Redaksjon: Velle Espeland, Maren Dahle Lauten, Elin Prøysen, Astrid Nora Ressem, Olav Solberg, Ellen Nessheim Wiger

Transkript

1 Norsk visearkiv 2012 Norske mellomalderballadar: Møya i linda (TSB A 30) Redaksjon: Velle Espeland, Maren Dahle Lauten, Elin Prøysen, Astrid Nora Ressem, Olav Solberg, Ellen Nessheim Wiger Utgitt med støtte frå Norsk kulturråd, Fritt Ord og Bergesens Almennyttige Stiftelse. Teksten er lastet ned fra bokselskap.no TSB A 30 Møya i linda Innleiing Oppskrift A (BIN 0141) Oppskrift B (BIN 6200) Oppskrift C (BIN 6206) Forkortingar og litteratur Innleiing Ei kvinne som står brur får vite at barnet ho ser på golvet, er dotter til mannen ho skal gifte seg med. Kvinna er ei trollkvinne, og ho skaper stedotter si om til ein ulv og deretter til ei lind. Ei jente, Signelill, kjem forbi og får sjå linda. Signelill velsignar henne fordi ho alltid står så grøn og vakker. Da svarar linda henne og klagar over den vonde lagnaden sin: Du sit inne og tvær din kropp, eg stend ute med frosen topp. Signelill går gråtande sin veg, men kjem attende og høgg linda ned med rota. Da blir den omskapte stedottera menneske att. Det finst eit titals variantar av denne balladen, men bare tre av dei på nokolunde heilsleg skap. At tradisjonen når det gjeld denne visa har vore på hell, går elles fram av

2 samanblandinga mellom stemora og Signelill: to av songarane meinte at dei to var ein og same person. Dei fleste variantane er frå Vrådal i Telemark. Lindeman skreiv i 1863 opp melodien etter Aslaug Targjeisdotter Askedalen ( ) (Ressem 2011: 40), og Bugge skreiv opp ein av dei beste tekstvariantane etter same songar i 1857 (Jonsson & Solberg 2011: ). Bugges oppskrift er trykt (DgF III: ). Elles er det verdt å merke seg at John Lie så seint som kring skreiv opp ei fyldig og god form etter den utvandra fyresdølen Olav Gunnarsson Tortveit (f. 1829), i Buffalo River, Minnesota. Det heiter at Olav Gunnarsson var «ein gjæv kar for nordmennene i Vesterheimen. Ordgjeten visekvedar og forteljar» (Jonsson & Solberg 2011: ). Lies oppskrift er supplert med strofer etter oppskrivarens mor og bestemor. Balladen finst også på dansk og svensk med noko anna handling. Den omskapte kvinna kan ikkje bli menneske att før ein mann som ho nemner, kysser rota på treet. Når mannen gjer det, skjer forløysinga: Konung Magnus han faller på sin' bara knä, Och kysser så roten på Lindeträd. När konung Magnus stiger opp, och ser sig omkring, Så ståndar där en Iungfru så fager och så fin (SMB 1: 86) Utsyn 36; DgF 66; SMB 12 Oppskrift A TSB A 30: Møya i linda Oppskrift: 1857 av Sophus Bugge etter Aslaug Targjeisdotter Askedalen, Vrådal, Kviteseid, Telemark. Orig. ms.: NFS S. Bugge g, s Utan oppgitt tittelreinskrifta har tittel: Jomfrúga í lindi. 1. Upp tala brúri i benkjen sat Kven eige dæ båne på golve går. Ímót så blíver en somår.

3 2. Te svara dei brúkvindunne Dæ eige den herren som dú sko' få. 3. Hó gjore dæ båni så mykje ímót, hó skapte dæ te ein ulv så jót. 4. Ho skapte dæ í ein bæri ting, h[o] sk[apte] d[et] í ei lind så skjønn. 5. Stolts Signelill ville te kyrkja gå, så såg ho den lindi i lunden står. 6. Gud vælsigne den lind så skjønn; allstøtt stende hó líke grønn. 7. St[olts] S[ignelill] S[tolts] S[ignelill] spott ikkje meg; bæri heve du heime sjå deg! 8. Du sit inne å tvær ditt hår, eg må stande úte bå høst å vår. 9. [Du sit inne å tvær] din fót, [eg må stande úte] mæ frosi rót. 10. Dei beste riddarann' æ' her mæ sjå deg, dei beste timmermennan søkjer meg. 11. Så høgge dí meg ti sængjestokk eg høyrer så mangt eitt løyndesnakk. 12. [Så høgge dí meg ti] altartré, der legge seg så mangen syndar ne. 13. [Så høgge dí meg ti] kyrkjeskrúvetter ordet står: (port?) Reinskrifta har forklaringa: Vaabenhus der sit så mang ei ærleg brúr. 14. St[olts] S[ignelill] aksla kåpa blå, gråtande så gjekk hó lindi ífrå.

