Analyse av frukttrekvalitet i høve til norsk kjernefruktproduksjon

Analyse av frukttrekvalitet i høve til norsk kjernefruktproduksjon Resultat av forstudium i ei arbeidsgruppe nedsett og finansiert av Gartnerhallen Innhald: John Harald Rønningen, Gartnerhallens Eliteplantestasjon, leiar Jan Meland, forsøksringen Telemark Torbjørn Takle, Fylkesmannen i Sogn og Fjordane Tomas Hesthamar, Ullensvang Stein Harald Hjeltnes, Planteforsk Njøs, sekretær Samandrag... 2 Innleiing... 2 Status for regelverket... 3 Situasjonen i dei andre nordiske land... 4 Norsk framavlsarbeid... 5 Status for norske planteprodusentar... 7 Status for fruktproduksjonen... 7 Utfordring for fruktprodusentane... 8 Sortimentsutvikling... 8 Tilgang på gode frukttre... 9 Utfordringar for planteprodusentane... 11 Risiko ved import av epletre frå Belgia og Holland... 12 Scenarier og tiltak... 12 Situasjonen ved opning for import... 13 Situasjonen ved framleis importforbod... 14 Tilråding... 16 Litteratur... 16 1

Samandrag Denne analysen set fokus på dei utfordringane som fruktnæringa, Gartnerhallens Eliteplantestasjon og planteskulane i Norge står overfor når det gjeld tilgang på gode tre til nyplanting av marknadstilpassa sortar. Det er pr. i dag importforbod for pærebrannvertplanter, og norsk produksjon av frukttre av marknadstilpassa sortar er for liten til å dekka trongen. Dette har ført til at mykje av nyplantingane skjer med alt for dårleg plantemateriale. Nyplanting i moderne fruktdyrking bør skje med produksjonsklare frukttre, og svak norsk plantekvalitet har vore ein vesentleg årsak til dårleg konkurranse-evne for norsk fruktproduksjon. Landbruks- og matdepartementet vurderer å ta inn plantehelse som del av EØS-avtalen, og gjennom forhandlingar etablera EU sitt plantehelseregelverk i Norge. Ei slik endring vil kunna få positive utslag for norske fruktprodusentar, men vil kunna få sterkt negative konsekvensar for Gartnerhallens Eliteplantestasjon og norske planteskular. Det er viktig at dei partane som vert påverka av ei evt. slik endring prøver å tilpassa seg omlegginga så snart som råd, og finn område der ein kan konkurrera. Ein vurderer produksjonsplanlegging og kontrakter mellom fruktprodusentar og planteskular om trekvalitet, leveringstid og pris, som eit av dei mest vesentlege tiltak for å gjera norsk fruktdyrking meir konkurransedyktig. Sertifisering av produksjonen av grunnstammer, kvist og ferdigvare vil bli viktig for konkurransekrafta til norsk frukttreproduksjon, sameleis utvikling av produksjonsmetodar og etablering av merkevare. Det er føreslått ti ulike tiltak som skal vera med å styrka norsk fruktproduksjon og oppal av norske frukttre som del av merkevarebygging for norsk frukt. Dette er gjort med bakgrunn i 2 ulike scenarier opning for import og framleis importvern. Scenariene viser konsekvensar for dei som er involverte i fruktproduksjon og frukttreproduksjon, og kor vidt det blir opna for import eller ikkje er eit landbrukspolitisk spørsmål. Konsekvensane for norsk landbruk kan totalt sett bli svært vidtfemnande ved å ta i bruk EU sitt plantehelsedirektiv, særleg for framavlsarbeidet. Det er stor import av plantemateriale til Norge alt i dag, og det er ei krevjande politisk oppgåve å vurdera samfunnsverdien av den norske produksjonen av friskt plantemateriale, opp mot fordeler og ulemper med å opna for import også for desse plante-artene. Innleiing Dei siste åra har det vore sterkt fokus på kvaliteten av dei trea som vert nytta ved nyplanting i norske frukthagar. Ein stor del av trea har vesentleg dårlegare kvalitet enn det ein kan få frå planteskular i Europa, og fleire dyrkarar importerer no plomme- og søtkirsebærtre frå utanlandske planteskular. Eple- og pæretre er forbode å importera til Norge, så dyrkarane må kjøpa alt frå norske planteskular eller laga tre sjølve. Den norske produksjonen av epletre er for liten, og det er stor frustrasjon mellom fruktdyrkarar p.g.a. mangel på gode tre til planting. Frå dyrkarhald er det med denne bakgrunn framsett ynskje om å importera epletre som kan gje nyplanta felt ein like god start som elles i Europa, og samstundes få tak i nye aktuelle sortar. Dette har ført til sterkt engasjement hjå dei partar som vert berørte av slik import, i fyrste rekkje dei som steller med plantehelse og dei som mister inntekter som fylgje av ein sterkare konkurranse. Engasjementet auka som fylgje av den spreiinga av pærebrann som fann stad på Vestlandet sommaren 2005. I samband med utvikling av epleproduksjonen vart det sett i gang eit omfattande kursopplegg i Telemark og Hardanger vinteren 2004/2005 med innleigd konsulent frå Nederland Aad Wisse. Som fylgje av ny kunnskap, kom det krav om fleire og betre tre til nyplanting. Dette vart støtta gjennom ein prosjektidé som kom frå det nyskipa fruktmottaket Hardanger fjordfrukt BA og Bama, der det også vart sett sterkt fokus på endringar i sortimentet som er nødvendig for å styrkja konkurransekrafta for den norske epleproduksjonen. Gjennom dette 2

