Handverksnettverket. Seminar praktisk og prosessuell restaurering Ødegårdstuen 2005 Maihaugen

Transkript

1 Handverksnettverket Seminar praktisk og prosessuell restaurering Ødegårdstuen 2005 Maihaugen

2 Bordtak - ståande sulagde bord av gran Sortering, kanting, høvling og legging av bord. Originalt bordtak frå 1861 Ødegårdstuen frå Fåberg vart demontert for mellombels lagring på Maihaugen i Då var det enda 20 av dei originale takborda som var i så god stand at dei vart tekne vare på saman med resten av materialane til stua. På grunnlag av undersøkingar av desse materialane har vi kome fram til korleis bordtaket kan ha sett ut medan det var nytt. Undersøking av bord Dei gamle takborda har mange detaljar som det tek tid å finne ut av. Alle borda vart undersøkt i samband med seminaret i Også i år vart borda undersøkt for å klarlegge detaljar i høve til legginga av borda. Kva spiker var brukt? Kor var denne plassert og kor mange spikrar var det i dei ulike borda? Dette er døme på kva vi hadde i tankane medan vi undersøkte borda. Jon Godal leia arbeidet med undersøking av dei gamle borda. På grunnlag av undersøkingane kom vi fram til korleis vi skulle sortere dei borda som vart saga under seminaret i Noko material vart også saga etter seminaret i fjor. Denne materialen vart teken ut av gran med tilsvarande kvalitet som den vi tok ut på seminaret. Vi kom fram til at dei gamle borda var saga på ei oppgangssag med enkelt blad. Dette fann vi prov på ettersom borda hadde ulik tjukn frå rot til topp og frå bord til bord. Både rammesag med fleire blad og sirkelsag vil til vanleg produsere bord som er like tjukke i begge endar. Spora etter sagbladet kan avgjere kva slag sag som har vore brukt, sirkelsag, oppgangssag eller sagstillingssag lagar alle ulike spor. I dette tilfellet var det lett å utelukke sirkelsag. Dei tydelege spora etter jamne sagspor

3 vinkelrett på stokken og ikkje dei skrå runde spora etter sirkelbladet. Borda er prega av grove overflater der dei ikkje er høvla eller verslite. Dette tyder meir på oppgangssag enn på handsag. Oppgangsager riv som regel meir i overflata enn handsag. Det er regelmessig retning på sagspora og avstanden mellom dei er også regelmessig. Det kan og være tilfelle med handsag, men sjeldan i så stor grad som i dette tilfellet. Vi konkluderte med at borda var saga på enkeltblada oppgangssag. Ikkje alle var 100% sikre på at det ikkje kunne være handsaga så vi kan halde det ope til vi eventuelt får ei nærare avklaring på dette seinare. Det kan og være at nokre av borda er saga på handsag og at andre er saga på oppgangssag. Nokre av borda er høvla på undersida og verslitne på oppsida så vi kan ikkje tyde korleis dei er saga. Borda som er bevart er berre ein del av det originale taket. Truleg er det berre omlag 1/4 av taket som er att. Borda fordeler seg likt på påbord og underbord så begge delar er representert. Vi kan ikkje sei noko sikkert om dei borda vi ikkje har, men det er ikkje noko som tyder på at det har vore anna tekking enn slike bord på heile taket. I snitt er det 8 årringar pr. centimeter. Altså ein årleg tilvekst på 1,2 mm. Det er relativt seinvakse gran men ikkje av det mest seinvakse ein kan finne. Det er vanskeleg å finne kombinasjonen av den mest seinvakse grana og dei andre kvalitetane som trengs til slike takbord. Borda er i gjennomsnitt 24,7 mm tjukke i toppenden og 26,8 i rotenden. Dei er altså skorne etter stokken på tjukna. Dette gir den beste nyttinga av stokken. Når vi veit kor krevande det er å finne tømmer av god nok kvalitet til eit slikt bordtak så skjøner vi at det gjeld å utnytte tømmeret best mogleg. På denne måten vert også borda skore meir etter fibrane enn tilsvarande parallelle bord. Alle borda ligg med rettsida opp. Rettsida er den som er nerast margen i treet. Borda er ikkje kanta på saga men kanta seinare med øks. Det er tydeleg at det er gjort for å få nytta mest mogleg av borda. Det er att vannkant på undersida av dei fleste borda. Dei som kanta borda var mest opptekne av å få ein relaitivt bein kant som ein kunne høvle etter. I snitt var breidd i rot 21,6 cm og i topp 17,7 cm og borda har total lengd på 412 cm. Dette gjev ei avsmalning på i underkant av 1 cm pr. meter. Breiaste bord var 27,2 cm breitt i rotenden og smalaste var 15,2 cm i rotenden. Det er noko skilnad på påbord og underbord. Påborda er i snitt 23,5 cm breie i rotenden og underborda berre 19,6 cm breie i rotenden. Underborda er i snitt 1 mm tjukkare enn påborda i både rot- og toppende. Det var gjennomgåande mindre variasjon i breidder mellom påborda enn på underborda.

