Redaksjon: Velle Espeland, Maren Dahle Lauten, Elin Prøysen, Astrid Nora Ressem, Olav Solberg, Ellen Nessheim Wiger

Transkript

1 Norsk visearkiv 2012 Norske mellomalderballadar: Unge Våkukall (TSB D 434) Redaksjon: Velle Espeland, Maren Dahle Lauten, Elin Prøysen, Astrid Nora Ressem, Olav Solberg, Ellen Nessheim Wiger Utgitt med støtte frå Norsk kulturråd, Fritt Ord og Bergesens Almennyttige Stiftelse. Teksten er lastet ned fra bokselskap.no TSB D 434 Unge Våkukall Innleiing Oppskrift A (BIN 3651) Oppskrift B (BIN 3655) Oppskrift C (BIN 3654) Oppskrift D (BIN 3647) Forkortingar og litteratur Innleiing Kongssonen i England lokkar og forfører ei ung kongsdotter og dreg så frå landet. Da er kongsdottera med barn, og ho føder ein son. Sonen legg ho i eit forgylt skrin, som ho låser. Så set ho nykelen i låsen, skriv Jesu namn på skrinet sidan sonen ikkje er døypt, og skuvar det ut på sjøen. Kongen ser skrinet kome siglande og går ned til stranda. Han opnar skrinet, finn guten, fostrar han opp og gir han namn. Guten veks opp og blir ein kjekk ung mann, og kongen bestemmer at unge Våkukall skal gifte seg med dotter hans. Ho er uviljug, men gir ingen konkret grunn, og gir til slutt etter. Først når dei er gifte og er komne i senga, fortel konsdottera at ho er mor til brudgomen. Kongen blir rasande når han får vite sanninga, og vil brenne dotter si levande. Men unge Våkukall ber for henne og ho blir landsforvist i staden.

2 Det finst tolv tekstvariantar av denne balladen, dei fleste frå Telemark. Dessutan skreiv Lindeman opp to melodivariantar frå Hedmark. Dei fleste og beste tekstvariantane av «Unge Våkukall» er det Bugge som har skrive opp. Ein av desse trykte han i Gamle norske Folkeviser og tok dessutan med ein stump av same vise, som Jørgen Moe tidlegare hadde skrive opp i Eidsborg (Bugge 1971: 92 95). Bugges trykte oppskrift er ikkje berre fyldig og god, men det er verdt å merke seg at songaren, Tone Olsdotter Vistadbakken ( ) frå Lårdal, var i stand til å forklare det underlege namnet Våkukall heilt korrekt. Det betyr «en Stok, som holder sig over Vandet med den ene Ende, ei ret flyder og ei ret synker» (Bugge 1971: 93). Namnet er samansett av vaka = flyte, og kall = trestamme. I samsvar med uttalen av dobbel ll i Vest-Telemark, brukte Tone forma Våkukadd. Ingen andre songarar enn Tone brukte det gamle og truleg opphavlege namnet på guten. Balladen finst også på dansk og svensk, og Peder Syv trykte den i «Kjempeviseboka». Hos Syv dreiar det seg om «Kongens dotter af Engelland», som blir forført av «Kongens Søn af Danmark» (DgF V: 76 77). Den islandske balladen «Tófu kvæði» har mykje til felles med «Unge Våkukall». Bugge meinte at dei norske formene var avleidde av danske og svenske tekstar, sidan det finst nokre danske målmerke i dei. Men i følgje Vésteinn Ólason synest det «quite possible that an old Norwegian version was carried to Iceland but later came under either Danish or Swedish influence» (Ólason 1982: ). Den gamle forma Våkukall og parallelle rimformer på islandsk og norsk peikar i den lei. Utsyn 140; DgF 294; SMB 194 Oppskrift A TSB D 434: Unge Våkukall Oppskrift: 1863 av Sophus Bugge etter Margjit Johannesdotter Hovde/Svigsli, Tuddal, Telemark. Orig. ms.: NFS S. Bugge i, s (kladd) Utan oppgitt tittelreinskrifta har tittel: Unge Vakkerkarl 1. Kongens sonalternativ lesemåte: Kongssonen av Engeland jødemark han lokka frúga Svånelin

3 I løndóm bar hó sorgenalternativ lesemåte: sorger 2. Han lokka henar lengji, alt på sí silkjesengjí. 3. [Han lokka henar] ofte, båreover ordet står det: (sic) í búr å lofte. 4. Da han den gjærning ha' da gjórt, da reiste herren a lande bórt. 5. So breidde hó ut dei blómster blå, der føe hó en sønn uppå. 6. Hó neffte de bån ó klúta fín, so la hó de ne í ei' skrín. 7. So sette hó skríne på (h)víte sand, so skúva [ho]frå reinskrifta de út på vand. 8. Hó trú dú sekk å inkje flóte, so kann eg mí ære nóte. (Kongens Tjener fandt Skrinet paa Stranden) 9. Dú tek de båne ber de heim dú kallar hånom vakkre Svein. 10. [Dú tek de båne ber det] inn, å gúten heite vakkre kinn. Kongens Mænd gik på vold og skaut Hjort og Hind, han vandt over alle snikkari reinskrifta har Bugge skrive: (herefter indblandede Kv ædersken Sy v s Tekst af Visen om Akselv old. Hun sagde: Kongens Mænd gik paa Volde, og «skaut hjort å hind»; han (v akre sv ein) v andt ov er alle. Da sagde di (Sy v V. 7 ): Dú gjeng at høielofte å spørg ette faderen din, hell dú gjeng på v olde å sky der os alle til mæn. Derpaa Sy v V. 20.)