initiativet ynskte ein å få i stand kontrollert import av tre frå utanlandske planteskular for å dekka trongen for nye sortar og tilstrekkeleg med gode tre til nyplanting. Om lag samstundes sette krefter i Norges bondelag og Gartnerhallen seksjon planteavl i gang ein prosess for å sjå på korleis den norske frukttreproduksjonen kan bli meir konkurransedyktig på kvalitet og pris, og kva som må til for å produsera nok frukttre til å dekka den auka etterspurnaden. Hovudmålet med dette arbeidet var også å gjera norsk fruktproduksjon meir konkurransedyktig, men fokus her var i starten meir retta mot grunnstammeproduksjonen, sortiment, produksjonsmetodar for frukttre og høvet mellom frukttrekvalitet og pris som er tilgjengeleg for norske fruktdyrkarar i dag. Det er ein viss motsetnad mellom desse to strategiane, men eit felles mål er å skaffa norske fruktdyrkarar topp frukttre av eit marknadstilpassa sortiment til ein akseptabel pris. Enkelte meiner at norske planteskular ikkje kan bli konkurransedyktige korkje på kvalitet eller pris innan frukttreproduksjon, og at me difor bør importera tre til den kommersielle fruktproduksjonen slik det vert gjort i dei andre Nordiske landa. Gartnerhallen ynskjer å vera ein sentral aktør i produksjon av sortsekte og friske norske frukttre gjennom grunnstamme- og kvistproduksjon, på same måte som planteskulane ynskjer å oppretthalda verdiskapinga i frukttreproduksjon. Utfordringa blir å finna konkurransestrategiar for den norske frukttreproduksjonen slik at den blir meir robust overfor dei endringane som vil koma, samstundes som norske fruktdyrkarar snarast får tilgang til godt plantemateriale av aktuelle sortar. Dette må skje på ein måte som gjev minst mogeleg risiko for spreiing av skadegjerarar, og slik at det særeigne norske sortimentet vert handtert på ein profesjonell måte som gjer det lett tilgjengeleg og med høg plantekvalitet (fytosanitært, sortsekte og kraftige planter). Gartnerhallen finansierte ein studietur til Belgia og Nederland for ei gruppe fagpersonar som skulle vurdera konkurransekrafta for den norske frukttreproduksjonen i august 2005, og konklusjonane frå denne studieturen blir lagt til grunn i vidare prioriteringar. Status for regelverket Plantesjukdomslova (Forskrift om planter og tiltak mot planteskadegjørere) forbyr import av alle vertplanter for pærebrann, og stengjer altså for import av eple- og pæretre. Plantesjukdomslova ligg tett opp til EU sitt plantehelsedirektiv (EC 2000/29), men det er ein del skilnad innan områda import, karantenebestemmelsar, krav til opphavsmateriale og omsetning av planter og formeiringsmateriale. Mattilsynet har utarbeidd ein konsekvensanalyse av å ta inn plantehelseområdet i EØS-avtalen på oppdrag frå LMD (Landbruks- og matdepartementet), og rapporten vart oversend i juli 2005. Mattilsynet har ikkje fatta vedtak i saka, men vil koma med tilråding til LMD i løpet av kort tid. Plantehelse inkl. sertifisert produksjon av setjepoteter, er eitt av dei siste fagområda i Mattilsynet som ikkje er omfatta av EØS-avtalen. Om ein går inn for å ta i bruk EU sitt plantehelsedirektiv, må ein evt. forhandla om unntak dersom Norge vil oppretta vernesoner for særlege skadegjerarar. Vernesone kan opprettast for skadegjerarar (t.d. pærebrann), men ikkje for vekst, og det er bestemte reglar som gjeld for å få status som vernesone. Ein kan t.d. ikkje få status som vernesone dersom ein skadegjerar førekjem i eit område, men ein kan få slik status om ein har iverksett eit utryddingsprogram. Viss ein derimot ikkje har klart å utrydda skadegjeraren i løpet av 2 år, fell retten til vernesone bort. Det er enno ikkje klart kva som vert Mattilsynet sitt råd til LMD, og heller ikkje kva som vert politisk bestemt, men Mattilsynet handhevar det regelverket som til ei kvar tid er gjeldande. I mange tilfelle er handhevinga av regelverket like viktig som sjølve regelverket. 3

WTO-avtaleverket er samansett av mange ulike avtalar, der t.d. landbruksavtalen regulerer tollsatsane for landbruksvarer, medan SPS-avtalen regulerer handelsrelaterte tiltak knytta til plantehelse, dyrehelse og matvaretryggleik. Begge desse avtalane kom i 1995. Som medlemsland har Norge forplikta seg til å fylgja SPS-avtalen, på same måte som EU. SPSavtalen oppfordrar dei enkelte land til å byggja sine tiltak på internasjonale plantehelsestandardar (jfr. FN sin plantehelsekonvensjon). Dersom desse ikkje vert fylgde, eller viss det ikkje finst internasjonale standardar, må landa dokumentera vitskapleg at det er nødvendig å iverksetja handelsbegrensande tiltak på plantehelseområdet. Dette har Norge gjort i plantesjukdomslova, medan EU har tilpassa sitt lovverk gjennom plantehelsedirektivet. Tollsatsar og plantehelse har altså ikkje noko direkte med kvarandre å gjera, anna enn at desse områda er regulert gjennom to avtalar under WTO. EØS-avtalen omfattar ikkje landbrukspolitikken, med toll og støtte-ordningar. Derimot omhandlar den tekniske handelshindringar, og plantehelseområdet kan vera ei slik hindring. Endringar i lov-verket er politiske beslutningar som skal ta omsyn til alle konsekvensar inkl. internasjonale avtalar, og dei som vert berørte av endringane må syta for å målbera sine syn til styresmaktene. Dersom Norge vel å ta inn plantehelseområdet i EØS-avtalen og gjennom det tek i bruk EU sitt plantehelseregelverk, vil dette medføra m.a. oppheving av importforbodet for pærebrannvertplanter, jordbærplanter og setjepoteter. I motsett fall vil plantesjukdomslova gjelda som før. Situasjonen i dei andre nordiske land For fruktdyrkarane i Sverige, Danmark og Finland har ein opnare marknad gitt tilgang til eit vesentleg betre plantemateriale i eple og pære. For eliteplantestasjonane har situasjonen derimot blitt dramatisk forverra i Sverige og Danmark. Den danske eliteplantestasjonen vart privatisert og gjekk konkurs, og har i dag ubetydeleg aktivitet. Den svenske eliteplantestasjonen har også ein svært vanskeleg økonomisk situasjon, og har i dag berre 2 tilsette. Denne eliteplantestasjonen har ikkje hatt ferdigvareproduksjon av grunnstammer, og kvistproduksjonen har heller ikkje vore berande i stasjonen sin aktivitet. Situasjonen vart fyrst dramatisk forverra etter at produksjonen av jordbærplanter vart nedlagt som fylgje av import. I Danmark er Vester Skovgaard den einaste frukttreplanteskulen som produserer til kommersiell fruktproduksjon, medan det er 6 andre som produserer til småhagebruket. Det vert ikkje produsert grunnstammer i Danmark, og podekvist vert henta der ein forventar å få det beste materialet. T.d. vert det nemnt at Gartnerhallens Eliteplantestasjon har det beste materialet av raud Aroma, og at fokus no er dreia meir mot å ha den rette typen og ikkje så fullstendig på plantehelse som for ei tid tilbake. Produksjon av knipetre i eple og pære vert utført i utlandet, for klima i Danmark er ikkje slik at ein kan konkurrera på pris og kvalitet. Derimot produserer dei mykje plomme- og søtkirsebærtre, for der er ikkje konkurransen så hard, og det vert også produsert ein god del epletre på sterkare stammer (M26 og MM106). Totalt produserer Vester Skovgaard 200.000 frukttre i året, av dette er ca. 40% kjernefrukt. I tillegg har dei kontraktproduksjon på ca. 150.000 kjernefrukttre i Nederland og Belgia pr. år. Produksjonen av steinfrukttre er aukande, i og med at det er mange tilfelle av dårleg etablering når tre vert flytta frå sørlegare breiddegrader, og smittepresset av Sharka-virus og Pseudomonas er høgt. Produksjon av plomme- og kirsebærtre er såleis meir konkurransedyktig, og det vert også eksportert tre til Tyskland og Nederland. 4