4 Høvling og leggemønster Vi har noko mangelfull dokumentasjon frå nedplukking av taket i 1973 så vi har tolka leggemønster ut frå spor på de gamle borda. Ein del av borda var høvla på oppsida, andre på begge sider mens nokre var ikkje høvla. Dette fordelte seg på både påbord og underbord. Det var høvla vassrenne på alle borda. Påborda har vassrenne på både underside og oppside. Underborda har berre vassrenne på oppsida. Vassrenne på oppsida er 24 mm frå kanten og omlag 17 mm brei. Vassrenna er rund og er omlag 4-5 mm djup. Det er tydeleg at vassrenna er høvla med ein høvel med land som styrer etter kanten av bordet. Sporet er parallellt med den hogde kantinga. Vassrenna på undersida av påborda ligg 13 mm frå kanten av bordet og har breidd på 17 mm og er omlag 3 mm djup. Det har enten vore brukt to ulike høvlar eller ein høvel som har hatt eit justerbart land. Eitt av underborda hadde høvla 3 render oppå. Ei rand på kvar side og ei ekstra på midten. Dette var eit bord som hadde antydning til sprekk kring margen som var midt i så det var truleg for å minske det problemet. Nokre av påborda hadde for store kvistar i kanten. Då var randa høvla fram til kvisten og så var det skore ein sving innom kvisten og så høvla vidare etter kvisten. Legginga av takborda kan vi finne ut av ved å studere slitespor på underborda. Det verkar som påborda har lege 44 mm inn på kanten av underborda. Dei to vassrennene har altså ikkje lege rett overfor kvarandre men forskyva. Det verkar å ha vore nokså gjennomført på dei bevarte borda. Underborda har for det meste rotenden ned og påborda har for det meste rotenden opp. At det er unntak på dette kan skyldast at enkelte bord er snudd for å at legginga skal gå opp i høve til rot og toppavsmalning. Spikring. Borda har nokre av dei gamle spikrane sitande att i spikerhola. Ellers er det berre spikerhola som er igjen av spikringa. I underborda er det brukt 3 spiker for å feste bordet oppe og nede. I påborda er det spikra med to spikrar i kvar ende, ein på kvar side i nedkanten og ein på kvar side i øverkant av bordet. Ellers er for det meste berre spiker i eine kanten der dei er spikra i åsingane innpå taket. Spikrane er for det meste trekt omlag mm innom kanten av påbordet så dei ikkje råkar kanten av underbordet, men kjem innom denne. Spiker i påbord. Klipt spiker med lengd på 4. Spikeren er klipt av plater som er valsa parallelle og klipt skrått slik at det vert ein kon spiker med tydelege bruddkantar etter klippinga. Spikeren er ganske ulik trådspiker som no er den mest vanlege typen. Spikeren er også pressa saman under spikerhovudet slik at han sprenger mindre i sjølve bordet samtidig som han sprenger godt i åsingane.