4 15. Så hoggje hó hennar i kvor den rót, å av blei der ei jomfru gó. Strofene er unummererte i manuskriptet. Reinskrift: NFS, S. Bugge 4, s Oppskrift B TSB A 30: Møya i linda Oppskrift: 1857 av Sophus Bugge etter Elen Jensdotter Rolleivstad, Skafså, Mo, Telemark. Orig. ms.: NFS S. Bugge a, s Utan oppgitt tittel. 1. Eg var meg så liti ei møy, mi moder hó mónne på barseng døy. Imót den blíe so m mår 2. Eg va' ikkje håt åtte år, då eg fekk meg en sjukmoder i går. 3. Så skapte hó meg i en gangari grå, så sende hó meg av ti kungens går. 4. De tótte mí skjukmór veri vest, at adde dei gillaste sill' ake mæ meg mest. 5. [Så skapte hó meg i] eit liti svær eg sille fare i mannefær 6. De [tótte mí skjukmór veri vest,] [at adde dei gillaste] sille bera meg mest (derefter Kniven)Parentesen må bety at strofene om kniven skal inn her sjølv om dei er skrivne inn etter strofene om nåla. Reinskrifta har strofene om kniven som nummer sju og åtte.

5 7. [Så skapte hó meg i] ein líten knív, hó sa' eg sill' taka av mannelív. 8. De tótte [mí skjukmór veri vest,] [at adde dei gillaste sille] tægje mæ meg mest. 9. Så [skapte hó meg i] ei liti nål [så sende hó meg av ti] skræddarens går. 10. De tótte [mí skjukmór veri vest,] [at adde dei gillaste sille] saume mæ meg mest. 11. Så [skapte hó meg] i ein ulve grå, hó sa' at eg sille på skogjen gå 12. Hó sa, at eg sill' ikkje få bót, før eg fekk drukkji min broders blód. 13. Min skjukmoder var så gammel en kvinde, men herre Gud lod hende mæ båni binde. 14. Mi skjukmoder va' heimi i åtte år, ho tóre 'kje ti kyrkja for ulven grå. 15. Dæ níende tók hó ti kyrkja gå, níe møyar så va dei då. 16. Níe møyar dei rei i ring, mi skjukmoralternativ lesemåte: moder hó rei innar i kring 17. Så tok eg hennar i kåpa blå så rykte eg hennar av gangaren grå. 18. [Så tok eg hennar i] silkjeskaut [så rykte eg hennar av] vegebraut. 19. Så reiv eg út hennes vistri síe,

6 så hennes blod de sprang så víe. 20. [Så reiv eg út] hennes hjarterót, så fekk eg drukkji min broders blod. 21. Då eg ha' drukkji min broders blod, då blev eg atte ei jomfrú så gó. 22. Då eg va' ei jomfrú så go', då gjekk eg inn for min fader å stó. 23. Då eg gjekk [inn for min fader å] stó, så skapte han meg i ei hind så go' 24. Fyst andre lindar dei feller bla, allstøtt ska' dú stande líke klar. 25. Når andre lindar [dei feller] løv, [allstøtt ska dú stande líke] grøn. (Hendes syster satte sig under den Linden) 26. Her sit du mi syster å skór din fot eg stende úti mæ frosi rót. 27. [Her sit du mi syster å] klær din kropp, [eg stende úti mæ] frosen topp. 28. I kvellkv ell] retta frå: kjem så kjeme dealternativ lesemåte: der belar ti deg, i morgó kjem hoggarne høgg av meg. 29. Dei høgge av meg dei kyrkjesvalir eg høyrer så mange dei løyndetali. 30. I ein kyrkjekannn eg skjenker så mang en synduge mann. Strofene er unummererte i manuskriptet.

7 Ei avskrift i anna hand med rettingar og tillegg av Sophus Bugge ligg i NFS, S. Bugge VIII, s. 66ff. I Dansk Folkemindesamling finst denne kommentaren frå Sophus Bugge (DFS, XII, 13, s. 168): Men denne Vise om Jomfruen i Ulveham er i Norge ogsaa paa forskjellige Maader slynget sammen med Visen om Jomfruen i Linden og har da dennes Omkvæd. Dels er Møen af en Stifmoder omskabt til en Ulv. og siden af sin Fader til en Lind; saaledes i to Optegnelser fra Skafsaa (hvori D mange danske Ord og Former). Den ene lyder saaledes: 1. Eg va' meg så líti ei møy, mi moder hó mónne på barseng døy. Imót den blíe sómår Oppskrift C TSB A 30: Møya i linda Oppskrift: 1864 av Sophus Bugge etter Gunhild Kjetilsdotter Sundsli, Moland, Telemark. Orig. ms.: NFS S. Bugge f, s Utan oppgitt tittel. 1. Eg va meg so lítæ ei møy mi móder hó mónne på barseng døy Ímót den blíe sommår. 2. Eg va inkji kot åre fem fyrr eg fekk meg ei skjukmoderalternativ lesemåte: moir igjen 3. De fyste mi skjukmoir meg mæ augunne såg so skapte hó meg í nål å í trå. 4. So s[kapte hó meg í nål å í] trå, so sendte hó meg ti skræddarens går. 5. Men alt sóm eg va í nålæ sóm best,