Sertifiseringssystemet i Nederland aksepterer ikkje materialet frå dei nordiske eliteplantestasjonar som høgaste grad i kvalitetssystemet, og materialet vert levert med kvit etikett (sertifisert). For sertifisert virusfritt materiale vert det nytta oransje etikett. I Sverige har ein del planteskular satsa på E-plantsystemet (http://www.eplanta.com/), og har suksess med det. Dette er eit konsept som fokuserer på det innanlandske materialet og at det har særlege tilpassingar til dyrkingsvilkåra i landet. I tillegg har nokre planteskular spesialisert seg på produksjon til Finland med bakgrunn i trygg plantehelse og sertifisering etter EU sitt plantehelsedirektiv. All grunnstammeproduksjon i Sverige vert utført etter tilhyppingsmetoden ved Rögle plantskola i Ängelholm, og dei hadde tidlegare betydeleg eksport også til Norge. Hovudtyngda av produksjonen er A2 (75.000stk) og B9 (30.000 stk.), med mindre mengder av MM106, B491 og B396. Tidlegare hadde dei også produksjon av M26, MM111 og M9. Heile produksjonen vert selt som sertifiserte grunnstammer til svenske og finske planteskular, og mormaterialet vert levert av den svenske eliteplantestasjonen. Planteskulane i Sverige produserer i all hovudsak til hagesenter, og kjøper grunnstammer både frå Rögle og frå planteskular i Tyskland og Nederland. Kvisten vert levert frå eliteplantestasjonen, noko som er eit krav i sertifiseringssystemet. Situasjonen for pærebrann er ulik i dei nordiske landa. Danmark fekk påvist pærebrann sist på 1960-talet, i Sverige vart den påvist i 1986-87, medan Finland ikkje har påvist sjukdomen. I Sverige vart det utbetalt store erstatningar i starten, men sjukdomen vart etter kvart nedgradert, og for tida er det ikkje særlege tiltak korkje i Sverige eller i Danmark. Finland har status som vernesone for pærebrann under EU sitt plantehelsedirektiv. Norsk framavlsarbeid Frå starten på 1960-talet vart det sett i gang omfattande arbeid i fleire land i Europa for å unngå at det fylgde med skadegjerarar frå ein generasjon til ein annan ved omsetning av plantemateriale. Problemet var størst i klonøksla materiale som frukt, bær, poteter og ein del prydplanter, og etter kvart vart det bygd ut sertifiseringssystem som grunnlag for sortsekte og friskt plantemateriale. I Noreg skal all produksjon av planter til vidare salg føregå i samsvar med Forskrift om planter og tiltak mot skadegjørere (Plantesjukdomslova). Den sertifiserte produksjonen skal i tillegg tilfredsstilla dei krav som er gitt i Retningslinjer for sertifisert produksjon av hagebruksvekster, og Mattilsynet fører kontroll med produksjonen. Framavl er metodikk for formeiring, rensing og testing for relevante skadegjerarar i ulike vekstar, og er eit system som skal sikra at landbruket får tilgang til friskt og sortsekte plantemateriale. Det er landbrukspolitisk bestemt at Noreg skal ha slik framavl, og det er brei støtte i næringa for at det offentlege yter betydeleg støtte til arbeidet, slik at plantematerialet skal ha ein akseptabel pris. I 1974 vart det sett i gang framavlsarbeid i frukt her i landet, og sidan då har dette vore organisert gjennom Gartnerhallens Eliteplantestasjon Sauherad. Den offentlege framavlen omfattar i dag hagebruksvekstar, setjepoteter og frøavl, og i tillegg til Gartnerhallens Eliteplantestasjon, får også institutt for plante- og miljøvitenskap ved UMB, Planteforsk Plantevernet og Kise, såvareforretningane og klonavlssentra betydelege overføringar til framavlsarbeidet. I frukt er det berre Gartnerhallens Eliteplantestasjon som får offentlege overføringar, men indirekte vert Planteforsk Plantevernet støtta gjennom kjøp av analysetenester. Den norske framavlen er svært lik det som skjer elles i Europa, men sortiment er annleis. Framavlen set store krav til fagkompetanse ved handtering av dei høgaste klassane (kjerne og elite), og opp gjennom åra har dei involverte institusjonane skaffa seg høg kompetanse og 5

fascilitetar innan formeiringsteknikkar, diagnostisering og kunnskap om planter. I tillegg er det innarbeidd gode fytosanitære og genetiske kvalitetssystem, som skal sikra at det er rett sort og at det ikkje fylgjer med uynskte skadegjerarar. Hovudpillarane i framavlen er formeiringsteknikkar, sunne, klimatilpassa og sortsekte planter. Nokre få uhell i framavlen har ført til at enkelte fruktmiljø har svekka tillit til systemet (t.d. dårlege fargemutantar i eple). Det er nødvendig med betydeleg omsetning av planter for å sikra framavlssystemet. Stor omsetnad viser nytten av arbeidet for næringa, samtidig som det rettferdiggjer dei offentlege tilskota som trengst for å oppretthalda aktiviten. Dersom størstedelen av plantematerialet vert kjøpt frå andre kanalar enn gjennom det norske framavlssystemet, vil systemet lett falla saman, noko ein har sett både i Danmark og Sverige. Framavlssystemet i frukt er oppbygd slik: Klasse Leverandør av materiale, kommentar Prekjerne/foredlarvare Graminor og evt. andre norske foredlarar leverer materiale av nye sortar som er utvikla. Planteforsk leverer materiale av nye sortar og mutasjonar som er lovande frå prøving. Gartnerhallens Eliteplantestasjon tek hand om materialet for ein låg pris Kjerneplanter Gartnerhallens Eliteplantestasjon etablerer kjerneplanter etter varmeterapi og etterfylgjande kontroll av virus og genetisk stabilitet. Tid- og kostnadskrevjande prosess som vert dekka av off. midlar. Eliteplanter Gartnerhallens Eliteplantestasjon produserer eliteplanter frå kjerneplantene. Dette er tre som står i såkalla kvistbank, og her vert det skore okulasjons- og podekvist til planteskulane. Kostnadane vert dekka gjennom sal av kvist og offentlege midlar. Sertifiserte frukttre Det er utarbeidd retningslinjer for sertifisert produksjon av frukttre, men planteskulane har ikkje teke systemet i bruk. Sertifiseringssystemet har ikkje krav til generell plantekvalitet, berre spesifiserte skadegjerarar og produksjonsmetode. Det er ein styrke for norsk fruktdyrking at me har høve til å setja inn sortsmateriale i vårt nasjonale framavlssystem. Det gjev gode vilkår til å produsera på det beste materialet som er utvald i Noreg, og gjev oss lett tilgang til innsyn i prosessane. Kostnaden med å setja inn materiale i systemet er låge for sortseigarane, og det offentlege dekkar kostnaden med å halda materialet i dei høgaste klassane av framavlen (kjerneplanter og delvis elite). På denne måten sikrar me at det beste sortsmaterialet frå foredling og gode mutasjonar, kjem inn i framavlssystemet. Dersom kostnaden med å setja inn nye sortar i framavlssystemet vert høg (som t.d. i andre Europeiske land), vil det kunna bli så høg terskel for å ta inn nye mutasjonar i marginale sortar (som dei fleste sortar dyrka i Noreg), at det knapt vil skje. Den norske framavlen er såleis med og sikrar ei utvikling i det særlege norske sortimentet, men omfanget av produksjonen må vera så stort at aktørane kan oppretthalda kompetanse og økonomi. Det er eit komplisert bilete å forhalda seg til når internasjonale avtalar om handel med planter og produksjon av planter, skal haldast opp mot norske lover og forskrifter. Det norske lovverket må ta utgangspunkt i internasjonale avtalar, og evt. restriksjonar må begrunnast på dei måtar som desse avtalane krev. Internasjonal handel med planter er regulert av SPSavtalen under WTO, medan produksjon av planter i Noreg til vidare salg skal skje med bakgrunn i Plantesjukdomslova. Dersom produksjonen i tillegg skal vera sertifisert, må den vera i tråd med retningslinjene for sertifisert produksjon av hagebruksvekstar, og den må då 6

