Nytt og nyttig frå INNHALD. Utgåve nr Hormonlaboratoriet

Transkript

1 Nytt og nyttig frå Utgåve nr INNHALD Hormonlaboratoriet 60 år Kortisolmåling på alle tider av døgeret? Tyreoidea hjå eldre Rekvirentopplysningar Nye massespektrometriske analysemetodar for måling av progesteron og kortisol i serum Nyhende frå forskinga Redaktør: Jørn V. Sagen E-post: sage@helse-bergen.no Besøksadresse: Telefon: Hormonlaboratoriet Telefaks: Laboratoriebygget Svar på rutineprøvar: Haukeland universitetssjukehus Måndag til fredag: Bergen

2 Hormonlaboratoriet 60 år Av Jørn V. Sagen, Overlækjar / førsteamanuensis dr.med. Hormonlaboratoriet markerte sitt 60-års jubileum den 13. november i 2. etasje i Laboratoriebygget. Det var ei flott markering med mange til stades. Administrerande direktør Stener Kvinnsland snakka om Hormonlaboratoriet som ein diamant for Haukeland universitetssjukehus. Vi er svært stolte over dei fantastiske medarbeidarane ved båe rutineverksemda og i forskingsgruppa som dagleg gjer en utmerka jobb. Tilsette ved rutineverksemda ved Hormonlaboratoriet. Rutineverksemda består av Seksjon for automat- og spesialanalysar og Seksjon for kromatografiske analysar og massespektrometri. Forskingsgruppa ved Hormonlaboratoriet, Haukeland universitetssjukehus og Klinisk institutt 2, Det medisinske fakultet, Universitetet i Bergen. Kortisolmåling på alle tider av døgeret? Av Kristin Viste, LIS, ph.d. Hormon er signalsubstansar. Det er difor ein del av deira natur at konsentrasjonen i blodet varierer. Varigheita av desse svingingane kan vere frå minuttar til månadar. Hormonet kortisol har ein markant variasjon gjennom døgeret. Verdiane som målast om kvelden hos 2

3 friske personar er om lag halvparten av dei ein kan finna i ein prøve som er tatt om morgonen. Det er viktig å kjenna til desse svingingane når ein bestiller og skal tolke ein prøve til serum kortisol. Du kan difor velje å kryssa av for tre ulike alternativ på vårt rekvisisjonsskjema; morgonkortisol (kl ), kveldskortisol ( ) eller kortisol tatt på ein vilkårleg tid på døgeret. Referanseområda, det vil seie dei verdiane ein vil venta hos 95 % av friske er ulikt for dei tre tidsintervalla. Det er to hovudindikasjonar for å måle kortisol: Mistanke om overproduksjon og mistanke om for låg produksjon. Pasientar med overproduksjon (Cushings syndrom) har ofte ein avflata døgnprofil. Serum-kortisol målt om morgonen kan hos nokre av desse pasientane vere innan referanseområdet ( nmol/l). Det er difor korrekt å ta ein kveldsprøve, der ein ikkje vil sjå det forventa fallet og svaret vil være utanfor referanseområdet ( nmol/l). Ein prøve til serum-kortisol inneheld ein bunden og ein fri fraksjon der den frie fraksjonen har biologisk aktivitet. Ei rekkje faktorar kan påverke syntesen av kortisolbindande protein i lever. Den vanlegaste av desse er østrogenpåverknad (graviditet, p-piller). Det vil difor vere naturleg å følgje opp ein høg serumkortisol med å måla kortisol i spytt om kvelden. Denne prøven målar den frie fraksjonen. Dersom ein mistenker for låg produksjon av kortisol (Addisons sjukdom) bør kortisol målast i morgonprøve (mellom og 10.00). Dersom verdien er under referanseområdet kan dette tyda på kortisolmangel. Dette gjeld dersom pasienten ikkje nyttar glukokortikoider. Sjølv inhalasjonssteroidar og augedråpar kan i nokre tilfelle gje låge morgonverdiar av serum-kortisol. Feilaktig rekvirert prøve kan ha kliniske konsekvensar. Dersom til dømes prøven kortisol med vilkårleg tidspunkt vert rekvirert vil referanseområdet nmol/l verte angitt. Har pasienten ein verdi på 76 nmol/l kan dette virke som ein normal verdi. Dersom prøven i røynda er tatt på morgonen vil verdien vere patologisk (referanseområde nmol/l). Ved å sjå på referanseområdet som er knytta til analysen kan diagnosen kortisolmangel verte oversett. Lækjar ved Hormonlaboratriet kontrollerer alle kortisolprøvar under 75 nmol/l, men dersom kortisol er høgare enn dette vert ikkje svaret kontrollert mot tida prøven er tatt på. Det er difor rekvirentens oppgåve å bestille rett prøve. Handsaming av lett auka TSH hjå eldre. Av Kristin Viste, LIS, ph.d. Stoffskiftesjukdomar er vanlege hjå eldre. Om lag 10 % av befolkninga over 80 år brukar tyroksinsubstitusjon i følgje tal frå reseptregisteret. Det er difor viktig at stoffskiftet hjå denne store gruppa blir handsama på best mogleg måte. 3

