Redaksjon: Velle Espeland, Maren Dahle Lauten, Elin Prøysen, Astrid Nora Ressem, Olav Solberg, Ellen Nessheim Wiger

Transkript

1 Norsk visearkiv 2012 Norske mellomalderballadar: Harpespelaren (TSB D 409) Redaksjon: Velle Espeland, Maren Dahle Lauten, Elin Prøysen, Astrid Nora Ressem, Olav Solberg, Ellen Nessheim Wiger Utgitt med støtte frå Norsk kulturråd, Fritt Ord og Bergesens Almennyttige Stiftelse. Teksten er lastet ned fra bokselskap.no TSB D 409 Harpespelaren Innleiing Oppskrift A (BIN 2009) Oppskrift B (BIN 2010) Oppskrift C (BIN 2007) Oppskrift D (BIN 2008) Oppskrift E (BIN 2011) Forkortingar og litteratur Innleiing Signe har aldri opplevd noka sorg. Det gjer ho likevel når kongen og dronninga skuldar bror hennes for å vere tjuv, og dømer han til døden. Broren spør Signe om ho vil la sonen sin døy i staden for han for, som han seier, Signe kan alltid få fleire søner men ikkje fleire brør. Signe let seg overtyde og sender sonen sin til kongsgarden. Men han tar med seg harpa si og spelar slik at alle, også kongen, legg merke til spelet. Når kongen får vite kven det er som spelar, sender han broren heim igjen. Sonen får vere i kongsgarden og spele harpe for kongen. Av denne balladen finst det seks variantar frå Telemark. Ein av dei beste og mest fullstendige skreiv Rikard Berge opp i 1913 etter Hæge Ansteinsdotter Kilan/Findreng ( ). Hæge høyrde til den såkalla Ståleætta, ei av dei fremste

2 balladesongarslektene i Telemark. Ho kunne kring 30 balladar: «en originell repertoar kodifierad så sent som på 1900-talet [...] högst imponerande» (Jonsson & Solberg 2011: ). I 1851 skreiv Lindeman opp «Harpespelaren» med melodi etter Halvor Andresson Tungen ( ) frå Sauherad (Jonsson & Solberg 2011: ) «Harpespelaren» finst på dansk både i renessansetradisjon og i ei nyare oppskrift frå 1800-talet (DgF V: 53 56) Svenske variantar av denne balladen, «Alebrand harpolekaren», er skrivne opp frå tidleg på 1800-talet (SMB 4:2: ). Utsyn 177; DgF 249; SMB 184 Oppskrift A TSB D 409: Harpespelaren Oppskrift: 1859 av Sophus Bugge etter Halvor Andresson Tungen, Sauherad, Telemark. Orig. ms.: NFS S. Bugge h, s Utan oppgitt tittel 1. Kong Signelin bygde seg uppå ei borg Dæ synger en ein fugl hun visste 'kje a verken sút hell sorg. Den ene går aller uta min hug. 2. Å hør du mi søster hott jeg ber no deg, du la din søn gå i borgen for meg. 3. Eg leika gulltavlur mæ kongen igår, o kongen vandt mitt liv ifrå. 4. Hvad synna du mæ kongen igår? mæ kongen vandt ditt liv ifrå. 5. Kong Nelius so leika som en mann, han leika kongsdatteren i sit fang.

3 6. Kong NeliusOver linja står det: (gus) leika slo på gullharpa sí, han slo leika så kongen (han) måtte té ló. Strofene er unummererte i manuskriptet. Reinskrift: NFS S. Bugge 4, s.4 (sjå kommentar). Oppskrift B TSB D 409: Harpespelaren Oppskrift: Udatert av Sophus Bugge etter Halvor Andresson Tungen, Sauherad, Telemark. Orig. ms.: NFS S. Bugge 4, s. 4 Oppgitt tittel: Harpespilaren Strøket tittel: Den v arande fugl. 1. SignelinOver linja står det: [Kong Signelin] bygde seg uppaa ei bórg, Dæ synger ein fugl. hoalternativ lesemåte: hun visste ik'kje av hverken sut hell sorg. Den eine gjeng äller útav mín hug. 2. «Hør du mí systeralternativ lesemåte: søster, hott jeg be no deg, du la' din søn gaa i borgen for meg. 3. Du kann væl alltí få sønner fleir, men alder saa fær du brór meir. 4. Kanelius Kong Nelius sló paa gullhaorpa sí, han leika, saa kongen maatte te [læ]alternativ lesemåte: ló. 5. Kanelius Kong Nelius leika som ein mann, han leika kongsdótteraalternativ lesemåte: kongsdatteren.aksent over «o» i «kongs» er stroke ut. í sítt fang. I margen står det: eft. 3. hos mig6. Eg leika gulltavlaalternativ lesemåte: tav lur mæ kongenaksent