vera basert på framavlssystemet. For produksjon av usertifiserte frukttre, som er standard i Noreg i dag, er det altså ikkje noko krav om å nytta seg av framavlssystemet. Framavlssystemet er eit kjenslevart system som krev samverknad mellom mange aktørar for at det skal fungera etter intensjonane. For det fyrste må sortseigarar, Planteforsk og næringa gå aktivt inn og styra sortimentet i framavlen. Det er heilt avgjerande at Planteforsk som utprøvar har nødvendig tillit, slik at næringa har tiltru til at det beste materialet som er å få tak i internasjonalt, vert tilfredsstillande prøvd i Noreg både i marknad og dyrking. Framavlssystemet må ha tillit både når det gjeld plantehelse og genetisk stabilitet, og planteskulane må produsera nok gode tre til å dekka etterspurnaden i marknaden. I tillegg må produksjonsplanlegginga fungera langt betre. Det sviktar på alle desse punkta i dag, og det vil vera feil å leggja skulda berre på den eine parten. Status for norske planteprodusentar Det er stor norsk produksjon av vertplanter for pærebrann i planteskulane. Produksjonen skjer med vern frå Plantesjukdomslova, og engros-verdien av slike planter var i 2004 i overkant av 70 mill. kr (kjelde Norsk gartnerforbund/budsjettnemnda for landbruket). Frukttre utgjer knapt 30% av denne verdien, og fleire planteskular vil mista fundamentet for sin eksistens om importvernet vert borte, og kompetanse vil forsvinna. Planteskulane har mista mykje produksjon og omsetnad i samband med import av billege planter gjennom ulike kjeder. Konkurransen i plantemarknaden er blitt hard, og pris er ofte ein viktigare konkurransefaktor enn plante-art og herkomst. Norske klimatilpassa utval av ulike prydplanter vert pressa av eit snevert sortiment importert til dumping-prisar, og plantesjukdomslova som m.a. gir importvern mot vertsplanter for pærebrann, er den siste støtta planteskulane har. Fleire norske planteskular produserer tre på friland etter om lag same metode som elles i Europa, men oftast med kortare produksjonstid og fylgjeleg svakare tre. Okulasjon skjer i juli/august det eine året og trea vert tekne opp som eittåringar etter bladfall neste haust. Ved utanlanske planteskular er det knipetre som dominerer, og slike tre har 2 års produksjonstid. Norske planteskular som produserer to-års tre klarar ikkje å konkurrera med utanlandske planteskular på pris med gjeldande metodar. Mange planteskular på Vestlandet produserer frukttre i veksthus/plasthus i løpet av 4 månader, og kan dermed produsera tre på kort bestillingstid. Desse trea kallast grønpisk, og vert planta som potta tre i juni/juli. Kvalitetsproblema på frukttre til nyplanting er i hovudsak knytta til denne tretypen, då desse trea ofte er for svake og etablerer seg dårleg. Slike tre er meir utsette for omplantingssjokk i og med at dei er i full vekst, men dårleg etablering er også tufta på manglande kunnskap om herding, transport og stell av slike tre under og etter planting. Svak kvalitet på grønpisk som vert levert frå planteskulane er i fyrste rekkje eit spørsmål om kompetanse hjå planteskulane, men kvaliteten på grunnstammene og kvisten er også i høg grad avgjerande for resultatet. Status for fruktproduksjonen Kjernefruktproduksjonen i Norge er ein politisk produksjon, i den forstand at utan importvern hadde ikkje produksjonen hatt det omfanget den har i dag. Importvernet for frukt er del av WTO-avtalen, og har inga direkte kobling til plantehelse-området. Toll på eple og pære i den norske sesongen gjev norsk frukt konkurransefordeler, og i tillegg jamnar distrikts- og 7

kvalitetsstilskotet til ei viss grad ut ulempene med å produsera kjernefrukt langt frå marknaden. Fyrstehandsverdien av eple- og pæreproduksjonen var i 2004 berekna til 87 mill. kr (kjelde budsjettnemnda for landbruket, jordbrukets totalrekneskap), men næringa gjev også betydelege samfunnsverdiar som kulturlandskap og busetnad, og er viktig i samband med turisme og regional identitet. Økonomien i kjernefruktproduksjonen er svak, og næringa ser no etter vegar som kan gje betre lønsemd i produksjonen, særleg i eple, som er den dominerande fruktarta i Norge. Det vert arbeidd aktivt for å få auka produksjon av kvalitetsfrukt pr. arealeining, samtidig som eplehagane må fornyast til eit meir marknadstilpassa sortiment, i dei mest moderne og intensive plantesystem. Fruktproduksjon er ein fleirårig produksjon, og endringar i sortimentet tek lang tid. Produsentane ynskjer å halda på felta så lenge som råd, då det er på slutten av omlaupet ein kan hausta gevinsten av dei investeringane som vart gjort ved anlegg. Rydding av ein hage og etablering av ny inneber store utgifter og tap av inntekter i fleire år, og det krev kapital og tru på framtidig inntening for at dette skal verta gjort i tide. Ein sort som Gul Gravenstein er det ikkje lengre marknad for, men av ulike årsaker er det enno mange felt som ikkje er rydda. Mangel på skikkeleg produksjonsplanlegging har ført til at enkelte sortar kjem som ei bylgje og overfløymer marknaden. Dette er tilfelle med vanleg Aroma som har auka i mengd år for år, og bylgja forsterkar seg sjølv om marknaden for lengst er metta. Marknaden er i stadig endring, og det er ei stor utfordring å tilpassa produksjonen gjennom rydding av ulønsame felt og planting av sortar som kan oppnå høgare pris i marknaden. Betre produksjonsplanlegging, med årleg justering, vil betra denne situasjonen i vesentleg grad. Epleprodusentane i Norge står ved ein skiljeveg, og vil møta store utfordringar i åra framover. Sortimentet må bli meir marknadstilpassa, og nyplantingar må koma raskt i bering slik at nye sortar visar att i marknaden og verdiskapinga hjå produsentane aukar. Nyplanting inneber investeringar på 25-40.000 kroner pr. daa, og produksjonsmiljøa forhandlar seg fram til best mogeleg pris og kvalitet på dei innsatsfaktorane som skal setjast inn. I fleire dyrkingsmiljø er det sett i gang kurs for å få auka produktivitet av kvalitetsfrukt i eplehagane, og nyplanting etter dei mest moderne, intensive opplegg vert iverksette. Eitt av hovudproblema er at den viktigaste innsatsfaktoren i nyplanting gode frukttre er mangelvare i Norge, og fruktdyrkarane må ofte ta til takke med svake tre som brukar fleire år på å koma i full bering, og som krev meir arbeid i etableringsfasen. Epledyrkarar elles i Europa har tilgang til kraftige tre til ein lågare pris, og får avlingar vesentleg tidlegare enn det norske epledyrkarar til vanleg oppnår. Den uproduktive fasen frå rydding til avling i nyplantingar er altså vesentleg kortare i plantingar elles i Europa. Utfordring for fruktprodusentane Ein kan såleis sjå 2 hovudutfordringar for den norske kjernefruktproduksjonen. 1. Sortimentet må tilpassast marknaden 2. Det må kunna skaffast nok gode frukttre til planting til ein akseptabel pris Sortimentsutvikling Utvikling av sortimentet må vera eit nært samspel mellom produsentar, marknadsaktørar og sortseigarar. Bransjegruppa for frukt bør vera sentral i å bidra til ei størst mogeleg samla verdiskaping av ei sortimentetsutvikling, sameleis dyrkarsamanslutningar/fruktmottak og 8