4 11. Dú gjeng at høielofte å spørg ette faderen din, hell dú gjeng på volde å skyder oss alle til mein. 12. Høyrer dú de min kjære moder, syntes dú, at de æ 'kje stór skamm, at dú heve so lengje dult vere móder te slík ein mann. Strofene er unummererte i manuskriptet. Reinskrift: NFS S. Bugge 5, s Oppskrift B TSB D 434: Unge Våkukall Oppskrift: 1863 av Sophus Bugge etter Søvei Halvorsdotter Hågåviken, Tuddal, Telemark. Orig. ms.: NFS S. Bugge i, s (kladd) Utan oppgitt tittelreinskrifta har tittel: Unge Vakkerkarl. 1. Kongens son av Engeland i jødemark lokka hó jomfrú Svanelill I løyndóm bér hó sorgjinn 2. Han lokka hænar so ofte både í búr o lofte 3. [Han lokka hænar] so lengje båre í lofte å o sengje 4. Men da han den gjæring hae gjort, da reiste han ótó lande bórt, 5. Æ dú da mí unge brúr,

5 (h)ví snúr dú deg te veggen út? 6. [Æ' dú da] mitt unge vív, [(h)ví snúr dú deg te veggen] dít. 7. Nei æ egreinskrifta har: eg æ' ikkje di u[nge] brúr eg æ hell di móer trú. 8. [Nei æ eg ikkje di unge] vív [eg æ hell] dí móerslív. 9. Skam få deg for móir dú va' ímót meg, mæ eg må ikkje kjenne deg. (Faderen) 10. De ska' høggje órr, ó høggje eik, ó høggje den veen, som beste brenn heit. 11. Vakkerkar snúdde på søllbågå knív, eg tenkje eg vær mín móders lív. [Vakkerkar snúdde på søllbågå] svæl, [Eg tenkje] eg hell mí móir kjær Strofene er unummererte i manuskriptet. Reinskrift: NFS S. Bugge 5, s Oppskrift C TSB D 434: Unge Våkukall Oppskrift: 1863 av Sophus Bugge etter Torstein Reiarsson Gvåle, Tuddal, Telemark. Orig. ms.: NFS S. Bugge i, s (kladd) Utan oppgitt tittelreinskrifta har tittel: Unge Vakkerkarl. 1. Kongens søn av Engeland

6 i ødemark lokka frúga Svånelin. I løyndóm ha hó sorgji. 2. Han lokka henar so lengji, upp í den sílkjesengji. 3. Som han ha' den gjærning gjórt, so reiste han a lande bórt. 4. So breidde hó út den blómstri blå, so fødde hó en sønn derpå. 5. So to Hó nefte barnealternativ lesemåte: båne í klútein fíne hó læste båne n'í ei' skrín. 6. Hó bar de skrine neat strand, shó skreidde skríne út ífrå land. 7. Trú dú måtte sekkeretta frå: sekkj å ikkje flóte, so kunna eg mí ære nóte. 8. Tílegt óm morgóen de va jóst, kongen seg neat stråndi fór. 9. Sóm han kom seg neat strand, da fann han skríne innpå land. 10. Han læste skríne upp å att, han kalla båne Vakkerkar. 11. Han tók de skrine bar de heim, kalla [båne] Vakkersvein. 12. Han fóstra barne i 18 år, so skulde han hennar Svånelin få. 13. Dem lågå ti bryllaup í månein tvo,

7 ältalternativ lesemåte: alt gik Svånelin svart som jól. 14. Dem drakk bryllaup so lengji, inkje fekk dem brúri a' sengji 15. Den tredie dag til kvelde da tok dem brúri me velde. 16. «Æ' no dú mí' ægtevív, so snúr no dú deg te meg hít.» 17. «Ikkje æ' eg dí ægtevív, meg n eg æ' hell dí móerslív. 18. Kongen snakkaalternativ lesemåte: tålå te drengjinn små: «De gjeng no burt å høgg ei' bål. 19. Vakkerkar riste på søllbågå knív Idag vær eg mitt móerslív 20. V[akkerkar riste på søllbågå] svæl, Idag hell eg mí móer kjær Strofene er unummererte i manuskriptet. Reinskrift: NFS S. Bugge 5, s I reinskrifta er det tatt med nokre ordvariasjonar som songaren bruka den andre gongen han song for Sophus Bugge (i 1874). Oppskrift D TSB D 434: Unge Våkukall Oppskrift: 1864 av Sophus Bugge etter Gunhild Kjetilsdotter Sundsli, Moland, Telemark. Orig. ms.: NFS S. Bugge f, s (kladd) Utan oppgitt tittel

