Ei datamaskinleseleg utgåve av norske balladar. Til orientering. Velle Espeland, 7. sept 1993

Transkript

1 Ei datamaskinleseleg utgåve av norske balladar Til orientering Velle Espeland, 7. sept 1993 I snart 150 år har det vore ei prioritert oppgåve for norske folkeminnegranskarar å få publisert ei vitskapeleg utgåve av norske balladar. Sophus Bugges Gamle norske Folkeviser frå 1858 er fyrste forsøket på ei slik kjeldeutgåve. I forordet skriv han: Men paa den anden Side vilde det være uraadeligt alt nu at ville begynde paa en afsluttet, nogenlunde fuldstændig Udgave af vore gamle Folkeviser; ti den Rigdom heraf, som vore Fjeldbygder bevare, er hidtil langtfra ikke udtømt; endnu er Meget, saare Meget, ja sikkerlig Mere, end det, som hidtil er samlet, at finde ikke alene i Telemarken, men ogsaai de fleste andre Bygder i Norge. Jeg har derfor tænkt at udgive de Viseoptegnelser, jeg har erholdt eller senere maatte overkomme, efterhaanden, i forskjellige mindre, skilte Samlinger. (Bugge 1858 s.iiif.) Bugge kom ikkje til å gje ut fleire samlingar, derimot kom han i staden til å bidra med mykje norsk materiale til Svend Grundvigs Danmarks gamle Folkeviser. Og slik er viktige dalar av hans samling likevel vorte tilgjengeleg. Etter Bugge har det vore ei lang rekkje granskarar som har teke på seg ansvaret. Moltke Moe, Rikard Berge, Knut Liestøl, Svale Solheim og Ådel Blom, for berre å nemne dei viktigaste. Men førebels har dette berre ført til ei rekkje forarbeid og eit enkelt, omdiskutert band: Ådel Bloms Legendeviser (NMB1) frå Når så lite har kome ut er grunnen slett ikkje at materialet er uinteressant. Saman med folkeeventyra har dei hatt sin plass i norsk kulturarv. Når eventyra likevel har spela ei mykje større rolle er det dels fordi balladane er vanskelegare å trengje inn i, men og fordi storparten av balladematerialet har vore utilgjengeleg i praksis. Grunnen til at vi ikkje har ei vitskapeleg balladeutgåve er snarare at ein har prioritert populære utgåver med restituerte tekster i staden for den vitskapelege utgåva. Liestøl og Moe ville gjerne gje balladane eit rom i den nasjonale kulturarven hadde, og da måtte det bearbeiding og restituering til. Balladane måtte gjerast til lesbar litteratur. Kvar står den norske balladeutgåva i dag? I 1982 bar det langvarige arbeidet med balladeutgåva si fyrste frukt. Det var Ådel Blom som stod ansvarleg for dette bandet, som inneheldt dei norske legendevisene. Dette bandet vart utsett for ein massiv kritikk (Barns og Piø), men Ådel Blom arbeidde likevel vidare etter same prinsipp med manuskriptet til eit band nummer 2 (eigentleg nr.1) "Dei naturmytiske visene". Dette manuskriptet vart ferdigstilt frå Ådel Blom si side, men da ein ikkje fann at ein ville trykkje det slik det var, vart det berre liggjande. Etter at Ådel Blom døydde i 1990 har lite vore gjort. For dei andre balladegruppene (dei historiske balladane, riddarvisene, troll- og kjempevisene og skjemtevisene) står svært mykje arbeid att. Av det arbeidet som står att kan vi nemne to hovudområde, 1.Lesing og reinskriving og korrekturlesing av originaloppskrifter, 2.Leiting etter ballademateriale i arkiv slik at utgåva kan verte mest mogleg fullstendig. Mange oppskrifter er ennå ikkje reinskrivne for fyrste gong, og alt materiale, også det som er prenta i NMB1, må korrekturlesast. Registreringa av balladeoppskrifter har vore tilfeldig og ein må