deira grossister, og både Gartnerhallens eliteplantesjon som oppformeiringsinstitusjon, Graminor som foredlar/nasjonal sortsrepresentant og Planteforsk som utprøvar av sortsmateriale må bidra. Introduksjon av nye sortar med rettsvern krev at det er ein norsk representant (t.d. Graminor), og søknad om rettsvern i Norge må skje seinast 6 år etter at sorten er verna i fyrste land. Det må altså takast raskt stilling til om ein sort er så interessant at den bør rettsvernast, og nokon må vera villig til å betala kostnaden med rettsvernet. Ein kan ikkje utan vidare gå ut ifrå at ein sortseigar vil akseptera eksport av tre til Norge eller godta treproduksjon i Norge dersom sorten ikkje har rettsvern her. I åra framover må utviklinga i sortimentet gå raskare og i tettare samspel mellom dei ulike aktørar, slik at norske fruktprodusentar ikkje blir avskorne frå å produsera dei nyaste sortane. Det finst ikkje gode statistikkar over prisutvikling på ulike sortar, men fruktlagerinspektøren gjev ut oversyn som viser omfanget av salet gjennom godkjende grossistar og regulering av klasse 1 til fabrikk. Dette gjev eit bilete på kor marknadstilpassa produksjonen er. (Statistikken kan vera litt feil for gul og raud Aroma og Gravenstein i og med at pressfrukt frå raud og gul ikkje er skilde i alle år. ) Norsk epleproduksjon, medel omsett mengd gjennom godkjende grossistar. (Kjelde: Fruktlagerinspektør Jan Belt) Sort Medelproduksjon 2000- Prosent Pressprosent Kommentar 2004, tonn (% av total) av total Tidlegsortar 718 7,5 1,1 Aukande Raud Prins 473 5,0 7,6 Stabil Discovery 260 2,7 0,3 Aukande produksjon Summerred 1.473 15,5 3,3 Dårleg farge i eldre felt Gravenstein 778 8,2 30,8 Produksjonen går ned Gravenstein, raud 1.660 17,4 11,3 Stabil Åkerø 331 3,5 0,2 Stabil Aroma 2.591 27,2 Variabel, litt avtakande 15,0 Aroma, raud 724 7,6 Aukande produksjon Lobo 272 2,9 14,8 Avtakande Karin S./I. Marie 173 1,8 12,6 Avtakande produksjon Andre sortar 68 0,7 7,4 Prins, Torstein, Elstar Sum eple 9.521 100 10,2 I gjennomsnitt for åra 2000 til 2004 vart det betalt ut tilskot til 10.339 tonn eple klasse 1, og av dette vart over 10% regulert til fabrikk. Tabellen viser at det var særleg stor tonnasje av Gravenstein og Aroma som ikkje gjekk til konsum. Dei sortane som er mest tilpassa konsummarknaden er tidlegsortane og haustsortane Summerred, Discovery og Åkerø, men desse utgjer berre om lag 25% av den samla produksjonen. Tabellen viser at epleprodusentane har store utfordringar i å finna nye marknadstilpassa sortar i åra framover, og redusera mengda av sortar som i stor grad vert regulerte til fabrikk. Tilgang på gode frukttre Tilgang til gode frukttre er avgjerande for å få nye plantingar raskt i bering, og på den måten sikra inntekt og auka verdiskaping. Figuren under illustrerer kor viktig det er å ha godt utgangsmateriale ved planting. 9

Akkumulert verdi i epleproduksjon 1800 kg/daa og kr 7,- pr kg samanlikna med 2000 kg/daa og kr 4,- pr. kg 120000 100000 80000 60000 40000 20000 0 Grønpisk 7,- Knipetre 7,- Grønpisk 4,- Knipetre 4,- -20000 1 3 5 7 9 11 13 15 17 19-40000 -60000 I Sverige og Danmark plantar fruktdyrkarane no for det meste knipetre (2-årstre). Figuren viser at ved å planta slike tre i staden for grønpisk, vil ein oppnå større verdiskaping under føresetnad av at dei andre innsatsfaktorane og arbeid er uendra. Det er her rekna med ein plantetettleik på 250 tre/daa, 50 kroner pr. frukttre og arbeidsløn på kr. 101,50 pr. time. Figuren viser at ein har fått att pengane etter år 6 ved å bruka knipetre dersom avlingsnivået er 1800 kg/daa og prisen er 7 kroner pr. kg mot 9 år ved å bruka grønpisk. Dersom avlinga er 2000 kg/daa og kiloprisen for epla er 4 kroner, vil ein ha fått att pengane etter 13 år ved å nytta knipetre og fyrst etter 19 år ved å planta grønpisk. Verdiskapinga pr. daa vil vera 20.000 kr. høgare med knipetre enn for grønpisk ved eit gitt ryddetidspunkt ved beste pris/avlingkombinasjon som vist i figuren. Skilnaden vil bli endå større dersom knipetre kan kjøpast for under kr. 50, og ein pris på ca kr. 45 er ikkje usansynleg ut frå opplysningar frå nederlandske og belgiske planteskular. Figuren tek utgangspunkt i fylgjande avlingsrekke (% av full avling) År 1 År 2 År 3 År 4 År 5 År 6 År 7 Grønpisk 0 0 15 40 75 100 100 Knipetre 0 25 65 100 100 100 100 Ei slik avlingsutvikling for grønpisk føreset gode pisker og godt stell. Tala for knipetre er ein mellomting mellom forsøksdata for 2-årstre i Norge og tal som er oppgitt frå planteskular i Nederland og Belgia. Tala for pisker er dels frå oppnådde forsøksresultat, dels frå drøfting med fagpersonar. Dersom dyrkarane skal få tilgang til gode tre, må dei tingast i god tid. Dette gjeld uavhengig av kvar trea vert kjøpte. Det er naturleg at fruktmottaka koordinerer innkjøp av frukttre, då dei har god kontakt med marknaden og må utvikla produksjonane i sitt mottak gjennom god produksjonsplanlegging. Ut frå det ein kjenner til frå moderne fruktdyrking, som også er vist i figuren, er godt plantemateriale avgjerande for det økonomiske resultatet i fruktproduksjonen. Grønpisk, anten innkjøpt frå planteskule eller frå eigen produksjon, er ikkje eigna til nyplanting i moderne 10