4 Når laboratoria og produsentane av laboratoriereagensar lagar sine referanseområde er det sjeldan at dei inkluderer dei eldste av dei gamle. Dette er fordi ein ofte nyttar blodgjevarar til å etablera referanseområda, og dei eldste gir ikkje blod. Det er desse referanseområda som vert oppgitt til deg som er rekvirent. Fleire store internasjonale epidemiologiske tverrsnittsstudiar kan tyde på at TSH er litt høgare blant personar over 80 år, og studiar som har fylgt personar med fleire års intervall synar at det er ein naturleg auke av TSH-verdiane i alderdomen. Av norske studiar, såg ein ikkje i HUNT-undersøkinga auka TSH hos gamle samanlikna med dei yngre. Vi meiner likevel på bakgrunn av dei internasjonale studiane at den øvre referansegrensa for personar over 80 år kan settast til 6 mie/l og ikkje 4,5 mie som er grensa vi nyttar for dei under 80 år. Denne endringa i referansegrense har i realiteten berre liten klinisk konsekvens for pasientane. Når vi vurderer høge TSH verdiar skiljar vi mellom ein byrjande eller insipient hypotyreose og ein biokjemisk manifest hypotyreose. Grensa set vi ved ein TSH på 10 mie/l. Ved TSH over dette nivået er det naturleg å vurdera substitusjonsbehandling avhengig av symptom, også hjå dei eldste. Litt færre av dei gamle vil falle i gruppa «byrjande hypotyreose», og ein trenger ikkje alltid kontrollera en TSH i området 4,5-6,0 mie/l hjå desse pasientane. Normalt ønskjer ein ved tyroksinsubstitusjon at TSH skal ligge innan referanseområdet. Eit litt lågt stoffskifte gir litt auka dyslipidemi og risiko for arterosklerose. Eit litt høgt stoffskifte aukar cardiac output og risiko for mellom anna atrieflimmer. Kardiovaskulær risiko er eit mindre problem hos dei eldste, og vi anbefaler difor at dei eldste som behandlast med tyroksin kan ha ein TSH opp til 6,0 mie/l dersom det ikkje er klinisk grunn til at dei skal ha lågare verdiar. Dette er bakgrunnen for at vi ved hormonlaboratoriet har byrja å informere våre rekvirentar om at referanseområdet hjå eldre er dårleg etablert og at ein verdi under 6 mie/l sannsynligvis er tilfredsstillande hos dei eldste, også dei som nyttar tyroksin. Rekvirentopplysningar Av Jørn V. Sagen, Overlækjar / førsteamanuensis dr.med. Rutineverksemda vår går mellom anna ut på å gi medisinskfaglege vurderingar av analyseresultata til rekvirentane våre. Basert på tilbakemeldingar frå rekvirentane er dette ein service som har stor nytteverdi. Vi ønskjer at denne tenesta skal vere best mogleg, og av den grunn er det viktig at vi får relevante kliniske opplysningar. Diverre ser vi ofte at det manglar rekvirentopplysningar, noko som vil resultere i redusert kvalitet på kommentarane vi gir. Vi ber difor rekvirentane om å oppgje relevante kliniske opplysningar. Medikament og tidspunkt for siste menstruasjon må ein òg oppgje i dei kliniske problemstillingane der det er relevant. 4