5 Spiker i påbordet like innanfor vassrenna. Bordet med flygehol var tetta med trepluggar. Reparasjon og sortering Takborda som er brukt på Ødegårdstuen er prega av at det ikkje har vore ubegrensa tilgang på gode bord til tekkinga. Nokre av borda som var brukt som underbord, særleg dei ytste borda mot røstet var 3. bord eller bak. Nokre bord var saga litt for nær margen og hadde sprekk. Eit av desse hadde høvla ei tredje rand på midten for å lede vatnet betre av. Eit av borda hadde hol etter innsekt som hadde gått i stokken før han var saga til bord. Desse hadde laga ovale flygehol i veden. Hola gjekk gjennom bordet og gjorde det utett. For å bøte desse hola var det spikka til små trepluggar som passa akkurat i hola og slått inn. Om dei som la taket på Ødegårdstuen i 1861 hadde hatt god tilgang på nok gode bord hadde dei truleg sortert ut fleire enn det som var tilfelle. Bord som har stor svartkvist i kanten. Denne kvisten gjer bordet utett. Her er det høvla fram til kvisten og så er høvelen letta over og så har dei skore ut ei renne som går innom kvisten. På denne måten kan dei nytte bord som ellers ikkje var gode nok til å ligge på taket.

6 Sortering av bord Takborda som vart skore hausten 2004 er saga på Woodmizer bandsag. Dei er skore ukanta og jamntjukke på omlag 1. Det er praktisk vanskeleg å sage bord med avgåande tjukne på ei slik sag. Det har sjølvsagt vore ønskeleg å fått borda saga på ei vassdrive oppgangssag men det er også praktisk vanskeleg å få til sidan ingen av desse sagene tek slike oppdrag for tida. Heile stokken vart saga til same dimensjon bord og lagt til tørk. Materialane vart ikkje sortert før tørking. I utgangspunktet var tømmeret plukka ut etter kvalitetar som dimensjon, frisk kvist, små kvist, hengande kvist, rund stamme, rett stamme og bark som tyder på mjuk ved. Hovudsakeleg vart det brukt rotstokkar, men også nokre 2. stokkar vart brukt til takbord. Eit av trea vi hogg på seminaret i 2004 var så bra at vi skar nokre bord av 3. stokken. Fjørkvist i kanten. Slike kvistar smell ut under høvling og vil leie vatn til sida på bordet. Til underbord er ikkje dette brukbart. Svartkvist som er laus i eine kanten. Kvisten heng fast men vil sleppe gjennom vatn. Er kvisten i kanten kan bordet bli påbord. Tørkesprekker i endane er som regel så korte at dei forsvinn i reinkappinga. Her er dei så store at bordet ikkje kan brukast Dei ferdige borda vart sortert etter ulike kriterier til underbord og påbord. Bord som ikkje var gode nok til dette vart lagt til sides til kledingsbord og taktrobord. Dei aller fleste borda vart vurdert som gode nok til kledingsbord og vart sortert for ulike veggar etter kvaliteten. Underborda var den mest krevande kvaliteten å finne. Dei måtte helst ikkje ha tennar, ikkje sprekk, ikkje svartkvist gjennom bordet, ikkje stor kvist gjennom bordet og helst ikkje fjørkvist i kanten. Vi valde bort bord som hadde marg eller var for nær margen på grunn av risikoen for sprekk. Påborda var det litt lettare å finne. Dei kunne ha kvistar i kanten men ikkje gjennomgåande kvist for langt innpå bordet. Bilete til høgre: Tennar i margen og nokre render av tennar mot høgre kant er tydelege i dette bordet. Slike bord har gjerne sterke spenningar og kan ikkje brukast på taket.