8 alle dei gillaste souma mæ meg mest. 6. De tótte mi skjukmoder vere vest, at adde dei gillaste sill soume mæ meg mest. 7. So skapte hó meg í ein líten knív å sa eg sille take av ein mann'e lív. Alt som 8. Lengji va eg í ein líten knív men eg tók aldri av nogen mann'e lív. 9. De totte [mi skjukmoder vere] vest [at adde dei gillaste sill] bera på[meg mest] 10. [So skapte hó meg] í eit líti svær hó sa eg sill' fare í ei kjempehær. 11. Men alt som eg va í sv[æri] som best alle dei gillaste feikta mæ [meg mest] 12. De totte [mi skjukmoder vere] vest [at adde dei] gillaste feikta [mæ meg mest] 13. So skapte ho meg í ein ulve so grå ho sa at eg sille på skógjen gå. 14. Hó sa at eg sille alli få bót fyrr eg fekk drukkji min broders bló 15. Mi skjukmoder va so gammel en kvinde Herre vår herre lod hende med barnet binde. Denne strofa står som nummer 13 med haker i margen som viser at ho høyrer heime her som strofe En gang gik hun så lystelig i rosens lund spasered den ulv han sprang so greskjeleg og vilde hende fiksere 17. So rev jeg ud hennes vinstre fod

9 so fekk egalternativ lesemåte: jeg drukket min broders blod igjen fik jeg min helbrede 18. Då eg ha drukkji min broders bló då blei eg att í ei jomfrú so gó. 19. Alt som eg va í ei jomfrú so gó, so gjekk eg inn fyre min fader å stó. 20. Min skjukmoder haver meg so ofte forskapt å líti so visste min fader derav. 21. Min fader han blei bådi gram å vill han skapte meg í ei lind so gill 22. Når andre linder dei feller løv so skal dú stande líke grøn. 23. Her site dú min syster å greier din lokk men eg stende úti mæ frosen topp. 24. Her [site dú mi syster] å skór din fot [men eg stende úti] mæ frosæ rót. 25. I morgó so kjeme den bélar ti deg, imorgó kjem timmermannen å høgge meg. 26. Dei høgg av meg noko kvílefjølir, eg høyrer so mang ei løyndetale. 27. Dei høgg av meg den ein kyrkjekamb, eg skjúler so mang ein synduge mann. Strofene er unummererte i manuskriptet. Ei avskrift finst i samlinga etter Rikard Berge (TGM R. Berge DCVI, s. 44 ff. Forkortingar og litteratur

10 DFS: Dansk folkemindesamling DgF: Danmarks gamle Folkeviser I XII, jf. litteraturlista NFS: Norsk Folkeminnesamling, Institutt for kulturstudier, Universitet i Oslo SMB: Sveriges Medeltida Ballader 1 5, jf. litteraturlista Utsyn: Utsyn yver gamall norsk folkevisedikting, jf. litteraturlista Grundtvig, Svend, Olrik, Axel, Grüner-Nielsen, H., Hildeman, Karl-Ivar, Dal, Erik, Piø, Iørn, Knudsen, Thorkild, Nielsen, Svend, Schiørring, Nils, Rossel, Svend H., Hornby, Rikard, Sønderholm, Erik. [ ] Danmarks gamle Folkeviser I XII. København. Universitets-Jubilæets Danske Samfund. Heggstad, Leiv & Grüner Nielsen H Utsyn yver gamall norsk folkevisedikting. Kristiania. Olaf Norlis Forlag. Jonsson, Bengt R., Jersild Margareta & Jansson, Sven-Bertil (red.) Sveriges Medeltida Ballader 1 5. Stockholm. Almquist & Wiksell International. Jonsson, Bengt R. & Solberg, Olav «Vil du meg lyde». Balladsångare i Telemark på 1800-talet. Oslo. Novus. Ressem, Astrid Nora Norske middelalderballader. Melodier. Oslo. Norsk visearkiv/norsk Folkeminnelag/Aschehoug.