4 over «o» i «kongen» er stroke ut. ígaar, aa kongenaksent over «o» i «kongen» er stroke ut. vant mítt lív ífraa.under linja står det: «Hv ad sy nna dú mæ kongen ígaar, mæ kongen v ant ditt lív ífraa» Over oppskrifta står det: II. [Gr. Uts Arw. I, S. 460 nr. 65.] (Optegnelse af OrganistOver linja står det: og mig Lindeman efter Sang af Hallvor Andersresson i Saude.) Under oppskrifta står det: Rimelig blot Omkvæd tilfælles med «den varande fugl», og samme vise, som Arw. Nr. 65: «Alebrand harpespelaren.» Strofene er nummererte av samlaren. Oppskrifta er den same som NFS S. Bugge h, s , men med anna rekkefølge på strofene. Dei rettingane som er påførte Lindeman sin tekst, er i tråd med denne kladden. Oppskrift C TSB D 409: Harpespelaren Oppskrift: 1913 av Rikard Berge etter Hæge Ansteinsdotter Kilan/Findreng, Kviteseid, Telemark. Orig. ms.: R. Berge CCLX, s Utan oppgitt tittel 1. Kongjen aa draaningji gjeng seg fræmst paa tinn Tal inkje om Hòtt skò me Signe tì sòrg aa finne? Kvi rider ingjen mot kaanongjen. 2. Me skò taka henas broer aa binde, sò fær me Signe tì sòrg aa finne. 3. Me skò [taka henas] broer aa binde bak, aa leggj' 'n i stygg'e tjoresak. 4. Signe ho stend i høgeloftssvala, sò ser 'o sin broer i baandi fara.

5 5. «Aa hev'e du lògje hell hev'e du stòle, hell hòtt hev'e du imot' baandi bròte?» 6. «Eg hev ikkje lògje aa ikkje stole aa ikkje hev eg mot baandi bròte. 7. Aa høyrer du S[igne] hòtt eg spyr'e deg, du let'e din son gang' i staen fòr meg. 8. Aa eg hev ikkje bar' sonen ein; aa eg ville sò ille vita 'n mein. 9. Men du hev ikkje var' broeren ein, men du kann væl faa syninen fleir.» 10. «Statt upp Nikkelus, sonen min du skò gang' i staen fe mòi bro din!» 11. Du skjikke meg min kjortel av linde, eg veit eg skò imot brurine rie. 12. Eg vekkjer deg ikkje fòr aa skjenkje viv, men eg vekkjer deg meì, fòr di du skò laate ditt liv. 13. Eg vekkjer [deg ikkje] tì aa skjenkje møy, men eg vekkjer deg mei fòr de du skò døy. 14. Nikkelus tenkte mæ sjave seg: Tru hòrpa skò ikkje hjelpe meg? 15. Han stillte i time, han stillte i tvo, den trée han i hòrpa slo. 16. Aa han slo tòpp aa han slo tre, aa han slo hònni av kvikufe 17. Aa han slo ute mæ lie, aa sterke bjønnen ot-o hie.

6 18. Aa han slo ute mæ agje, aa baane ot-o moers magje. 19. Kongjen han ropa ivi all sin gaar: Hòk'æ de som slær i hòrpa sò hardt? 20. Aa tì svara Signe mæ taarir paa kjinn: Aa de æ Nikkelus, sonen min. 21. Du tek'e din broer heim-att mæ deg, aa N[ikkelus] skò vera att aa leike fe meg. Strofene er nummererte av samlaren. Under oppskrifta står det: (Etter Gunnhild Tvigyva). Oppskrift D TSB D 409: Harpespelaren Oppskrift: 1913 av Johanna Berge etter Svein Bendiksson Rindebakken/Rui, Vrådal, Telemark. Orig ms. R. Berge CCLIII, s Oppgitt tittel: Signelite og Nikelus 1. Kòngjen aa drónningji gjenge so fremst paa Tinn tal inkje om hótt skó me Signe tì sorg aa finne Kvi rier ingjen ìmot konungjen 2. Me skó taka henars broer aa binde só skò me Signe tì sorg aa finne 3. Me skó taka henars broern aa binde bak aa legge'n i stygge tjovesak