handelsdyrking. Hovudtyngda av nyplanting i norske frukthagar må leggjast om til store, forgreina tre, og dette krev ei betydeleg profesjonalisering hjå dei planteskulane som vil levera tre til norske fruktdyrkarar i åra framover. Utfordringar for planteprodusentane Gartnerhallens Eliteplantestasjon produserer elitemateriale av grunnstammer på bakgrunn av vevskultur, og det aller meste av ferdigvarene vert produserte i Gartnerhallen sitt system, og omsett via Gartnerhallen Plantesalg. Dette er under forandring f.o.m. 2005, då produksjonen også føregår på kontrakt med Fjeld hagebruk. Grunnstammeproduksjon i Norge er risikabel, og av den grunn vert det gitt statsstøtte til produksjonen. Med tilnerma konstante produksjonskostnader pr. eining blir det store økonomiske tap viss ein stor del av stammene må kasserast på grunn av ulaglege vêrtilhøve eller produksjonsuhell. Ordretilgangen er variabel og sortimentet mangfaldig, og dei siste åra har grunnstammeproduksjonen vore for liten til å dekka etterspurnaden av mange grunnstammetypar og kvalitetar. Produksjonen av grunnstammer i t.d. Nederland og Belgia skjer ved tilhypping, og på ein kostnadseffektiv måte. Desse grunnstammene kan kjøpast i ulike diameterklassar, har god rotutvikling og er sertifiserte. Etter det ein kjenner til, gir grunnstammer produsert på denne måten mindre rotskot på ferdige tre, og rota er ikkje så sterkt konsentrert kring eit punkt som tilfellet ofte er etter oppal i små pluggpotter. Utfordringane for grunnstammeproduksjonen er avhengig av kva som skjer med importvernet. Under eksisterande importvern må sortimentet spissast, og produksjonsvolumet av gode grunnstammer må bli tilstrekkeleg til å dekka næringa sitt behov. Ved oppheving av importvernet må produksjonen verta så kostnadseffektiv at prisen pr. stamme vert konkurransedyktig jfr. utanlansk produksjon (P.t. er pris i Belgia er om lag 3 kroner pr. stamme mot ca. 10 kroner i Norge). Ein viss meirpris for norsk vare vil kunna aksepterast, men norsk grunnstammeproduksjon vil ikkje kunna bli konkurransedyktig med eksisterande produksjonsmetodar. Det bør likevel vera ein viss produksjon av norske grunnstammer til spesialsortiment og spesielle trekvalitetar (t.d. E-plant) og for dei som uansett ynskjer norsk vare. Her ligg ei stor utfordring i å få fram rimelege grunnstammer som planteskulen kan driva fram til okulasjon/chip-budding i juli/august, og grunnstammer til poding bør ha større diameter, jamnare sortering og betre fordelt rotutvikling enn det som er tilfellet i dag. Det bør også undersøkjast om nye metodar for oppal av frukttre (tip-poding) kan gje større konkurransekraft for norsk produksjon. Den norske frukttreproduksjonen er ikkje sertifisert, slik den er hjå dei fleste store planteskular i Europa. Ein vil likevel påpeika at produksjonen av både grunnstammer og podekvist ved Gartnerhallens Eliteplantestasjon fylgjer internasjonale metodar for rensing, testing og formeiring, og har høg fytosanitær standard. Det er bestemte reglar som gjeld for sertifisert produksjon, m.a. må alle tre som finst i produksjonseininga ha opphav i elitemateriale. Planteskulane i Norge kjøper grunnstammer og det meste av kvisten frå Gartnerhallen, men mange har også produksjon av ukurante sortar til småhagemarknaden, og produksjonen kan såleis ikkje bli sertifisert. Gartnerhallen Eliteplantestasjon sin kvistproduksjon bør oppgraderast slik at den held dei standardar som m.a. det nederlandske sertifiseringssystemet krev for høgaste klasse. Både grunnstammer og frukttre er verdilause før dei er selde, og både Gartnerhallen og planteskulane tek risiko om dei produserer tre utanom det som er tinga på førehand. Det bør difor i større grad skje ei integrering mellom produksjonsplanlegginga i fruktmottaka 11

og planteskulane, der både kvalitet, pris og leveringstidspunkt vert avtalt ved tinging. I tillegg til dette må produksjonsmetodane hjå planteprodusentane optimaliserast for at størst del av grunnstammene/frukttrea held fullgod salskvalitet, og at det ikkje vert omsett svakt plantemateriale på grunn av at ein ikkje har lukkast med å produsera det ein har lova. Både Gartnerhallen og planteskulane må såleis ha ein viss overproduksjon for å gje kundane skikkeleg vare. Carolus planteskule i Belgia nemner at dei har 20% overproduksjon i høve til ordrane. Opp gjennom åra har dei fleste fruktdyrkarar opparbeidd eit kundeforhold til sin bestemte planteskule, men etter kvart som dyrkarane får kjennskap til tretypar som fruktdyrkarar andre stader har tilgang til, er slike konstellasjonar i ferd med å brytast. I åra som kjem vil det bli sterkare konkurranse i frukttrebransjen, og berre dei planteskulane som klarar å møta dei nye krava til trekvalitet vil verta leverandørar til handelsdyrkinga. Risiko ved import av epletre frå Belgia og Holland Dei andre nordiske landa importerer tre frå Holland og Belgia, og så langt ein kjenner til har dei ikkje fått inn pærebrann eller andre fårlege skadegjerarar med trea. Planteskulane som skal selja til verna soner for pærebrann (t.d Åland), må vera godkjende for produksjon til verna sone i fylgje EU sitt plantehelsedirektiv. Både Nikolaï, Carolus og Fleuren har slik godkjenning, og leverer mykje sertifiserte tre til dei nordiske landa bortsett frå Norge. Godkjenninga er underlagt strenge krav til inspeksjon som er definerte i EU sitt plantehelsedirektiv, og inneber m.a. årlege inspeksjonar i planteskulen og i eit område på 50 km 2 rundt. Direktivet gjev tryggleik for plantehelsa, men håndhevinga av direktivet er ikkje lik i heile EU. Inntrykket frå ein studietur til Nederland og Belgia i august 2005 er at kontrollen der er tilfredsstillande i høve til gjeldande regelverk. Under føresetnad av at ein importerer kjernefrukttre frå anerkjende planteskular i Belgia eller Nederland, vurderer ein risikoen for å få inn pærebrann eller andre fårlege skadegjerarar som liten. Dette med utgangspunkt i EU sitt plantehelsedirektiv, handheving av dette direktivet, statusen til dei aktuelle planteskulane og røynsler frå dei andre nordiske landa. Det er likevel rett å påpeika riskiko for å få inn skadegjerarar som ikkje har så sterkt fokus under inspeksjonane, og vil nemna m.a. heksekost i eple som er nemnt å ha blitt importert med tre til Danmark (Ramborg, 2005). Dersom ein importerer berre frå eit utval av dei aller beste utanlandske planteskulane, vil slik risiko vera svært liten. Det vil ryktast fort om ein planteskule har levert tre som ikkje held mål på genetisk stabilitet eller fytosanitær standard, og det som ikkje sertifiseringssystemet fangar opp vil bli fanga opp av marknaden. Fagpersonar innan området plantehelse ynskjer å bevara ei restriktiv linje for å halda på Norge som eit område med høg fytosanitær status, og er uroa over konsekvensane av å opna grensene. All erfaring viser at opnare grenser og meir handel med planter fører til innførsel av nye skadegjerarar og med scenarier om endra klima er det stor risiko for meir problem med sjukdomar, skadedyr og andre skadegjerarar. Utfordringa for fagpersonar innan plantehelse ligg i å synleggjera risiko for spreiing av fårlege skadegjerarar i ein opnare marknad, og korleis Norge best kan gardera seg mot å få inn slike, gjennom kontroll og haldningsskapande arbeid. Scenarier og tiltak Det er to ulike scenarier for frukttreproduksjonen som vil krevja til dels ulike strategiar. Det eine er at plantesjukdomslova framleis vil gjelda, og at importforbodet for 12

