Skjeltrevegg på grindebygd løe på Skageflå i Geiranger

Transkript

1 Målselv Tradisjonshandverk og Musikk DA Roald Renmælmo Lyngstad 9321 Moen Tlf e-post: Skjeltrevegg på grindebygd løe på Skageflå i Geiranger Fjellgarden Skageflå ligg omlag 250 meter over havet rett over fjorden for Knivsfossen, som er mest kjent under namnet Syv søstre og er ein av dei viktigaste attraksjonane i Geiranger. Garden var drive alt frå talet og det var kombinasjonen av jordbruk og jakt i fjellområda kring garden som var livberginga her oppe. Garden var i si tid den rikaste i Geiranger. Garden Skageflå i Geiranger sett frå vest med løa til høgre i bildet. Av dei gamle bygningane på garden er det att ei løe, eit brønnhus og to tømra bustadshus. Det var to gamle løer på garden for omlag år sidan, men den eine var så dårleg at ho vart erstatta av ei ny i same storleiken. Den løa vi skal sjå nærare på er ei grindløe med 5 grinder og svaler på begge sidene. Løa står med mønet omtrent i nord-sør retning og har nordveggen mot fjorden. Løa har låve (treskargolv), høybrut (høyrom) og har truleg og hatt kornbrut (kornrom). Løa er bygd på ein heil kistemur med fjøsrom innreidd med båsar. Løa har vore ombygd og reparert fleire gonger i løpet av 1900-talet. Truleg er det lagt blekktak anten på 1930-talet eller kanskje noko seinare. Løa vart gjort noko mindre i samband med ei større vøling og ombygging på 1930-talet. Den øvste (mot sør) grinda vart fjerna og løa vart eit rom kortare. Ein del av sperrene vart reparert eller bytt ut og ein stor del av taktroet vart fjerna i samband med at blekktaket vart lagt. Ein del av kledinga på sørveggen og vestveggen har og vore bytt ut og har no kleding som er spikra med trådspiker. To av veggane, austveggen og røstveggen mot nord ser ut til å være omtrent slik som då løa vart bygd. Vi har inga datering på løa men på grunnlag av kor mykje materialane er verslitne så er ho truleg frå først på 1800-talet. Ein del av materialan ser ut til å være gjenbruk og kan være frå ei eldre tilsvarande løe. Eg kjenner til frå andre område på Sunnmøre at det frå gamalt av var vanleg at løene var bygd utan mura fjøs under. Løa kan ha stått utan fjøsdelen under frå starten.

2 Austveggen til venstre og nordveggen til høgre på løa på Skageflå Skjeltrevegg Austveggen på løa vart objekt for ei større restaurering våren Vi demonterte heile veggen etter ei grundig oppmåling. Vi gjorde dette ved å lage nye støtter under sperrene og jekka opp desse. Vi tok ut stavane i ytterveggen og fekk laus raftallen (øverste stokk i sideveggen, raftestokken) på ytrerafta (ytreraftallen) så vi fekk kome til. Vi laga ein ny raftall i bjørk og felte inn mot dei gamle sperrene. Vi bytta ut to stavar og spunsa inn ein ny bit i ein av dei gamle stavane. Denne veggen er den einaste som er bygd slik alle veggane på løa var opphavleg. Skjematisk snitt av ei sunnmørsk grindeløe med svalar eller skytjer som det vert kalla i Ørsta. Indreraftall vert og kalla storeraftall og ytreraftall vert og kalla likkjeraftallen. Skråband vert og kalla band. Illustrasjonen noko omarbeidd frå Beresystem, Godal og Moldal. Skjeltrevegg er i følge Ivar Åsen den sunnmørske nemninga på ein vegg av ståande bord, plank eller anna ståande material. Skjelter er eit vanleg ord i Nord-Noreg og har same tydinga som på Sunnmøre. Ein snakkar her om skjelterskjå, skjelternaust, skjelterløe eller skjeltervegg. Ein kan ha skjeltreveggar på hus med mange ulike beresystem og med kombinasjonar av stav og liggande tømmer. Når eg brukar ordet skjeltrevegg i denne samanhengen er det med tanke på veggar som ikkje har spikra eller nagla kleding. Nede står skjeltrane i eit spor i syllstokk, sleppstokk, veggstokk eller stokk nagla utanpå stavane som i dette høve. Oppe kan skjeltrane stå i spor, eller festa med band og vidjer, slik som løa på Skagflå.