8 1. Kungssónen útav Skåneland í ødemark han lokka so vent stolt eit liljevand. I løyndóm bere hó sorgjir. 2. Der va kji deretti kot månar tvo, kóngssónen han útav landi fór. 3. Stolts Margjit hó gjekk seg í grøne eng der reidde hó ei silkjeseng. 4. So breidde hó út si kåpa blå ei líten són fødde hó derpå. 5. Hó nepte han í kvíte lin, so la hó han né í eit liti skrin 6. Stolts Margjit hó gjekk seg ti strand ein líten båt kom loupand på land. 7. Hó gjekk í båten såg derí eit der sette hó í de lisle skrin. 8. Hó skúva den båten so langt frå land Gud lat deg aldrig kome ti land. 9. Gud [lat deg aldrig kome ti] land, fyr hell kóngssónen deg atte fann. 10. Kóngen han gjékk seg né ti strand, ein líten båt kom loupand ti land. 11. Han gjékk í båten såg derí eit líti skrin stó derútí 12. Han lét upp lokje såg derí

9 ein líten dreng låg derútí. 13. Ja de sér eg på dí lúeretta frå: lú at din móder hó æ en frúe. 14. [Ja de sér eg på dí] lindi, di m[óder] hó kann deg binde. 15. Han tók han upp han gav han navn, å Vågekall so kaddar han han. (for han ha våga seg ut på vatne). 16. Han fóstra han i åtte år, fyst lærde han krýpe å sia gå. 17. Han f[óstra] h[an] so lengji, han vóks ivi adde Kongens drengjir 18. Høyrer de VågelillI reinskrifta har Bugge skrive: (saa har jeg skrev et) eg talar ti deg eg gjevei reinskrifta har Bugge føyd til: deg st[olts]m[argjit] dotte mi. 19. Vågekall sveiper sitt hovu í skinn so gjenge han for stolts M[argjit] inn 20. Snú deg no hít kjæra mi, dú have so lengje etti meg bítt. 21. Eg sømer sletts inkje vere kjærasten din eg sømer fast mei vere moderen din 22. Vågekall sveiper sitt hovú i skinn å so gjenge han fyr kongen inn 23. Hó sømmer slett inkje vere kjærasten min hó sømmer fast meire vere moderen min 24. Kóngen han heitar på sveinannealternativ lesemåte: sv ennene to dé gangje på skógjen hogg stols M[argjit] eitt bål

10 25. De høgg inkje anna hell osp å eik, de hogge de som æalternativ lesemåte: brenn noko heitt. 26. Fyr dí ska min moder uppbrenne fyrre ska eg æ av landi sende. 27. Han sendte hænóalternativ lesemåte: hende so langt av land altretta frå: at inkje ti ho kongssonen a atte fann. Strofene er unummererte i oppskrifta. Renskrift: NFS S. Bugge 6, s Forkortingar og litteratur CCF: Corpus Carminum Færoensium. Føroya kvæði I VI, jf. litteraturlista DgF: Danmarks gamle Folkeviser I XII, jf. litteraturlista EFA: Etno-folkloristisk arkiv, Seksjon for kulturvitenskap, Institutt for arkeologi, historie, kultur- og religionsvitskap, Universitetet i Bergen IFkv: Íslenzk Fornkvæði I VII, jf. litteraturlista NFS: Norsk Folkeminnesamling, Institutt for kulturstudier, Universitet i Oslo SMB: Sveriges Medeltida Ballader 1 5, jf. litteraturlista TGM: Telemark og Grenland museum Utsyn: Utsyn yver gamall norsk folkevisedikting, jf. litteraturlista Bugge, Sophus. [1858] Gamle norske Folkeviser. Oslo. Universitetsforlaget. Grundtvig, Svend, Olrik, Axel, Grüner-Nielsen, H., Hildeman, Karl-Ivar, Dal, Erik, Piø, Iørn, Knudsen, Thorkild, Nielsen, Svend, Schiørring, Nils, Rossel, Svend H., Hornby, Rikard, Sønderholm, Erik. [ ] Danmarks gamle Folkeviser I XII. København. Universitets-Jubilæets Danske Samfund. Heggstad, Leiv & Grüner Nielsen H Utsyn yver gamall norsk folkevisedikting. Kristiania. Olaf Norlis Forlag. Helgason, Jón Íslenzk Fornkvæði I VII. Editiones Arnamagnæanæ. Series B vol. 17. København. Munksgaard.

11 Jonsson, Bengt R., Jersild Margareta & Jansson, Sven-Bertil (red.) Sveriges Medeltida Ballader 1 5. Stockholm. Almquist & Wiksell International. Jonsson, Bengt R. & Solberg, Olav «Vil du meg lyde». Balladsångare i Telemark på 1800-talet. Oslo. Novus. Ólason, Vésteinn The Traditional Ballads of Iceland. Reykjavík. Stofnun Árna Magnússonar.