Sortsutvikling og sortsmangfald i norsk epleproduksjon. Eit historisk tilbakeblikk Vitenparken Campus Ås 17. oktober 2017 ved Finn Måge Tormodeple 1861 Sort frå 1660
Eple kan vere så mangt. Dei er ulike i form, farge, størrelse, mogningstid og smak. Det fins tusenvis av eplesortar
Pomologi er læra om fruktsortar Det har lenge vore stor interesse for fruktsortar Frå sist på 1700- talet blei det laga fine illustrasjonar og gode skildringar av eple-sortar Eplesorten Flaskeeple frå tysk bok utgitt i 1798 er eit godt eksempel
Flaskeeple er ein gamal tysk sort Den var mykje planta i Norge frå 1822 Namn: Melonapfel Nonnetitte Prinzen-Apfel Flaschapfel Hasenkopf Haferapfel Schlotterapfel Berliner
Pomologisk plansjer fra Ungarn Den ungarske generalkonsulen for Norge kom til Ås / NLH i 1903 og overrekte ei mappe med flotte bilder av fruktsortar Magyar Pomologia Monographie de la Horticulture
Eplesortar som var planta ved NMBU i åra frå 1865 til 1870 Alexander Silkeeple (Annie Elisabeth) Astrakan, kvit Charlamowsky Flaskeeple Gravenstein Hampus Agaeple Muskateple Jordbæreple Langtons mageløse Ribston Stettiner, rød Sødermannseple Sävstaholm Virginsk Rosenepel Åkerø
Tre av Hampus var vanleg Svensk, spreidd i Norge frå NLH frå 1880 Tidleg, kort brukstid Fruktene smakar svært godt, er små, og flatrunde Små tre, sterk mot soppsjukdomar Tilrådd fram til 1930-talet Hampus
Fruktsortar ved NMBU i 1911 Fruktsortar til testing: 190 eplesortar 95 pæresortar 98 kirsebærsortar, søte og sure 90 plommesortar 473 sortar totalt NMBU dreiv stor planteskole på den tid, og spreidde fruktsortar over heile landet NMBU styrde sortsutviklinga i landet Alle var opptatt av nye sortar
Dei gamle eplesortane er stort sett blitt borte Mange sortar blei borte på 1950- og 60- talet Olav H. Hauge: «Eg hogg ned den store apalen utfor glaset. Han skygde for utsyni, det var eitt, det vart skumt i stova um sumaren, dessutan vilde ikkje Gartnarhallen ha Flaskeeple lenger».
Gul Gravenstein var den mest dyrka eplesorten i Norge i nesten 200 år. Utgjorde opptil 30 %. Kom til landet i 1792. Trea veks sterkt. Smakar godt. Stor avling. Utsett for soppar og frostskade.
Gravenstein har eit ope kjernehus, og der er sjeldan mange frø. Den må ha pollensort, og pollinerer ikkje andre sortar. Triploid, ikkje brukt i foredlinga
Den raude typen (mutant) av Gravenstein, er vår fjerde viktigaste eplesort. Raude eple sel best, men berre fargen skil seg frå morsorten
Den totale fruktproduksjonen i Norge ved tre tider. Tusen tonn. Etter SSB og Budsjettnemnda for jordbruket 1936-1940 1955-1960 2012-2016 Totalt 38,8 96,3 13,1 Eple 21,1 67,3 12,2 Pære 3,4 9,6 0,3 Plomme 9,3 14,7 1,1 Moreller 5,0* 3,6* 0,5 * Kirsebær og moreller
Viktige eplesorter i Norge ved tre tider 1956-1967 Fruktdyrkarlaget 1984-1988 Gartnerhallen 2013-2016 Grøntprodusentene Sort % Sort % Sort % Gravenstein 30,1 Gravenstein 33,9 Aroma 39,0 Torstein 13,3 Prinsar 12,8 Summered 18,9 Filippa 8,4 Torstein 12,5 Discovery 12,9 Åkerø 8,3 Aroma 7,2 Gravenstein, r 9,1 Cox s Pomona 5,2 Summerred 5,5 Julyred 3,8 James Grieve 4,7 Ingrid Marie 5,2 Åkerø 2,6 Sävstaholm 3,2 Åkerø 3,7 Prinsar, raud 1,8 Transparente Bl. 2,6 Lobo 3,3 Vista Bella 1,5 Ribston 2,3 Filippa 2,8 Ingrid Marie 0,9 Prinsar 2,1 Transparente Bl. 1,7 Lobo 0,9 Ingrid Marie 1,9 Quinte 1,7 Caroll 0,8
Norsk Pomologi. Bind I. Epler Fin bok med fyldig omtale og heilsides fargefoto av 70 eplesortar Dessutan ei til to siders omtale av 64 andre sortar Boka kom først i 1939 og trykt på nytt i 1943 og 1947 Meir enn 1000 eplesortar er testa i Norge
