pengar_3 D Tolke 22 Pengar_4 C Finne 23 Pengar_5 A Tolke 24 Pengar_6 B Reflektere 25 Eplepai_1 C Finne 26 Eplepai_2 D Tolke 27 Eplepai_3 A Reflektere 28 Eplepai_4 B Finne 29 Eplepai_5 A Finne Utdanningsdirektoratet

22 Telefon Utdanningsdirektoratet