5 Nye massespektrometriske analysemetodar for måling av progesteron og kortisol i serum Av Bjørg Almås, FoU-leiar, dr.scient. Frå og med starta vi måling av progesteron og kortisol i serum med eigenutvikla massespektrometrisk metode. Metoden er særs spesifikk og eksluderer i stor grad kryssreaktivitet frå liknande kjemiske stoff. Resultat frå den nye metoden kan difor ikkje samanliknast direkte med analyseverdiar målt med tidligare metodar. Referanseområde for progesteron: Kvinner i fertil alder: Follikelfase: < 3.6 nmol/l Midtsyklus: nmol/l Tidleg lutealfase: nmol/l Midt lutealfase: nmol/l Sein lutealfase: nmol/l Referanseområdet byggjer på referanseområde og korrelasjonsanalyse med gamal metode. Referanseområde for kortisol: kl : nmol/l kl : nmol/l Referanseområdet byggjer på referanseområde og korrelasjonsanalyse med gamal metode. For meir informasjon om analysane, prøvetaking, indikasjon og tolking av prøvesvar kan du nytta den nye søkbare Analyseoversikta til Helse Bergen, Haukeland universitetssjukehus. Nyhende frå forskinga Nye publikasjonar Hystad HT, Steinsbekk S, Ødegård R, Wichstrøm L, Gudbrandsen OA. A randomised study on the effectiveness of therapist-led v. self-help parental intervention for treating childhood obesity. Br J Nutr. 2013;110(6): Chudasama KK, Winnay J, Johansson S, Claudi T, König R, Haldorsen I, Johansson B, Woo JR, Aarskog D, Sagen JV, Kahn CR, Molven A, Njølstad PR. SHORT Syndrome with Partial Lipodystrophy Due to Impaired Phosphatidylinositol 3 Kinase Signaling. Am J Hum Genet ;93(1):

6 Fenne IS, Helland T, Flågeng MH, Dankel SN, Mellgren G, Sagen JV. Downregulation of steroid receptor coactivator-2 modulates estrogen-responsive genes and stimulates proliferation of mcf-7 breast cancer cells. PLoS One. 2013;8(7):e Gjessing HR, Nielsen HJ, Mellgren G, Gudbrandsen OA. Energy intake, nutritional status and weight reduction in patients one year after laparoscopic sleeve gastrectomy. Springerplus. 2013;2:352. Flågeng MH, Knappskog S, Haynes BP, Lønning PE, Mellgren G. Inverse regulation of EGFR/HER1 and HER2-4 in normal and malignant human breast tissue. PLoS One ;8(8):e Lien EA, Søiland H, Lundgren S, Aas T, Steen VM, Mellgren G, Gjerde J. Serum concentrations of tamoxifen and its metabolites increase with age during steady-state treatment. Breast Cancer Res Treat Sep;141(2): Methlie P, Hustad SS, Kellmann R, Almås B, Erichsen MM, Husebye E, Løvås K. Multisteroid LC-MS/MS assay for glucocorticoids and androgens, and its application in Addison's disease. Endocr Connect Negahdar M, Aukrust I, Molnes J, Solheim MH, Johansson BB, Sagen JV, Dahl-Jørgensen K, Kulkarni RN, Søvik O, Flatmark T, Njølstad PR, Bjørkhaug L. GCK-MODY diabetes as a protein misfolding disease: The mutation R275C promotes protein misfolding, self-association and cellular degradation. Mol Cell Endocrinol. 2013: S (13) Viste K, Grytaas MA, Jørstad MD, Jøssang DE, Høyden EN, Fotland SS, Jensen DK, Løvås K, Thordarson H, Almås B, Mellgren G. Efficacy of adrenal venous sampling is increased by point of care cortisol analysis. Endocr Connect. 2013;2(4): Dankel SN, Degerud EM, Borkowski K, Fjære E, Midtbø LK, Haugen C, Solsvik MH, Lavigne AM, Liaset B, Sagen JV, Kristiansen K, Mellgren G, Madsen L. Weight cycling promotes fat gain and altered clock gene expression in adipose tissue in C57BL/6J mice. Am J Physiol Endocrinol Metab Dec 3. [Epub ahead of print] 6