Foredling av nye eplesortar Ved foredling blir to sortar kryssa med kvarandre Kjernane (frøa) blir sådde og utplanta Etter 8 til 12 år kjem det frukter på trea Plantar vi ut 1000 frøplanter, kan vi få 1000 forskjellige eple Vi velger ut dei beste (selekterer) Dei aller fleste er ingenting verd. Sure og søte Dei som ser fine ut og smakar godt, blir oppformeira med poding Dei fleste eldre eplesortar er spirde frå tilfeldige frø der far og mor er ukjende
Frukttre blir formeira med poding
Søteple - Søtakari Sorten Søtakari er vald ut av Johannes Øydvin. Sorten er nesten utan syre Den smakar spesielt Ved foredling kjem det nokre slike Golden Delicious har lite syre, safteple
Aroma vår viktigaste eplesort
Foredling av sorten Aroma Eplesorten Aroma var foredla systematisk ved Balsgård i Sverige Foreldra er dei kjende sortane Ingrid Marie og Filippa Aroma kom til Norge i 1966 under koden BM.31021 Aroma blei introdusert og fekk namn i 1973 Vi her ved NMBU var med på å velje den ut Vi la vekt på ei rekkje eigenskapar ved både ved trea og ved fruktene
Etter kvart er det funne raude typar av Aroma. Denne er kalla Ylvisåker og kjem frå Sogn
Ingrid Marie. Dansk sort som blei mykje planta i Norge frå kring 1960. Mor til Aroma
Filippa var lenge ein av våre viktigaste sortar. Den har ein spesiell krydra smak. Filippa er far til dagens hovedsort: Aroma
Foredlingsmål i eple Eigenskapar ved treet: Svak til middels vekststyrke i treet Sterk mot sjukdomar og skadedyr Opne og sterke greinvinklar og opprett krone. (Ønska treform) Stor og årviss avling Kome tidleg i bering Vinterherdige tre
Foredlingsmål i eple Eigenskapar ved frukta God og jamn ytre kvalitet, form og farge God smak, konsistens og aroma Passe store frukter Rett mogningstid Tole moderne omsetning. God overflate som toler trykk og ikkje viser skade Lang brukstid Lang lagringstid
Torstein og Raud Torstein
Summerred er den nest mest dyrka eplesorten i Norge Planta mykje frå ca 1980
Summerred kjem frå Canada, og er eit smakfullt hausteple. Den er utsett for soppsjukdomar
Også innen ein og same eplesort er det stor variasjon frå eple til eple. Summerred
Discovery er vårt tredje viktigste eplesort. Det er eit hausteple med helst lang brukstid
Omsett avling i tonn 1400 1200 1000 800 Omsett mengde av eplesorten Discovery frå 1996 til 2014 Discovery utgjer 13 prosent av norsk epleproduksjon i 2016 600 400 200 0 1995 2000 2005 2010 2015 År
Discovery har små tre, den er sterk mot sjukdommer og egner seg godt i småhagar
Beauty of Bath. Engelsk sort, planta i Norge i mellomkrigstida. Fin og god, men sart. Far til sorten Discovery
Åkerø er eit gamalt kvalitetseple som framleis er med i produksjonen. Folk spør etter den. Kom til NMBU i 1860
Tonn 450 400 350 Omsett mengde av eplesorten Åkerø i tonn frå 1996 til 2015 Vi produserer ca 40 gram Åkerø per nordmann 300 250 200 150 100 1995 2000 2005 2010 2015 År
Det finst raude typar av Åkerø, men også den vanlege typen kan få fin raudfarge
Tidlege eplesortar blei ofte kalla glasseple. Dei blir overmogne og får indre samanbrot før hausting
Ennå finst mange tre av Transparente blanche. Det var for mange rekna som første eple om hausten. Smakar litt surt. Har fint og kvitt fruktkjøt, og den eigna seg i hushaldet
Transparente blanche var vårt mest planta tidlegeple. Toler kalde vintrar, lett å stelle. Mange hageeigarar kjenner den
Close.Frå USA. Planta i Norge frå ca 1960. Stort og fint eple. Modna svært tidleg og ujamnt. Fell lett ned. Kort brukstid. Litt sur.
Julyred er vår femte viktigste eplesort. Den kjem frå USA, mognar tidleg, er fin og god, men utsett for soppar og blir raskt overmogen
Sävstaholm.Tidleg hausteple. Svensk. Var planta over Austlandet. Froststerkt tre
Sävstaholm blei raskt overmogen og mjølen. Den blir overmogen på treet og sprekk
Vanleg Sävstaholm blir ikkje planta lengre. Den raude typen tar seg finare ut
Kvalitetsendringar etter hausting Haustemogen - Spisemogen Pektin blir nedbrote og eplet blir mjukare Stivelse blir omdanna til sukker og eplet blir søtare Syreinnhaldet blir redusert og eplet smakar mindre surt Aroma blir utvikla og eplet får sin karkteristiske smak Klorofyll i overflata blir borte, og eplet blir gulare
Cox s Pomona. Engelsk. Mykje dyrka i Norge. Mateple. Er nå borte frå handelsdyrkinga
Cox s Pomona var lett å dyrke, og eit fint eple, men smaken var ikkje god nok. Vokslag
Bramley s Seedling. Gamalt engelsk mateple. Smakar svært surt. Kan lagrast lenge
Bramley s Seedling fekk renessanse då oljealderen kom til Norge. I dag blir sorten litt planta som råstoff for saft og cider
Haugmann finst mange tre av i innlandet. Den tolde kalde vintrar, og klarde seg godt i kjølige somrar
Det står ennå mange tre av Haugmann på gardsbruk i Hedmark og Oppland
Prinsar har vore mykje dyrka på Vestlandet.
Prins eller prinsar. Vanleg og raud type. Raud type skulle heite Edling, men blei Elling.
Omsett mengde i tonn 800 Omsett mengd av eplesorten Prinsar i Norge frå 1996 til 2015. Tonn 700 600 500 y = -25,674x + 51856 400 300 200 100 0 1995 2000 2005 2010 2015 Avlingsår
James Grieve. Skotsk hausteple. Lett å dyrke. Finst ennå litt av sorten
James Grieve. Gir stor avling. Må tynnast. Små og fine tre. Saftrik
Franskar
Lobo kjem frå Canada. Den var mykje planta i Norge ei tid. Den er lysande fin å sjå til, og utviklar voks på overflata. Utsett for skurv
Lobo Lobo er kanadisk sort etter McIntosh Spird i 1898, selektert 1906, introdusert 1910. Kom til Norge omkring 1930, planta frå 1950, og mest planta på 1960-talet Veks svakt, avling på unge tre, årvisst og rik bering. Treet toler låg vintertemperatur Utsett for skurv, kreft og mjøldogg Store, fine og raude frukter med kvitt fruktkjøt Skalet er tjukt, litt seigt og med vokslag Laust fruktkjøt, saftig, mild smak, lite syre og helst svak aroma. God kvalitet, lett å ete Hausting i september/oktober. Brukstid er fram til jul
Lobo har kvitt og fint, men litt laust fruktkjøt. Smaken er mild og god. Mognar seint, er kravfull. Treet toler låge vintertemperatur
Viktige eplesortar i verden i 2010 Sort Prosent Opphavsår Opphavsland Golden Del 17,8 1890 USA Delicious 16,8 1880 USA Gala / Royal 10,1 1960 New Zealand Granny Smith 5,6 1868 Australia Fuji 6,1 1962 Japan Jonagold 5,1 1968 USA Idared 3,4 1942 USA McIntosh 1,8 1796 Canada
Kaupanger var kalla Skåleple fordi begerenden var djup og vid
Kaupanger. Gamal norsk vintereple med mange gode eigenskapar. Var planta over heile landet på 1930-talet
Eplet fell ikkje langt frå stamma
Leinestrand Norsk sort frå garden Leinestrand, Hole, Ringerike Mognar tidleg, og har kort brukstid Middels til stor frukt, litt spissa mot begeret Gulgrøn til gulkvit farge, glatt og matt overflate med litt feitt Fruktkjøter er gulkvitt, møyrt, vinsyrleg, saftfullt og aromatisk. Middels vekstkraft, trea får fin og rund krone Hardført tre. Lite utsett for skurv og kreft Lettstelt sort, gir stor nok og årviss avling Var viktig lokalsort i Buskerud og dels i Telemark
Leinestrand
Ribston. Gamal engelsk sein sort som kunne lagrast til langt utpå våren
Silkeeple (Annie Elisabeth) Gamal europeisk sort med mange namn I Norge var den vanleg frå 1840 Svært god bordfrukt Sein sort og held seg lenge på lager God avling, små frukter Utsett for skurv og kreft Finst tre i gamle hager
Viktige eplesortar i EU. Den totale produksjonen i EU er 7.500 tusen tonn Golden Delicious utgjer nesten 40 prosent i Europa
Grøne eple av Olav H. Hauge Sumaren var kald og regnfull. Epli vart grøne og flekka av skurv. Men eg plukkar og sorterar og staplar kassane i kjellaren. Grøne eple er betre enn inkje. Bygdi ligg på 61 o breidd.
Utviklinga av verdens epleproduksjon (FAO)
Viktige epleproduserande land i 1970 og 2012 (FAO) Mill. tonn Land 1970 2012 Verden 27,0 76,4 Kina 0,8 37,0 USA 2,9 4,1 Tyrkia 0,7 2,9 Polen 0,7 2,9 India 0,3 2,2 Italia 2,1 2,0 Chile 0,1 1,7 Russland 5,0 1,4 Frankrike 3,9 1,4 Brasil 0,03 1,3
Geneva Early fekk namn i 1982. Det er vår aller tidligaste sort. Den smakar godt, men fell ned ved mogning og har kort brukstid.
Geneva Early stammar frå USA og foreldra er Quinte og Julyred.
Sunrise er eit tidleg hausteple. Sorten er nokså ny. Den kjem frå Canada (BC)
Sunrise er fin og smakar godt. Den er utsett for epleskurv, og blir raskt overmogen
Vista Bella er ein av våre aller tidlegaste eplesortar. Den kjem frå USA
Vista Bella er mørk raud, men har eit vokslag som gir ein blåtone. Den har farge i fruktkjøtet.
Fosseple Sorten kjem frå garden Foss i Sogndal Passar på stader med mykje nedbør. Sterk mot soppar Trea krev ikkje stor plass Fruktene er små. Dei er valseforma og kan vere litt skeive Gulkvit grunnfarge, fint raud på solsida Søt, god og karakteristisk smak. Sprøtt fruktkjøt, litt lite saftfull
Granat Gamal, dyrka i over 200 år på Vestlandet Kalla Små Granat for å skilje den frå andre typar av Granat Små eple, nesten runde Stor avling, bra hardfør, lite ursett for sjukdomar Kod kvalitet, sprøtt fruktkjøt, nøttesmak Held seg utover vinteren Var ein kjend sort, særleg på vestlandet, men er heilt borte.
Granat
Vanleg Torstein var nest mest dyrka i Norge i 100 år. Er nå heilt borte
Fosseple
Raud Torstein overtok, men den er også borte. Torstein kunne lagrast til utpå våren
Leiknes Norsk sort frå området nær Bergen Frukta er middels stor til stor. Rund men litt flat i endane. Jamn og god avling Overflata er grøngul, raude striper, litt feit og litt dogga Kjøtet er kvitt, sprøtt, saftig, mild vinsyrleg, god smak men med litt lite aroma. God til svært god bordfrukt Sorten er sterk mot soppsjukdomar Mogen midt i september, kan lagrast ut november Planta i område med mykje nedbør
Leiknes
Katja er svensk. Den kom for ca 40 år sidan. Den er fin og smakar godt, men er lite planta
Eple lever! Fruktene er levande organismar også etter at dei er hausta Dei andar, og under andinga blir det brukt oksygen og utskilt karbondioksid Lagring av frukt, går ut på å setje ned andinga eller livsprosessane til eit minimum Livsprosessane kan ikkje stoppast, då døyr frukta Lagring ved låg temperatur er beste måten for å setje ned livsprosessane; to til fire grader er bra temperatur På lageret skal vere høg luftfuktigheit, 90 % relativ råme er bra, det hindrar visning Ved lagring i kontrollert atmosfære blir innhaldet av oksygen på lageret reduser til ca 2 %, det set ned andinga Innhaldet av karbondioksid blir heva til 2 %, det hindrar rotning
Eplesortar omsette i åra 2013-2015 Nr Sort Tonn Nr Sort Tonn 01 Aroma, raud 1400 07 Åkerø 172 02 Aroma, vanleg 1100 08 Prinsar 130 03 Summerred 1300 09 Vista Bella 100 04 Discovery 860 10 Ingrid Marie 80 05 Gravenstein, r 630 11 Sunrise 70 06 Julyred 260 12 Lobo 70
Avling i tonn 700 600 Avling i tonn av eplesorten 'Prinsar' frå 1961 til 1988. Det er delt i 'Vanleg Prinsar', 'Raud Prinsar' og totalmengda av 'Prinsar' 500 400 300 200 100 0 1960 1965 1970 1975 1980 1985 1990 År
Av Aroma er det raude typar som blir produsert mest av. Amorosa er ein raud type frå Sverige
Raud Ingrid Marie. Den raude typen er handelssort også i dag.
Kvit Astrakan. Gamal tidleg russisk sort som var mykje planta i gardshagar på Austlandet
Flaskeeple frå hage i Ås i 2015. Sein, kravfull, smaka godt utpå våren, krydra smak
Sortane på lista var dei viktigaste både i yrkesdyrkinga og i private hagar. Andre sortar som var utbreidd for 50 år sidan: Astrakan Fosseple Hampus Kaupanger Leinestrand Flaskeeple Bramle s seedling Haugmann Leiknes Silkeeple
Etter kvart har raude typar av Prins overteke produksjonen. Denne er kalla Kronprins
Katja er eit nokså lite hausteple. Form og farge er tiltalande. Har lang brukstid
Flaskeeple. Gamal tysk sort med mange namn. Til Norge før 1822, mykje planta for 100 år sidan. Treet er hardført, lever lenge.
Alice, svensk sort som var planta litt på 1970- tallet. Tidleg hausteple, men blir raskt overmogen
Mutsu. Ny sein og kravfull sort frå Japan. Stor avling. Lett å dyrke. Lagringssort
Close. Tidlegsort som blei planta på 1960-talet. Stort og fint eple
Mogningstid eller brukstid for eplesortar
Eg hogg ned den store apalen utfor glaset Eg hogg ned den store apalen utfor glaset. Han skygde for utsyni, det var eitt, det vart skumt i stova um sumaren, dessutan vilde ikkje Gartnarhallen ha Flaskeeple lenger. Eg tenkte på kva far min vilde ha sagt, han lika den apalen. Men eg hogg han ned. Det vart ljosare, eg kan sjå ut fjorden og elles fylgja betre med på fleire kantar, huset kom meir i berrsyni, viser meir att. Eg vil ikkje vera ved det, men eg saknar apalen. Her er ikkje som fyrr. Han livde for vinden og gav god skugge, soli glytte gjenom greinene inn på bordet, og um nætene låg eg ofte og lydde til susen i lauvet. Og dei Flaskeepli, det finst ikkje betre eple ut på vårparten, dei har så fin krydda smak. Det gjer ilt kvar gong eg ser stubben; når han er morken, skal eg brjota han upp og slå han sund til ved. Olav H. Hauge
Dei viktigaste eplesortane i Norge omkring 1960 Eplesort Tonn Gjsn. Prosent Gravenstein 8.792 30,1 Torstein 3.703 13,2 Filippa 2.393 8,4 Åkerø 2.372 8,3 Cox s pomona 1.473 5,2 James Grieve 1.340 4,7 Sävstaholm 899 3,2 Transp. Bl. 749 2,6 Ribston 642 2,3 Prinsar 605 2,1 Ingrid Marie 529 1,9 Totalt 28.430 82,1 (Etter Norsk fruktdyrkarlag 1956-1967)
Nye eplesortar Det dukkar stadig opp nye eplesortar Det blir lagt vekt på eigenskapar som avling, form og farge, smak, lagringsevne og veksten i treet I moderne tid er det viktig at nye sortar er sterke mot sjukdomar Redusert bruk av kjemiske plantevernmidlar er svært viktig