2 dessverre rekne med at også Norsk folkeminnesamling må gjennomleitast systematisk etter nye balladeoppskrifter før ein kan vere sikker på at alt er med. Andre arkiv er berre tilfeldig gjennomsøkt. Da eg i 1990 arbeidde med ei vurdering av kva som kunne gjerast med NMB1 og Ådel Bloms manuskript til NMB2 (Espeland 1990) meinte eg at ein burde setje i gang med å digitalisere originaloppskriftene. Dette arbeidet ville vere nyttig både for å gjere originalmaterialet tilgjengeleg umiddelbart og som eit forarbeid til ei vitskapeleg utgåve. Etter som eg tenkte meir på dette fekk eg den ideen at ein kunne ta sikte på å lage den vitskapelege balladeutgåva som ei datamaskinleseleg utgåve. Dels er ei edb-utgåve langt meir fleksibel enn ei tradisjonell bokutgåve, dels ser det ut til å vere langt lettare å få løyvingar til eit edb-prosjekt enn til ein publikasjon på papir. Premissane for ei tradisjonell balladeutgåve Ei ny vitskapeleg balladeutgåve stiller seg inn i ein lang tradisjon. Vi kan seie at tradisjonen går tilbake til Sven Grundtvig, men sjølv om han utforma prinsipp som seinare er fylgt av dei fleste balladeutgjevarar, byggjer også han på ein eldre tradisjon for utgjeving av filologiske kjeldeutgåver. Ei datamaskinleseleg balladeutgåve må nødvendigvis stille seg i forhold til denne tradisjonen. Det betyr fyrst og fremst at dersom ein bryt mot denne tradisjonen så må det gjerast bevisst. Ein må kunna vise kvifor ein gjer det og at ein vinn noko vesentleg ved dette brotet. Når eg i det etterfylgjande snakker om ei tradisjonell balladeutgåve tenkjer eg ikkje på noko bestemt utgåve, det er snarare den tradisjonelle balladeutgåva som ide det er snakk om. Innbakt i konseptet for ei tradisjonell balladeutgåve ligg eit spesielt syn på genren og på tradisjonen. I utgangspunktet kan vi seie at dette synspunktet er litterært. Balladane vert framstilt som tekster, dikt, i beste fall som viser med melodi. Fyldige kontekstopplysningar av det slaget som ein tradisjonsforskar treng ligg utanfor den eigentlege balladeutgåva. I sjølve begrepet mellomalderballade ligg det devolusjonistiske premissar. Dei eldste oppskriftene er utan vidare oppfatta som dei mest interessante og ideen om ein ideal heilskap før dei eldste oppskriftene ligg der som ein sjølvsagt ting. Dette er premissar som balladeutgåvene har arva frå andre kjeldeskriftutgåver av antikk- og mellomalderlitteratur. Den tradisjonelle balladeutgåva vil nødvendigvis kamuflere den nyskapinga som skjer i oppskrivingstida. Dette skjer t.d. gjennom prinsippet at eldste oppskrift av ei type vert dokumentert in extenso og nyare oppskrifter berre som avvik frå ein original. Vi kan ta eit døme på korleis dette kan kome til å gje eit heilt galt inntrykk av tradisjonen. Balladen Dei frearlause menn vart dokumentert fem gonger etter kvedaren Svein Knutsson Hovden (Svein Tveiten). Den eldste oppskrifta frå 1913 er fragmentarisk og fattigsleg. Etter fleire besøk frå folkeminnesamlarar syng han gradvis betre og ein av dei siste dokumentasjonane, da han song for Rikard Berge i 1922, er den lengste og fyldigaste samstundes som denne er den mest heilstøpte (NMB1 s.104ff. Espeland 1990). Iørn Piø dokumenterer nettopp i si doktoravhandling Nye veje til Folkevisen (Piø 1985) at balladegenren har vore produktiv så lenge han har vore levande. At enkelte balladetypar faktisk ennå i dag lever og er produktive (Kråkevisa TSB F 58 i Noreg og Staffan Stalldräng TSB B 8 i Sverige) er eit fenomen som nødvendigvis må sprengje rammene for ei tradisjonell balladeutgåve, om ein i det heile skulle komme på å ville dokumentere dette fenomenet på denne måten.