7 4. Aa Signe ho stende seg i høgeloft-svala sò ser ho si broer i bándi fara 5. «Aa heve du lògji hell heve du stòli hell hòtt hev du ìmot baándi bráti?» 6. Eg hev ikkje lògje, eg hev ikkje stóle aa inkje heve eg ìmot baandi braate. 7. Aa høyrer du S[igne] hòtt eg spøre deg Du lete din son gange istaen for meg 8. Aa eg heve ikkje bar' sonen ein eg ville so ille vita'n mein 9. Aa du heve ikkje bar' broeren ein, men du kann væl faa synine fleír 10. Statt upp Nikelus sinen min Du skò gange istaen for mòrbro din 11. Du skikke meg min kjortel av Linde eg veit eg skò imot bruinneunder linja står det: (brufolk) rie 12. Eg vekkjer deg ikkje tì (aa) skjenkje viv men eg vekkjer deg mei' for du skò láte ditt liv. 13. Eg vekkjer deg ikkje tì aa skjenkje møy men eg [vekkjer deg] forde du skò døy. 14. Aa N[ikelus] tenket me sjave seg tru horpa skò ikkje hjelpe meg. 15. Hann stillte i time, hann stillte i tro den trie hann i horpa sló. 16. Aa sló ute mæ lie aa sterke bjønnen to hie

8 17. Aa hann slo topp aa hann slo tré aa hann slo hònni av kviku-fé. 18. Aa hann sló ute mæover linja står det: e? agjé aa baané uto moers magje. 19. Aa kóngjen han ropa ivi all sin gár hòkk æ dæ som slær i harpa sò hart. 20. Tì svara S[igne] mæ taarir paa kjinn aa de æ N[ikelus] sonen min 21. Du teke din broern heimat mæ deg, aa N[ikelus] skò vera atte aa leike for meg tal inkje om Kvi rider ingjen ìmot konungjen visa.) Strofene er nummererte i etterhand. Etter tittelen står det: (hadde ikke navn på Oppskrift E TSB D 409: Harpespelaren Oppskrift: Udatert av L. M. Lindeman etter Halvor Andresson Tungen, Sauherad, Telemark. Orig. ms.: UB ms. fol. 2128, s. 103 Oppgitt tittel: Signelei bygde o. s. v. 1. Aa hør du mi Syster haat e sie naa deg, Du la din Søn gaae i Borgen for meg Den eine gjeng alder ut af min Hu 2. Du kan vel altid faa Sønner fleir, Men alder saa fær du Bror meir

9 Den eine gjeng o.s.v. 3. Kanelius slo paa Guldharpa si dæ syng ein Fugel han leika saa Kongen maatte tala Den eine o.s.v. 4. Kanelius leika som ein Mand dæ syng ein Fugl Han leika Kongs Dottera i sit Fang Den eine o.s.v. 5. E leika Guldtavla mæ Kongen igaar Dæ syng ein Fugl, og Kongen vandt mit Liv ifraa Den eine o.s.v. Strofene er unummererte i manuskriptet. Forkortingar og litteratur DgF: Danmarks gamle Folkeviser I XII, jf. litteraturlista NFS: Norsk Folkeminnesamling SMB: Sveriges Medeltida Ballader 1 5, jf. litteraturlista UB: Universitetsbiblioteket, Oslo Utsyn: Utsyn yver gamall norsk folkevisedikting, jf. litteraturlista Grundtvig, Svend, Olrik, Axel, Grüner-Nielsen, H., Hildeman, Karl-Ivar, Dal, Erik, Piø, Iørn, Knudsen, Thorkild, Nielsen, Svend, Schiørring, Nils, Rossel, Svend H., Hornby, Rikard, Sønderholm, Erik. [ ] Danmarks gamle Folkeviser I XII. København. Universitets-Jubilæets Danske Samfund. Heggstad, Leiv & Grüner-Nielsen, H Utsyn yver gamall norsk folkevisedikting. Kristiania. Olaf Norlis Forlag. Jonsson, Bengt R., Jersild Margareta & Jansson, Sven-Bertil (red.)

10 Sveriges Medeltida Ballader 1 5. Stockholm. Almquist & Wiksell International. Jonsson, Bengt R. & Solberg, Olav «Vil du meg lyde». Balladsångare i Telemark på 1800-talet. Oslo. Novus. Jonsson, Bengt R., Solheim, Svale, & Danielson, Eva The Types of the Scandinavian Medieval Ballad. Oslo-Bergen-Tromsø. Universitetsforlaget.