7 Kanting av bord Borda vart kanta med øks på same måten som dei gamle borda. Vi brukte den naturlege avsmalinga på borda og brukte sotsnor for å merke ei rett linje og hogge etter. Vi merka borda etter regelen om å hogge av minst mogleg på borda men akkurat så mykje at vi fekk ein rett kant å høvle randa etter. Ein mann i rotenden og ein mann i toppenden heldt snora så langt ut mot kanten at ho akkurat dekte innpå bordet i heile lengda. Så gjekk ein mann på midten og løfta snora og slapp slik at snora laga merke for å hogge etter. Vi brukte hovudsakeleg ein type sotsnor som vi har i tradisjon frå Karasjok. Det vert brukt sot frå furuved som er gjennombrent på bål og er heil forkola. Veden må være så brent at den er lett å knuse til eit fint støv. Kolstøvet vert rørt ut i litt vatn i ei lita gryte. Vi bruker eit tynt treslått hampesnøre (trekilossnøre) i sotvatnet. Snøret ligg kveila i vatnet og ein trekker opp ein ende og gjer fast i eine enden av det ein skal sotslå. Så strekker ein snøret til andre enden medan ein dreg av det værste av vatn og lause kolbitar. Blir det for mykje vatn på snora flyt streken ut. Ein kan slå 4-6 snorslag før ein må legge snora i vatn på nytt. Vi prøvde og ein anna type sotsnor som Jon Godal har frå Olav Warmedal i Selbu. Det er same type snor men ein bruker sot frå ein sotbrann av older. Ein olderkjepp på omlag 3-6 cm i diameter og lengd på cm brennast på bål slik at det er godt med kol i eine enden. Det bør være ein kjerne på 1-3 cm i midten som ikkje er brent så ikkje kjeppen vert for svak. Det er ein fordel om det ikkje vert brent i andre enden så ein kan bruke den til å halde i. Snora vert først gnidd inn med sauetalg så ho er god og feit. So vert snora gnidd inn med sot frå sotbrannen i heile lenga. Snora er surra opp på ein pinne eller ei snelle så ho er lett å strekke ut og rulle inn. Slik snor kan ein godt bruke både i kaldt ver og når det regner. Talget er med på å halde sotet på materialen sjølv i regnver. Bilete over til venstre: soting av snor som er smurd med feitt på førehand. Bilete over til høgre: kanting med øks. Bilete midt i: merke etter snora som er sota med tørr sot. Denne merkinga vert brukt for å hogge etter. Bilete under til høgre: snorslaging, ein mann i kvar ende held snora så langt som råd ut mot kanten av bordet og passar på at det vert rein kant heile vegen. Dette vert gjort med retta (margsida) på bordet opp. Ein mann står på midten og løftar og slepp snora for å lage merke.

8 Høvling av takbord Vi valde å høvle alle borda med okshøvel. Det var nok med eit drag med okshøvelen for å ta sagskuren. Påborda vart høvla rand i både på oppsida og undersida. Randa på undersida låg nærare kanten av bordet for at det skal passe med randa oppå underbordet. Underborda hadde høvla rand berre på oppsida og der gjorde vi også det same med dei nye borda vi høvla. Ein detalj som vi kunne studere på det gamle taket var at dei som høvla borda var plaga med dei kvistane som låg ut mot kanten av bordet. Når dei høvla over desse kvistane letta dei på høvelen og let være å høvle akkurat over kvisten. For at vatnet skulle renne av bordet trass i at renna ikkje vart høvla over kvisten skar dei ut ei renne med kniv eller øks til sides for kvisten innover bordet. Vi klarte ikkje å finne ut om det var kniv eller øks som var brukt til dette men vi brukte øksa når vi laga same spora.