3 Festemåte for skjeltring. På Skageflå finn vi eit sjeldant døme på ein gamal festemåte for skjeltring i veggar. Nedst på stavane er det felt inn og nagla fast eit band. Om det er riktig å bruke ordet syll om dette bandet er eg usikker på, for det har inga bering av andre delar av konstruksjonen enn skjeltrane. I ein artikkel om grindbygde uthus omkring Mundheim fann eg ordet råmetreet (truleg avleidd av ordet ramme i tydinga ei ramme som held saman stavane) om ein stokk som ligg på muren. Men det er uklart om også stavane stod oppå denne. Denne stokken som er nagla fast nedst på stavane er hogd flat på den sida som vender ut og flata litt mot kvar stav. På oppsida er det hogd eit V-forma spor ikkje ulikt eit medfar. Sporet har breidd på omlag 2 og er omlag like djupt. På austveggen var den eine stokken av bjørk og den andre av selje, på nordveggen var begge stokkane av bjørk. Alle skjeltrane var spissa i nerkant så dei passa inn i skjeltersporet nede. Dei var retta slik at skjeltrane kom omlag like langt ut i veggen og eventuell ujamn tjukn berre vart synleg på innsida. Detalj av ny stav og dei to syllene eller råmetrea som er nagla fast i nerkant av staven. Legg merke til sporet som er hogd ut for skjeltrane og hakk for drenering av vatn som vert samla opp i skjeltersporet. Oversiktsbileta av austveggen før vi tar til med å sette i skjeltrane. Bandet i øvre del av staven er kome på plass og bandet som skal ligge utanpå skjeltrane ligg klar på vandringa på stillinga. I øvre enden gjekk skjeltrane utanpå ytrerafta under takskjegget men var ikkje festa i denne. Dei fleste av skjeltrane var ikkje i kontakt med rafta i det heile. Eit stykke nedanfor ytrerafta var det felt inn eit band av bjørk. Bandet var etter måten smekkert og tydeleg ikkje meint for nagling eller spikring. Skjeltrane var røyst mot dette bandet og så låg det eit enda smekrare band utanpå som var surra saman med vidjer rundt det indre bandet. Dei to banda var hogd til av smekre bjørker. Det ytre bandet var smidd til slik at det var jamntjukt og smidig for at det skulle klemme godt på skjeltrane. Vidjene var vridd av bjørk og var knytt ein eller to gonger rundt banda. Bjørk verkar å være det mest vanlege materialet til slike vidjer. Ein kan som regel sjå på borkrestar og på overflata på veden kva for treslag det er. Ei av vidjene var truleg av hegg. Vidjene var bunde for kvar tredje eller fjerde skjeltre. Det var noko ulike knutar som vart brukt for å låse vidjene. Truleg er ikkje dette så viktig berre vidja held og er lett å stramme.

4 Bildet over viser skjeltrane under oppsetting der vi bind ei vidje for kvar skjeltre og lagar knuten på innsida. Bildet over viser detalj av knuten på ei av dei gamle vidjene. Skjeltrane var berre grovt hogd til på dimensjon og berre justert for bandet slik at alle skjeltrane kom omlag like langt ut i veggen utvendig. Denne måten å feste skjeltrane stiller ikkje særleg høge krav til kvaliteten på skjeltrane. Det meste kan brukast så lenge det held mål og er solid nok til at det kan stå ned i skjeltersporet. Nokre av skjeltrane hadde store skadar etter mottangrep mens andre hadde råteskadar. Trass i desse skadane kunne vi bruke opp mykje av dei originale skjeltrane. Skjeltre i den gamle veggen. Mange av dei hadde spor etter gjenbruk slik som denne som har tre store hol som er bora med ein navar. Skjeltra har også ein del merkelege hakk som vi tolkar som spor etter eit kløyvejern. Skjeltra har kløyvespor på begge sider og er altså frå ein stokk som det vart meir enn to skjeltre av. Storparten av skjeltrane er av kløyvd material. I austveggen var det 43 skjeltrar av dei gamle igjen. Omkring 5 skjeltrar mangla i eit parti av veggen. Av dei 43 skjeltrane var 32 av furu. Av desse var 24 kløyvd etter margen slik at det vart to skjeltrar av kvar stokk, desse hadde berre spor av hogging. 4 av furuskjeltrane hadde spor etter kløyving på begge sider slik at det blir meir enn 2 skjeltre av kvar stokk, mest truleg fekk dei 4 skjeltre av stokken. Nokre av desse skjeltrane hadde nokre spor som kan stamme frå eit kløyvejern. Slike kløyvejern er det ikkje mykje tradisjon på her i Noreg men ein liten utgåve var brukt til kløyving av tynneband og ein litt større var brukt til kløyving av koppstav. I andre land er det fortsatt handverkarar som brukar slike jern til kløyving av forskjellig material. 3 av furskjeltrane hadde spor etter boring som kan ha samband med kløyvinga. Det er særleg i samband med kløyving av halsar til båt at det har vore vanleg å bruke navar til å bore hol med jamne mellomrom langsetter stokken for å styre kløyvinga. Ei av furuskjeltrane hadde margen midt i og var altså hogd til av ein stokk. Det var variabel kvalitet på materialen som var brukt til skjeltrane frå tettvakse utmalma stokkar til meir snarvokse tømmer. I stor grad var det furu som hadde mykje krok og kvist