pærebrannvertplanter vert oppretthalde. Det andre er at plantesjukdomslova om få år vert endra, slik at m.a. importforbodet for pærebrannvertplanter vert oppheva. Næringa må vera budd på at begge tilfella kan oppstå, og gjera grep som gjer at ein kan takla begge situasjonar. Uavhengig av dette må norske fruktdyrkarar iverksetja ei meir planmessig utskifting av frukthagane, og tinga frukttre i god tid ut frå marknadstilpasning, ynskje om trekvalitet, plantehelse og evt. andre moment dei vil tilleggja vekt. Eit av dei store trugsmåla i norsk fruktproduksjon er pærebrann, som spreidde seg mykje i sesongen 2005, og me har tidlegare hatt utbrot av Sharka-virus i plomme. Uavhengig av kva regelverk som gjeld, må den offentlege kontrollen vera god og det bør arbeidast aktivt for å spreia informasjon som kan innarbeida gode haldningar hjå dei som har størst risiko for å spreia slike fårlege sjukdomar. Både planteskular og fruktyrkarar må vera bevisste på sine eigne plantingar og områda rundt, og melda ifrå om mogelege utbrot. Ein må vera særleg varsam ved transport av levande organismar, t.d. bier, mellom ulike område. Fruktdyrkarar og planteskular må vera svært bevisste på det ikkje vert spreidd fårlege skadegjerarar i all si handtering av levande materiale. Risikoen for å spreia fårlege skadegjerarar som t.d. pærebrann internt i Norge, kan i visse høve vera like stor som å få inn slike med sertifiserte tre frå utlandet. Norsk fruktproduksjon har eit særeige sortiment, og det må gjerast eit kontinuerleg utvalsarbeid for å finna gode typar av dei ulike sortar. Mutasjonar, i fyrste rekkje av Red Delicious, Fuji og Gala, utgjer no 60-70% av all nyplanting i europeiske epledyrking (Sansavini et al, 2005). I Norge har slikt arbeid vore for lite påakta dei siste 30 åra, av nye mutasjonar som er komne kan nemnast raude typar Aroma, Kronprins og Åkerø Hassel. Mange nye sortar vert no lansert som klubbsortar (t.d. Pink Lady, Jazz, Rubens, Cameo og Honeycrunch ). Her vert produksjon og distribusjon styrt av eit konsortium, og tilgang til slike sortar krev ein sterk dyrkarorganisasjon. Norge vert eit svært perifert og lite epleproduksjonsland i denne samanheng, men sortane er i dei fleste tilfelle heller ikkje tilpassa vårt klima. Fruktnæringa må auka fokus på å finna fram dei beste klonane i vårt særeigne sortiment og vurdera klubbkonseptet for nye norske sortar som grunnlag for merkevarebygging. Næringa må ta tak i sortimentsutviklinga på overordna nivå for å sikra at ein ikkje vert overkøyrd av andre dyrkingsområde. Vidare må steinfrukt få auka fokus, både i fruktproduksjon og treproduksjon, då dette er fruktarter som har betre naturgitte føresetnader for å dyrkast hjå oss, og der me kan utnytta høg fytosanitær status som tilleggsverdi i evt. eksport av frukttre. Situasjonen ved opning for import Konsekvensane for norsk landbruk kan totalt sett bli svært vidtfemnande ved å ta ibruk EU sitt plantehelsedirektiv, særleg for det arbeidet som gjeld oppformeiring av friskt plantemateriale. Det er stor import av plantemateriale til Norge alt i dag, og det er ei krevjande politisk oppgåve å vurdera samfunnsverdien av den norske produksjonen av friskt plantemateriale, opp mot fordeler og ulemper med å opna for import også for desse planteartene. Ein vil likevel tilrå at næringa førebur seg på ein situasjon der EU sitt plantehelsedirektiv blir gjeldande også i Norge, då det vil innebera dei største endringane. Dette vil innebera at om få år vil eple- og pæretre bli importerte frå planteskular som er godkjende for levering til verna sone for t.d. pærebrann, og norske planteskular vil kunna importera grunnstammer frå 13