3 Ei moderne tilpassing av ei ballade på grammofonplate nektar vi å godkjenne som variant på line med andre variantar fordi det sprengjer den devolusjonistiske ideen. Dersom ei balladeutgåve skulle prøve å ta nydiktinga innan balladegenren på alvor ville vi også få problem med typebegrepet og TSB nummera. Nydikting skjer naturlegvis ikkje innanfor dei rammene som TSB katalogen set, og oppskrifter som fell mellom eller utanfor TSBnummereringa er eit stort problem. Eg er likevel viljug til å ta den tradisjonelle balladeutgåva for gitt i utgangspunktet. Det er fordi eg ser store verdiar i dei gamle oppskriftene, og fordi eg veit at det er stor etterspurnad etter å få gjort dei tilgjengeleg. Dessutan kan eg ikkje tenkje meg andre utgåver. Dessutan er det korkje praktisk eller tenkjeleg å planleggje utgåver som inkluderer kontekstuelle data av stor mengd. Likevel er det slik at ein har dette i bakhovudet når ein går til planlegging av ei utgåve som gjev svært mykje større moglegheiter, sjølv om basis må verte den litterære teksta og melodien som oppskrift. Kva vil ei EDB-utgåve av norske balladar bety? At den norske balladeutgåva vert utgjeve som ei EDB-utgåve, vil prinsipielt seie at teksten vert elektronisk lagra i staden for at den finst trykt på papir. Dermed må utgåva lesast på ein dataskjerm i staden for i ei bok. Elles treng det ikkje vere skilnader. EDB-utgåva kan godt stå fram for brukaren som ei tradisjonell balladeutgåve. Og dersom ein lesar skulle vere viljug til å betale kostnaden bør det ikkje vere noko i vegen for å prente heile utgåva ut på papir, binde den inn som bøker og plassere den i bokhylla ved sidan av dei andre balladeutgåvene. Det vil likevel vere klårt at ei datamaskinleseleg balladeutgåve vil by på store fordelar og perspektiv som er utenkjeleg i ei bokutgåve. 1. Teksten kan handsamast elektronisk. Når balladetekstene er lagra elektronisk vil det verte mogleg å utnytte dei på mange måtar som er vanskelegare med trykte tekster. T.D. kan ein hente ei eller fleire tekster ut av utgåva, plassere dei i eit tekstbehandlingsprogram og klippe dei inn i eit manuskript. For å gjere dette så enkelt som mogleg bør teksten i utgåva lagrast så programuavhengig som mogleg t.d. ASCI-tekst. Elektronisk lagra tekst vil gje høve til fritekstsøking. Dette skal eg komme tilbake til seinare, men det kan vere grunn til alt nå å nemne dei perspektiva dette opnar t.d. for ein som vil forske på formlar og språkbruk i balladane. 2. Ei EDB-utgåve vil bli fleksibel. I ei papirbunde bokutgåve er presentasjonsforma heilt fast. Rekkefølgja til dei ulike oppskriftene er bunde til ei side og eit sidetal. Naturlegvis har dette sine fordelar. Sidetalet kan brukast som tilvising i eit register, eller for å registrere eit fenomen som ein gjerne vil kunne finne att. Naturlegvis kan ein innføre "paginering" også i ei EDB-utgåve, men eigentleg eksisterer ikkje desse sidene og ei paginering vert heilt fiktiv. I ei EDB-utgåve er ein heller ikkje bunde av ei bestemt rekkjefølgje for oppskriftene. Ulike brukarar bør kunne velje rekkjefølgje etter ulike behov. Dermed vil eit system med sidetal verte svært upraktisk. I tradisjonelle balladeutgåver er presentasjonsrekkefølgja bunde til type og variantar til kvar type. Tradisjonen kan vere god nok grunn til at dette bør vere hovudpresentasjonsforma også i ei EDB-utgåve, men det er ikkje noko i vegen for at kvar brukar kan velje presentasjonsrekkefølgje etter sine behov. Ein kan tenkje seg rekkjefølgjer basert på kriteria som kronologi, geografi, informant, samlar etc. Eg kan tenkje meg at det i mange samanhengar vil verte meir praktisk å arbeide med oppskriftene sortert etter informant, altså i repertoar, enn etter type. Når eg likevel snakkar om ei hovudrekkjefølgje kjem dette av at ei vitskapeleg utgåve må etablere eit autoritativt signatursystem, og dette vil basere seg på ei