5 Det var og ein del av skjeltrane som var av andre treslag. 4 av skjeltrane var av bjørk og alle desse var kløyvd etter margen med øks. 2 av skjeltrane var av selje, 2 var av alm, alle kløyvd etter margen. Dei 4 siste skjeltrane vurderte vi til å være enten lind eller older, mest truleg var det to av kvart men det var vanskeleg å vurdere den verslitne overflata på desse. Løa frå innsida med nordveggen lengst bak i bilete. I nedre kant av bilete ser vi støttene for borda som laga skilje mellom låven og høybrotet, låvebrikja. Låvebrikja er sett på høgkant mot støttene. Materialbruk Løa på Skageflå har materialar av nesten alle treslaga ein finn i området og i alle dimensjonar og kvalitetar. Sjølve berekonstruksjonen har stavar av bjørk, alm og ask. Det er sett opp nokre støtter i seinare tid som er i selje, osp, furu og gran. Skråbanda er for det meste av bjørk og er krokvakse. Nokre av skråbanda er av furu men ser ut til å være nyare erstatningar etter at dei gamle er bytt ut. Betane er av bjørk. Raftallane er og av bjørk, kraftige og med ganske store krokar. Raftallar med store krokar er ikkje så vanleg og det vert meir arbeid med å felle ned sperrene slik at taket blir rett. Dei gamle sperrene er for det meste av bjørk men det er og sperrer av ask, osp og alm. Ein del av taket er bytt ut i samband med ombygging og der er det lagt inn sperrer av gran. Det er eit lite plantefelt med gran like ved garden og truleg er grana som er brukt i løa frå dette feltet. Alle trenaglane som vi undersøkte i løa var av bjørk. Skjeltreveggen sett frå innsida. Legg merke til at det er skråband berre i rommet mot nordveggen.

6 I høve til andre grindeløer i området har Skageflåløa ein større variasjon i materialbruk og større variasjon i ulike dimensjonar på materialane. Mykje av emna i dei berande delane er i kraftige dimensjonar. Når ein bygger grindeløer på denne måten kan ein variere ganske mykje på dei dimensjonane ein nyttar når ein passar på at ein held minimum styrkekrav i berekonstruksjonen. Det er berre sperrer og skråband som er nokså jamne på dimensjonane. Til venstre i bilete er det to nye skjeltre av selje. Den mørke skjeltra midt i bilete er av furu og har spor etter boring i samband med kløyvinga. Skjeltre nr. 2 og 3 frå høgre er enten av older eller lind. Lind som bygningsmaterial er lett å arbeide med, har ikkje lett for å sprekke og er relativt råtesterk når han ikkje er i kontakt med jord. Veden er mjuk og egnar seg lite til golvbord og slikt som slitast mykje. Veden er ikkje særleg seig men har relativt stor trykkfasthet. Selje som bygningsmaterial er det lite skriftleg belegg for her i landet. I ei undersøking som skogbruksmuseet har gjort ved å intervjue informantar frå heile landet er det tre informantar på vestlandet som har vore borti bruk av selje til kleding. Det er fleire på vestlandet, Trøndelag og Nord-Noreg som har vore borti selje til bruk i reisverk. Ask som bygningsmaterial har særlege eigeskapar. Veden er lett å arbeide med samtidig som han er særs slitesterk. Av dei materiala som er brukt i løa på Skageflå er det aska som har dei beste eigeskapane for bruk i stavar. Enkelte stader vart det bruka ask til naglar men det er ikkje døme på det på Skageflå. Alm som bygningsmaterial er slitesterkt, elastisk og hardt. Kjerneveden er holdbar også i kontakt med jord. Veden er vanskeleg å kløyve og er sterk mot splintring. Alma egnar seg godt til berekonstruksjonen, men og til kleding om ein får kløyvd og hogd ho til. Kløyving av selje til skjeltrematerial.

7 Skjeltreveggen på løa på Skageflå etter restaureringa sommaren Kjelder: Frimannslund, Rigmor: Grindabygde uthus omkring Mundheim. Artikel i By og Bygd, Norsk Folkemuseums årbok Godal, Jon Bojer: Tre til tekking og kleding, frå den eldre materialforståinga. Landbruksforlaget Oslo ISBN Godal, Jon Bojer og Moldal, Steinar: Beresystem i eldre norske hus. TI forlaget 1994 Gjeitvik, Hans: Bondeliv på Sunnmøre. Volda 1926 Gjerder, Per: Vestnorske utløer i stavverk. Universitetsforlaget ISBN Høeg, Ove Arbo: Planter og tradisjon, floraen i levende tradisjon i Norge Universitetsforlaget ISBN Kucera, Bohumil og Næss, Ragnar M. : Tre naturens vakreste råstoff. Landbruksforlaget ISBN Nedkvitne, Knut: Selja i norsk natur og tradisjon. Norsk skogbruksmuseum ISBN Standal, Ragnar: Ørsta bygdetun, husa på Brudavollen. Årsskrift frå Ørsta Bygdemuseumslag. Volda 1983 Åsen, Ivar: Norsk ordbok, omarbeidet utgave av Ordbog over det norske folkesprog. Cristiania 1873.