utanlandske planteskular som har tilsvarande godkjenning. Gartnerhallen og norske frukttreplanteskular må finna sin plass i denne nye konkurransesituasjonen, og satsa på aktivitetar der ein kan verta konkurransedyktig og oppnå verdiskaping. Den norske grunnstammeproduksjonen er vesentleg dyrare enn i utlandet, og den må endrast til å bli ein spesialproduksjon av typar som er tilpassa særlege dyrkingsvilkår, som har ein definert høgare fytosanitær status eller andre konkurransefordeler. Det blir i særleg grad Gartnerhallen som får konkurranse i denne produksjonen, men konkurransen heng også nær saman med kor stor del av grunnstammene dei norske planteskulane vil kjøpa frå Gartnerhallen sin produksjon i ein opnare marknad. Norsk grunnstammeproduksjon vil truleg bli ubetydeleg i ein opnare marknad. Produksjonen av pode-/okulasjonskvist vil ved import av frukttre bli redusert, i og med at utanlandske planteskular i hovudsak vil bruka kvist frå andre kvistbankar. Røynsler frå Sverige viser at Eliteplantestasjonen får små leveransar av kvist til utanlandske planteskular etter få år, sjølv om intensjonen var at ein større del av okulasjonskvisten skulle leverast derifrå. Det er dei viktige sortane internasjonalt som vil bli flytta ut, medan ein vil kunna ekspandera på Skandinaviske sortar. Om systemet for god pomologisk kontroll og høg fytosanitær status vert utvikla til å halda internasjonal sertifiseringsstandard, vil Gartnerhallens Eliteplantestasjon bli ein viktig leverandør av kvist også til fleire planteskular i utlandet. Den norske frukttreproduksjonen må bli meir konkurransedyktig på kvalitet og pris, og ein betydeleg del må dreiast meir til spesialsortiment og hagesentermarknaden. Ein liten del kan også bli aktuelt å levera som grønpisk på kort varsel. Ut frå det ein kjenner til frå m.a. Danmark, kan det sjå ut til at konkurransesituasjonen for frukttreproduksjon er litt lettare i steinfrukt enn i kjernefrukt. Dette er samanfallande med situasjonen i fruktnæringa. I ein opnare marknad vil den totale norske frukttreproduksjonen bli redusert, og mange planteskular vil få betydeleg større aktivitet knytta til import og vidaresalg av plantemateriale enn til eigenproduksjon. Slik import vil også kunna gjennomførast av enkeltdyrkarar eller dyrkarsamanslutningar (t.d. fruktmottak), som er villige til å ta det administrative arbeidet som fylgjer med slik import. Situasjonen ved framleis importforbod Det kan bli ein lengre periode med framleis importforbod for frukttre, og uansett vil det bli ein overgangsperiode der dei norske produsentane må bu seg på strengare krav til trekvalitet. Grunnstammeproduksjonen må profesjonaliserast, produksjonsvolumet må betydeleg opp og kvaliteten på grunnstammene må bli betre. Dette må skje i nær dialog mellom planteskulane og Gartnerhallens Eliteplantestasjon. Det må utarbeidast gode produktspesifikasjonar på salsvarene, produksjonen må bli sertifisert, og det må setjast fokus på korleis prisen på ei okulasjons-/podeklar grunnstamme kan reduserast. Det har vore mangel på gode frukttre til planting i fleire år, og når nye produksjonssystem vert tekne i bruk i eple frå 2006, vil situasjonen bli prekær om ikkje drastiske tiltak vert sette i verk. Utviklinga av kvistbanken er eit sentralt punkt som er meir uavhengig av importforbod eller ikkje. Denne oppgåva må få topp prioritet for å få den opp på internasjonal standard, og slik at den får full tillit på alle nivå i fruktbransjen. 14

Det bør arbeidast for å profesjonalisera og effektivisera frilandsproduksjonen av frukttre, og at norske planteskular får høve til å kunna nytta vekstregulatorar som vert nytta i utlandet om dei ynskjer det. Det finst norske planteskular som leverer svært god trekvalitet, men problem knytta til til utmogning, opptak og lagring må løysast for at desse trea skal ha same sikkerheit for å etablera seg som utanlandsk plantemateriale. Planteskular med frilandsproduksjon må støttast i utvikling av treproduksjonen, både i utvikling/utprøving av ny metodikk/teknologi og for å få sertifisert produksjonen. Noreg er eit land med lite press av skadegjerarar, og kan såleis fokusera på reinheit og trygge planter. Bruk av in vitro kultur som start i produksjonane gir ein høg fytosanitær status, og dersom ein utnyttar veksthus optimalt dei fyrste månadane av eit frukttre sin vekst, kan dette kunna gje ein heilt ny type tre. Oppal av grunnstammene til ca 20-25 cm høgde og deretter tip-poding av urteaktig skot med påfylgjande oppal i veksthus, vil kunna gje eit 60-80 cm høgt tre den fyrste sesongen. På denne måten vil all energi i treet gå til det ferdige treet i staden for å produsera ei grunnstamme der mestedelen vert kasta. Tre frå veksthus vil kunna plantast på friland for vidare produksjon av to-års tre, eller evt. eksporterast som ein spesialkvalitet med høg fytosanitær standard. Ein metode som liknar på denne, der roting av grunnstamma skjer samtidig med samangroing av podinga ( stenting ), vert nytta kommersielt i roser (www.verbeek-rozen.nl). Metoden må vurderast ut frå sikkerheit for genetisk stabilitet, økonomi og fytosanitære aspekt. På grunn av klima og situasjonen for skadegjerarar i Noreg, ligg tilhøva til grunn for å etablera merkevare av norske frukttre, som har ein spesifisert standard for produksjonsmåte og produktkvalitet. Denne kvaliteten må leggjast til grunn for kontraktfesta leveringsavtale mellom planteprodusent og fruktdyrkar/ hagesenter. 15

Tilråding Aktivitet Syta for raskare sortimentsutvikling (sortsrettar, klubbsortar, klonutval i spesialsortar, utprøving, marknadstesting, sortsutvikling, osb). Stimulera fruktmottaka til aktiv produksjonsplanlegging, og bevisstgjera produsentane om plantekvalitet og stell av frukttrea kring planting Utvikla meir kostnadseffektiv og sertifisert norsk kvistproduksjon, og gjennom dette større sikkerheit for genetisk stabilitet Vidareutvikla E-plantsystemet som merkevare for norske sortar og arter Utvikla nytt klassifiseringssystem og nye kvalitetskrav for norskproduserte frukttre Etablera sertifisert produksjon av norske frukttre Etablera eit trygt system for import av frukttre til Norge 1) Effektivisera og spesialisera grunnstammeproduksjonen Vidareutvikla frilandsproduksjonen av frukttre gjennom kompetanseheving, tilgang på nødvendige vekstregulatorar og ny teknologi, m.a. plasttunnellar. Vurdera nye metodar for frukttreproduksjon innan potteproduksjon i veksthus/plasthus, plasttunnellar og tip-poding (økonomi, produksjonstekniske risikovurderingar, m.m.) 1) Ved endra reglar for import av planter Ansvarleg Graminor og Planteforsk i samarbeid med bransjen. Sortsprøvinga må konkludera med aktuelle sortar for oppformeiring og marknadsutprøving. Gartnerhallen, andre produsentsamanslutnader og fruktmottak Gartnerhallens Eliteplantestasjon Gartnerhallens Eliteplantestasjon saman med E-plant Norge Planteskulane, Mattilsynet, Gartnerhallens Eliteplantestasjon Planteskulane, Gartnerhallens Eliteplantestasjon Mattilsynet, Norsk gartnerforbund, Gartnerhallen og andre kommersielle aktørar Gartnerhallens Eliteplantestasjon, planteskulane Planteskulane, Gartnerhallens Eliteplantestasjon Gartnerhallens Eliteplantestasjon, planteskulane Litteratur Sansavini, S.; E. Belfanti; F. Costa & F. Donati. 2005. European Apple Breeding Programs Turn to Biotechnology. Cronica Horticulturae (2): 16-19 Hjeltnes, S.H.; T.Takle; T.Hesthamar; J. Meland & J.H.Rønningen 2005. Frukttreproduksjon i Belgia og Nederland. Rapport frå studietur 24.-27. august 2005: 21 s. Mattilsynet, 2001. Retningslinjer for sertifisert produksjon av hagebruksvekster. 18 s. Ramborg, S. 2005. Flere fund av æbleheksekost. Frugt & grønt 4(5): 209 Rygh, O.C. 2004. Fremavl innen hagebruk, settepoteter og frø. Organisering og finansiering. Vurdering i tilknytning til jordbruksoppgjøret 2004. SLF rapport nr 2/2004: 48 s 16