4 eller anna form for rekkjefølgje. I ei bokutgåve set også papirprisen grenser. Dette er bakgrunnen for at ein i den svenske balladeutgåva (som i den tidlegare påtenkte norske utgåva) sette eit tak på 25 dokumenterte variantar av kvar type. Det er ikkje mi meining å kritisere denne avgjerda. Eit utval på 25 variantar gjev eit godt bilde av ein balladetype. Men i ei EDB-utgåve vil ikkje prisen på lagringsmediet presse oss til ei slik avgrensing. Alle oppskriftene må som eit forarbeid reinskrivast og dermed er det ingen grunn til at dei ikkje også skulle tilgjengeleggjerast i utgåva. Det same gjeld tidlegare trykte variantar. Scanningsteknikk gjer at desse lett kan takast med, og når plassen betyr så lite vert det ingen grunn til å utelate dei. 3. Søking. I ei EDB-utgåve vil det verte snakk om to hovudtypar søk, fritekstsøk og søking på faste, tagga analyttar. Fritekstsøk er ei søkeform som set store krav til søkjaren. Det er vanskeleg å velje ut gode søketermer som gjev både stor presisjon og fullstendigheit. Denne søkjeforma vil verte ekstra vanskeleg i balladematerialet på grunn av alle dialektformene og den uregelbundne ortografien. Eg vil tru at fritekstsøking helst vil vere nyttig for spesielle forskningsprosjekt der ein har tid og ressursar til å fintilpasse søkjetermene. I dagleg bruk reknar eg med at søk på faste analyttar vil verte den vanlegaste søkeforma. Denne søkeforma vil også erstatte innhaldslistene og registrere i ei trykt utgåve. I utgangspunktet tenkjer eg meg at det er den enkelte oppskrifta som er søkeobjektet. Dette vil seie at resultatet av eit søk vil verte ei liste over oppskrifter som fyller søkevilkåra. Frå denne lista skal ein så kunne gå til dei enkelte oppskriftene. Naturlegvis kan ein godt tenkje seg søk der den enkelte strofen kunne vere søkeobjektet. T.d. søk på tagga formlar. Men dette ligg langt inn i framtida. Eg trur det i fyrste omgang vil vere praktisk å tenkje seg tagging av dei enkelte oppskriftene. Dei vanlegaste faste taggane vil bli: TSB nummer og bokstav for oppskrift (Signatur). Dette vil gje brukarane høve til å slå opp etter ei tilvising. TSB nummer vil erstatte nordisk standardtittel. Sidan balladekatalogen er bygd opp som han er, vil det også til dels erstatte emneordregister. Likevel bør ein gje høve til ei tesaurustilknyting ein gong i framtida. Norsk standartittel. For dei fleste brukarane vil det verte interessant å søkje på etablert norsk standartittel. Dei fleste norske standartitlar svarer til eit bestemt TSB nummer (Unntak: Margjit Hjukse og Liti Kjersti svarer båe til TSB A 54). Oppgjeve tittel bør også vere søkbarsom tittel, men taggen bør vere litt avvikande frå standardtitteltaggen, slik at det vert mogleg å søkje berre på standardtittel. Tekststart. Fyrste line i oppskriftens fyrste vers. Ofte er ei vise betre kjent under tekststart enn under ein tittel (Eksempel: Jeg lagde mig så silde og sent om en kveld). Refreng. Refrenget eller omkvedet kan vere etterstilt eller todelt. Nokre få viser har vekslande omkved innan same oppskrift. Refrenget er ikkje nødvendigvis knytt til visetypar. Kvedar. Ikkje alle oppskrifter har oppgjeve kvedar. Same kvedar kan opptre under namn med ulik skrivemåte, og ulike gardsnamn. Patronymikon kan vante. Programmet bør kunne lage ulike lister over repertoaret til ein kvedar (ordna etter t.d. TSB nummer, tittel eller strofeform). Samlar. Samlaropplysningen byr på få problem. Til både samlar og kvedar kan vi tenkje oss biografiske opplysningar lagt i eigen database. Geografi. Her kjem vi ut i eit vanskeleg område. Prinsipielt er ein balladeoppskrift knytt til ein stad gjennom kvedaren. Det vil altså seie at kvedarens heimstad er lokalitet. I praksis vil vi måtte operere med begrepet oppgjeve lokalitet, fordi vi ofte ikkje veit om det er heimstad

5 eller stad for innsamling. Det er heller ikkje ukjent at kvedarar har fleire heimstader (oppvekststad, bustad etc). I tillegg finst det ein god del oppskrifter der vi har oppgjeve lokalitet, men ikkje namn på kvedar. I slike tilfelle vil lokaliteten ofte vere eit landskapsnamn som ikkje svarer til moderne kommunar eller fylke. Søk på geografisk område er likevel svært aktuelt. Geografiske koordinatar knytt til oppskriftene kan generere kart over oppskrifter. (Kart over Sophus Bugges oppskrifter frå ein bestemt sommar etc.) Ting som bør merkast utan at det nødvendigvis vert gjort direkte søkbart: Strofeform. Av strofeformer finst det berre 5 hovuddyper: 1. Tolina med etteromkved, 2. Tolina med delt omkved, 3. Firelina med etteromkved, 4. Omkvedslaus firelina, 5. Gjentagelsesstrofen. Dei ulike strofeformene vil danne område som kan representere avgrensingar ved fritekstsøk. Signatur. Tilvising til kvar originalen finst oppbevart. Dokumentasjonstidspunkt. Dette kan ofte vante eller bestå berre av eit årstal eller endatil eit tiår. Likevel vil det vere viktig i kombinerte søk (Eldste oppskrift, Eldste oppskrift innan eit område etc.) Som eg tidlegare har nemnt bør ei vitskapeleg tekstutgåve etablere eit autorativt signatursystem på dei enkelte oppskriftene. Oppskriftene bør få eit unikt namn som kan brukast til å identifisere dei. I Ådel Bloms utgåve var dette NMB-nummer som også finst i TSB katalogen. Eg har lyst til å setje eit spørjeteikn ved nytten av desse NMB nummera all den stund dette nummersystemet svarer heilt til TSB-nummer. I manus til naturmytisk band vert det operert med NMB 22a for Kjempene på Dovrefjell og NMB 37a for Festarmannen i grava. Grunnen er ikkje at desse to er undergrupper under NMB 22 Ungan Svegder og NMB 37 Elvarhøi, men berre at dei var utegløymt da NMB-nummereringa vart fastlagt i TSB katalogen, og seinare sementert for dei naturmytiske visene ved utgjevinga av legendevisene, som startar på NMB 41. Dermed har alt NMB nummersystemet rakna, og det er grunn til å tru at det kjem til å rakne fleire gonger under arbeidet med utgåva, om ikkje før så i alle fall når ein kjem til skjemtevisene. Praksis har synt meg at når det er balladetype eg er interessert i så er det TSB og DgF nummer som er interessant, SMB og NMBnummer er berre ein tidkrevjande omveg. Som ein kjettersk tanke kunne eg tenkje meg å vurdere eit signatursystem som ikkje var så sterkt bunde til typeomgrepet. Kanskje rett og slett ei nummerering av kvar enkelt oppskrift? 