9 Legging av bord Systemet i legging av bord er viktig for å få eit godt resultat. Frå før er borda sortert og høvla som påbord og underbord. Det mest vanlege er at underborda vert lagt med rotenden ned og påborda med rotenden opp. Dette gir både praktiske fordelar og ser pent ut. Dei praktiske fordelane er at det er meir rotesterk ved i rotenden og underborda er dei mest utsette borda. Det vert eit meir varig tak på denne måten. Det er også slik at vatnet vert leda betre av taket når borda er lagt på denne måten. Når ein legg bord med fallande breidder og med avsmalning er det mest praktisk å legge fortløpande underbord og påbord frå sidene. Vi startar med eit smalt underbord ytst på røstutstikket. Dette kjem seinare under vassbordet som dekker vindskia. Neste bord er eit av dei breiaste påborda og vert berre spikra laust i første omgang. 3. bordet vert då underbord som vert stukke inn under dette påbordet. Ved å bruke av dei breiaste påborda ytterst vil vi skape ei slags omramming av taket. For å sikre at borda kjem like langt ut i nedkant kan det være ein fordel å ha eit bord eller ei lekt spikra opp slik at ein støyter borda mot dette. I øverkant kan borda enten kappast etterkvart eller kappast etter snorslag når alle borda er lagt på eine sida. Handverkaren som legg borda har mange detaljar å ta omsyn til. Dei tekniske med å få god spikring og borda til å ligge med riktig omlegg slik at taket vert tett er dei viktigaste. Rytmen i bordlegginga som skapar utsjånaden i taket er

10 også viktig for det ferdige resultatet. Om ein får fleire smale bord samla på eine sida og breie bord på andre vil det få taket til å verke tilfeldig. Om ein ikkje passar på å rette opp retninga på borda i høve til lodd eller kantane på taket vil det bli sjåande skeivt ut. Dei enkelte borda treng ikkje å spikrast heilt etter lodd men om det er fleire bord etter kvarandre som er ute av lodd vil det sjå ut som taket heller mot eine sida. Det kan være greiast å legge seg frå begge sider og innover mot midten av taket. Då kan ein sikre seg at legginga mot sidene vert nokolunde like. Når ein nærmar seg midten må ein velge breidder på borda så det går opp. Det siste påbordet må som regel høvlast til på breidda for å passe med suene til underborda. Underborda vert berre spikra med ein 3 spiker i kvar ende. Spikaren ligg til sida av bordet så påbordet dekker over spikeren. Denne spikringa skal berre sikre at ikkje underbordet flyttar seg sidan spikaren i påbordet ikkje skal treffe underbordet. Påborda må spikrast med spiker med store gode haud så ikkje spikaren arbeider seg inn veden når borda svell. Vi brukte 5 klipt spiker og forbora med spikerbor så ikkje spikaren skulle sprenge for mykje. Det er viktig å ikkje slå spikaren for langt inn i treverket. Spikerhovudet kan gjerne stikke over overflata på bordet. Om spikaren vert slått for djupt kan det bli ei lita grop der det samlar seg vatn. Om spikerhaudet vert slått ned i bordet kan det bli utett i sua i særleg tørt ver. Bordet vert hengande på spikaren medan borda krympar. Over: spikaren som går gjennom påbordet. Han går på sida av underbordet og gjennom åsingen. Spikeren er slått i slik at han sprenger på langs med veden i bordet. Til høgre: boring for spikaren i påbordet. Det er viktig og ikkje bore med for stort bor så det vert romt til spikaren. Det kan lekke vatn i slike hol.

11 Til høgre: bordtaket frå eine kanten. Legg merke til det smale underbordet som første bord. Dette vert seinare dekt over av vassbord og vindski. Derfor er ikkje kvaliteten på dette bordet avgjerande. 1. påbord er eit høveleg breidt bord for å skape ei slags ramme omrking dei andre borda. Det er da viktig med eit tilsvarande bord på andre sida. Frå dette bordet vert det lagt nokre litt breiare underbord og smalare påbord som og understreker effekten av omramming. Ein må tenke på at det ikkje vert for mange bord av same breidd etter kvarandre. For mange like bord etter kvarandre vil rette merksemda mot det første bordet som er av anna dimmensjon. Legg merke til at alle påborda er spikra med to spikrar i nederste åsing. Til venstre: her er det brukt eit underbord som har sving på vassrenna. Også påbordet til venstre har fjørkvist i kanten, men her skadar det ikkje så mykje. Påbordet til venstre har også spiker berre på eine sida for denne åsingen slik som på dei gamle takborda.

12 For Handverksnettverket Målselv Tradisjonshandverk og Musikk DA Roald Renmælmo Lyngstad 9321 Moen tlf: Mobil: e-post: