Den utrue ektemannen

Transkript

1 Norsk visearkiv 2012 Norske mellomalderballadar: Den utrue ektemannen (TSB D 205) Redaksjon: Velle Espeland, Maren Dahle Lauten, Elin Prøysen, Astrid Nora Ressem, Olav Solberg, Ellen Nessheim Wiger Utgitt med støtte frå Norsk kulturråd, Fritt Ord og Bergesens Almennyttige Stiftelse. Teksten er lastet ned fra bokselskap.no TSB D 205 Den utrue ektemannen Innleiing Oppskrift B (BIN 3565) Oppskrift C (BIN 3567) Oppskrift A (BIN 3564) Forkortingar og litteratur Innleiing Mannen salar hesten sin om morgonen og da kona spør kva han skal, svarar han at han vil ut på jakt. Det trur ikkje kona noko på. Ho seier at han nok heller har tenkt seg til elskarinna si, men da han høyrer det, slår han henne så blodet renn. Han rir til elskarinna og ligg med henne om natta. På vegen heim neste dag møter han to kvinner som kjem frå ei likvake. Han spør om kven som er død, og får vite at det er kona hans. Deretter møter han ein gravar som fortel at han har gravlagt kona hans. Da kastar han seg over sverdet sitt. Sophus Bugge har skrive opp to variantar frå Mo etter Ingebjørg Trondsdotter Troddedalen og Targjei Trondsson Moen. Seinare skreiv han opp ei tekst etter Gunnhild Jørundsdotter Dårelaupe frå Vrådal og ei enkel strofe etter Tone Marteinsdotter Høna i Lårdal. Dei tre tekstene fortel den same historia, men i utforminga er det stor forskjell

2 på variantane frå Mo og Vrådalsversjonen. Personane har ulike namn, det finst inga felles strofe i dei to versjonane. Omkvedet er ulikt og sjølve strofeformene så ulike at dei ikkje kunne ha vore sungne på same melodi. Sophus Bugge registrerte dei som to ulike viser (Bugge nr. 163 «Herre Per og stolt Gunnhild» og Bugge nr. 191 «Knut kongen rider ut»). Det var først da Leiv Heggstad og H. Grüner Nielsen utarbeidde Utsyn yver gamall norsk Folkevisedikting at desse to versjonane vart slått saman til ein type. Visa er ikkje kjent i andre land. Formelkomposisjon? I 1960 gav to klassisk filologer, Milman Parry og Albert B. Lord ut ei bok som kom til å inspirere balladeforskinga. For å få bekrefta hypotesen sin om homeriske epos, begynte Parry å studere levande serbiske helteepos. Han møtte epossongarar som kunne framføre epos på fleire tusen verseliner. Så lange tekster er det ikkje mogleg å memorere, men songaren hadde eit forråd av formlar og var trena i å skape rytmiske setningar. I dei nordiske balladane finn vi også ei mengde med formlar, og mange forskarar begynte å undersøkje om ein kunne finne spor av formelkomposisjon i balladane. Den skotske forskaren David Buchan meinte at balladane frå tidleg på 1700-talet bar teikn på formelkomposisjon, men at seinare balladar var memorerte. I 1963 gjorde W. Edson Richmond frå Indiana University ein analyse av «Den utrue ektemannen» med tanke på formelkomposisjon. I dei to versjonane registrerte han ei stor mengde formlar som også fanst i andre norske balladar. Til dømes ligg alle dei avsluttande strofene i versjonen frå Mo tett opp til sluttstrofene i Torbjørg Gjermundsdotter Haugens variant av «Mårstig og hans møy» (TSB D 279). Richmond meinte at skilnaden på dei to versjonane var for stor til at den kunne ha utvikla seg i normal munnleg tradisjon. Ein eller annan gong må nokon ha sett saman ei ny tekst ved hjelp av formlar. Dei aller fleste balladeforskarane meiner at formelkomposisjon kan ha spela ei rolle i dei lange færøyske balladane, men ei lita rolle i dei andre nordiske balladane. Utsyn 137 Oppskrift A

3 TSB D 205: Den utrue ektemannen Oppskrift: 1857 av Sophus Bugge etter Ingebjørg Trondsdotter Troddedalen, Mo, Telemark. Orig. ms.: NFS S. Bugge k, s (kladd) Utan oppgitt tittelreinskrifta har tittel: Here Pær å stolts Gunnild 1. Tilegt um Morgen, når Dagen va ljus, her falleralternativ lesemåte: falla (T.) så fauer Kinn. då va Here Pær av sengji fús. Fordi træder Svenden god Elskov. 2. Tilegt [um Morgen, når Dagen va ljus,] då va' han H[ere] P[ær] at Stallen fús. 3. Here Pær salar ut Gangaren grå, då ville han seg te stolts Gunnilds Går. 4. Høyrer du H[ere] P[ær] hot eg spyre deg, hot vi dú så årleg mæ' Gangaren din. 5. Eg såg meg ei Hind på HeioAlternativ lesemåte: i leio (T.) igår, no vi eg av å veie dæn 6. Du såg ingjo Hind på Heio igjår, men no vi dú deg te st[olts] G[unnilds] går. 7. Han slo hena på Kinni rø, så Bloi dæ rann under Skarlakskinn 8. [Han slo hena på] røde Kinn, så sprang han på Gangaren sin. 9. Hære Pær kom seg ríand i Går, úte sto stolts G[unnild] va' sveipt i Mår. 10. Vælkomen H[ære] P[ær] riand ti meg,

4 no hev eg bå bryggja å blande Vín, 11. Eg eg æ' inkje mykje um din bryggja å blanda Vin, egmen æ mei um å sova på Armen din. 12. St[olts] G[unnild] ho sette seg i sengji ne, H[ære] P[ær] han sprang Veggjen te. 13. H[ære] P[ær] låg å tenkte seg um, no høyrer eg Klokkunne i Rosenslund. 14. De æ inkje Kl[okkunne] i R[osenslund] men d'æ mine Hundar, di gjøar så dumt. 15. Tilegt um Morgen, DagenAlternativ lesemåte: Dagjen (T.) va ljus, då va H[ære] P[ær] av Sengji fús 16. [Tilegt um Morgen, når Dagen va ljus,] [då va' han Hære Pær] atalternativ lesemåte: åt (T.) stallen [fús]. 17. Hærepær sprang på Gangaren grå, farvær st[olts] Gunnild av store Skomm. 18. Når han kom seg her litt uppå Lei, dær møter han dei Vakakvinnur tvei. 19. Høyrer du Vakakvinne, hot eg spyre deg: horeov er linja står det: kv en (T.) hev de no vakt å kven æ' no dø? 20. Me va' okkon her sør unde Li, me vakte ivi Hærep[ærs] vene viv 21. [Me va' okkon her sør] under Øy [Me vakte ivi Hærepærs vene] Møy. 22. Så tokalternativ lesemåte: trekte (T.) en GullsmokkenAlternativ lesemåte: Gullsmy kkelen (T.) utav sin Fot, dæn gav han dei Vakakvinnur tvo.

5 23. Når han kom seg hær liti bære fram, der møter han den Gravarmann. 24. Høyr [du Gravarmann hot eg spyre deg] [hore hev du no] gravi [å kven æ' no dø?] 25. Eg va' [meg her sør unde Li] [eg] gróv ne [Hærepærs vene viv] 26. [Så tok en] Gullsmykken ùtav sin Hand, [dæn gav han] dæn Gravarmann. 27. Så sette han sværi ne mot Jór,Alternativ lesemåte: Róti sette'n imot (T.) odden dæn sette'n i Hjarterot Strofene er unummererte i manuskriptet. Reinskrift: NFS s. Bugge 2. s Over reinskrifta står det: (meddelt af Ingebjør Troddedal) (anden Gang hørt af Targjei Tronsson i 1867) [Varianter fra hendes Broder Targjei Trondson Moen] Variantane er skrivne inn over linjene. Reinskrifta inneheld nokre fleire variantar av ord- og bokstavval enn kladden. Oppskrift B TSB D 205: Den utrue ektemannen Oppskrift: 1867 av Sophus Bugge etter Targjei Trondsson Moen, Mo, Telemark. Orig. ms.: NFS S. Bugge c, s (kladd) Utan oppgitt tittel 1. Tiligt um morgen, dagjen va ljus her falder så fauer kinn då va en Hærepær av sengjen fus Fordi træder Svenden god elskov

6 2. Høyrer du H[ærepær] hot eg spyre deg hor vi du alt so årle mæ gangaren din 3. Eg såg meg ei hind i leio igjår no vi eg av å veie den 4. Du såg ingjo h[ind] i l[eio] igjår men du vi deg ti stolts Gonils går 5. Han sló hæna på kinne rø så sprang han på gangaren sin 6. H[ære] P[ær] kom seg ríand ígår uti sto stolts Gónil var sveipt i mår. 7. Vælkomen H[ære] P[ær] vælkomen æ du ti me no hev eg nylege bryggja å blanda vin 8. Eg æ inkje mykje um br[yggja] hell bl[anda] vin eg æ mei um sova på armen din 9. St[olts] G[onild] ho sette seg i sengje ne H[ære] P[ær] han sprang veggjen te 10. H[ære] P[ær] låg å tenkte seg um no høyrer eg klokkunne i rosenslund 11. De æ inkje kl[okkunne i rosens]lund de æ mine hundanne gjøy so dumt 12. Tilegt um morgen dagjen va ljus då va en H[ære] P[ær] av sengje fus 13. H[ære] P[ær] salar ut gangaren grå men farvæl stolts Gonill hav store Skomm 14. Når han kom seg der litt fram på lei der møter han våkekvinnur tvei