4. Utgjevingstidspunkt. Ei bokutgåve av dette slaget vil vere endeleg. Ei vitskapeleg kjeldeutgåve vert utgjeve berre ein gong. Derfor må utgåva vere så perfekt som mogleg når ho går til trykking. Naturlegvis kunne ein når det gjalt DgF satse på å stadig leggje til nye opplysningar og kommentarar bakerst i kvart band, men vi vil ikkje akseptere ein slik utgjevingsmåte i dag, like lite som vi vil akseptere at utgjevinga skal kunne strekkje seg over 113 år. Ei EDB-utgåve vil også på dette punktet vere meir fleksibel enn ei bokutgåve. Ei EDB-utgåve er ikkje så fast bunde av eit bestemt trykkingstidspunkt. Ein kan godt tenkje seg at materialet kan verte gjort tilgjengeleg i ei rekkje stadig meir fullstendige og pålitande versjonar. (Versjon 1.0, 1,1, 2,0 etc. eller Des/93, August/96 etc.) For mange brukarar vil ei førebels reinskrift vere fullt ut brukbar også før korrekturlesinga kan garantere at reinskrifta er identisk med originalen. 5. Nye perspektiv. Hypertekst Scanning av originaloppskrifter som bilder vil gjere det lettare å formidle kva oppskrivarane fekk med seg i dokumentasjonssituasjonen.>br> I ei trykt balladeutgåve vil det vere eit

6 poeng å trykke oppskrifter som ikkje tidlegare er offentleggjort. I ei datautgåve, med tilnærma ubegrensa plass, vil det å scanne trykte versjonar inn vere raskt og greitt. Eg kan også tenkje meg å utvide rammene ved å scanne restitusjonar inn og leggje dei bakanfor orginaltekstene i ei form for hypertekst. Databasane som utgjer utgåva: Tekstdatabasen Musikkbasen All musikken (lyd, notar) vil måtte førast over til maskinleselege notar dersom det skal verte mogleg å gjere søk i denne databasen. Eg har vanskeleg for å tenkje meg faste søk her. Det må verte snakk om ulike former for "fritekstsøk". Ei anna sak er at søk på samlar, kvedar, tema etc må kunna gje tilslag i både musikkbasen og i tekstbasen. Dette kan truleg ordnast med ein enkel link frå tekstoppskriften til melodioppskriften, men materialet kan moglegvis også innehalde melodiar utan tekst. Bildebasen Her tenkjer eg meg scanna manus og noter, dessutan fotografi. Scanna bilder av manus og noter må knytast til sine enkelte oppskrifter i tekst og musikkbasen. Eg kan vanskeleg tenkje meg eigentleg søking i denne delen av biletbasen. Fotografi av samlarar, kvedarar, stader etc vil også kunna knytast til sine oppskrifter, men same fotografi kan knytast til fleire oppskrifter. Bilde av ein kvedar t.d. til heile repertoaret. Kvart fotografi bør difor registrerast under ein tittel, eventuelt med emneord, og vere søkbart under dette, også uavhengig av tekst og melodibasen. Arbeidsgang. Kva kan EDB gjere og kva må vi gjere. Det er lett å overvurdere det arbeidet som datamaskinene kan gjere. Framleis vil mesteparten av arbeidet verte handarbeid. Sjølve redigeringsarbeidet må framleis gjerast. Dette er den store arbeidsinnsatsen og her kan vi få lite hjelp av datateknologien. Likevel føremoner også her: Ei databasert utgåve er ikkje så knytt til eit utgjevingstidspunkt. Via modem kan ein gje tilgang til databasen. Behovet for tilgang til dei norske balladeoppskriftene er stort og mesteparten av brukarane er godt hjelpt med reinskrifter som ikkje held diplomatariske mål. Nyoppdaga oppskrifter (noko ein må rekne med mykje av) kan leggjast på plass etter kvart. Ei balladegruppe må ikkje ferdigstillast før utgjeving kan skje. Litteratur BLOM og BØ Ådel Gjøstein Blom og Olav Bø: Norske balladar i oppskrifter frå talet, Oslo DgF Danmarks gamle Folkeviser I-XII, København DV Deutsche Volkslieder, Balladen I (1935) - VIII (1988) NMB I Norske mellomalderballadar 1, Legendeviser ved Ådel Gjøstein Blom, Oslo 1982 NOTAT Velle Espeland: Notat om den vitskapelege utgåva av norske balladar. Visearkivet SOLHEIM Svale Solheim: Prinsipp for ei vitskapeleg balladeutgåve. Innlegg på Nordisk seminar for folkedigtning III. (manus). SMB Sveriges medeltida balladar, I (1983) - III (1990).