7 15. Høyrer de dé de vakakvinder tvei horkven hev de vakt kven æ no dødøy 16. Me va kon her sør unde øy me vakte ivi H[ære] P[ær]'s vene møy 17. So trekte'n gullsmykkelen udaf den fot den gav han dei [vak]akvinder tvo 18. Når han kom seg her litt frampå lei der møter han den gravarmann 19. Høyrer du de du gr[avarmann] hot eg spyre deg kven hev du gravd, kven æ no dø 20. Eg va meg her under lí eg gróv né H[ære] P[ær]'s véne vív 21. So trekkte'n gullsmykkelen udav sin hånd den gav han den gr[avarmann] 22. Róté set han imot jor men odden sette'n i hjarterot Strofene er unummererte i manuskriptet. Oppskrift C TSB D 205: Den utrue ektemannen Oppskrift: 1857 av Sophus Bugge etter Gunhild Jørundsdotter Dårelaupe, Vrådal, Kviteseid, Telemark. Orig. ms.: NFS S. Bugge g, s (kladd) Utan oppgitt tittel 1. Kungen å droningje sitje før bór

8 dei talar så mangt eitt skjemtas ór Knút konúngjen rider út. 2. Herre Gud, kung Knút, trú eg måtte tala, dú heve deg ei åno kona. 3. Knút sló te Margjitdroningji unde kvítan kinn, så blóe skvatt ive skarlakenskinn. 4. Knút han sprang uppå gangaren grå, så vrei rei han han si droning ífrå.i reinskrifta står det i margen: [Mellem 4 og 5 maa Meget mangle] 5. Knút han gjekk uppå lofsans tilje, dei kløstroklokkunne så hart monne ringje. 6. [Knút han gjekk uppå lofsans] bró, [dei kløstroklokkunne så hart monne] slå. 7. Hvem æ no syk hell hvem æ no dø mæ k[løstruklokkenne] så hart monne slå 8. Min faerover linja står det: (Frille). I reinskrifta står det i margen: [ Frillens Ord ] han æ' så gamal en mann, dei k[løstreklokkunne] slår 'kje for ham 9. Knút han rei ette Rípesgate, så møtte'n dei kvinnunne koma av voku. 10. Hvem [æ no syk hell hvem æ no] dø hell hvem ha' de mått vakte over mæ kjortelen rø. 11. Dí droning [æ syk di droning æ] dø dí dr[oning] har vi [mått vakte over mæ kjortelen] rø. 12. Knút han rei líte lengjer fram, så møter han líkje på bårustång.

9 13. [De] setje [her] ne [hannars]henta frå reinskrifta bårutré mæ eg fær skifte mitt festarfé. 14. Hav du sjav ditt festarfé,i reinskrifta står det i margen: [ Ligmændenes Ord ] du æ'kje være te leggje gulle i Margjits fang. Strofene er unummererte i manuskriptet. Tekst i klammer fylgjer reinskrifta. Reinskrift: NFS S. Bugge 4, s Forkortingar og litteratur CCF: Corpus Carminum Færoensium. Føroya kvæði I VI, jf. litteraturlista DgF: Danmarks gamle Folkeviser I XII, jf. litteraturlista EFA: Etno-folkloristisk arkiv, Seksjon for kulturvitenskap, Institutt for arkeologi, historie, kultur- og religionsvitskap, Universitetet i Bergen IFkv: Íslenzk Fornkvæði I VII, jf. litteraturlista NFS: Norsk Folkeminnesamling, Institutt for kulturstudier, Universitet i Oslo SMB: Sveriges Medeltida Ballader 1 5, jf. litteraturlista TGM: Telemark og Grenland museum Utsyn: Utsyn yver gamall norsk folkevisedikting, jf. litteraturlista Heggstad, Leiv & Grüner Nielsen H Utsyn yver gamall norsk folkevisedikting. Kristiania. Olaf Norlis Forlag. Jonsson, Bengt R. & Solberg, Olav «Vil du meg lyde». Balladsångare i Telemark på 1800-talet. Oslo. Novus. Jonsson, Bengt R., Solheim, Svale & Danielson, Eva The Types of the Scandinavian Medieval Ballad. Oslo-Bergen-Tromsø. Universitetsforlaget. Landstad, Magnus B. [1853] Norske Folkeviser. Oslo. Norsk Folkeminnelag/Universitetsforlaget. Lord, Albert B The Singer of Tales. Ny utgave. London. Harvard University Press Richmond, W. Edson «Den utrue egtemann» Norwegian ballad and formulaic composition. I Norveg 10, s

10 Buchan, David The Ballad and the Folk. London. Routledge and Kegan Paul. Holtzapfel, Otto Det balladeske: Fortællemåden i den ældre episke folkevise. Odense Universitetsforlag.