Risingskurs Luster 2012

Transkript

1 Risingskurs Luster Dette dokumentet er ein grov rekonstruksjon av føredraga og diskusjonane som gjekk under kurset i Marifjøra i mars. Illustrasjonar og fakta er henta frå dei ulike presentasjonane. Alle detaljar er naturleg nok ikkje med og utvalet er subjektivt gjort av meg. Feil i framstilling og/eller fakta skuldast meg. Det er prøvd å legge det fram kronologisk. Magnus Snøtun Økologi og trefysiologi Kampen om lys Tre er heilt avhengig av sollys. Sollyset er grunnsteinen i fotosyntesen som gjev energi til organismen. Derfor breier trekruna seg mest mogleg ut for å fange opp mest mogleg sollys. Ved stor tilgang på sollys vil trekruna breie seg ut. Ved stor konkurranse frå omliggande tre, vil trea prøve å strekke seg opp over dei andre. Trea vert høgreiste og trekruna kan verte eit lite laken heilt øvst. Styving inneber å hente ut energi og næringsstoff frå dei nyaste skota på trea. Desse sit øvst på trea og det er derfor praktisk viktig at trea ikkje er for høge. Når greinskot vert skore ned, vil nye skot bli stimulert og greiner danna. Dermed er forma på styvingstrea oftast låge, breie og tette. I konkurranse om lys vil denne forma tape om dei står midt i ein skog. Styvingstre stod derfor ope mens denne haustingsformen var levande, anten som tre rundt om i gardstunet, i åkrane eller i lauveng. Bark og rotsystem I tillegg til sollyset, treng bladverket vatn og andre næringsstoff for å produsere energi. Rotsystemet hentar opp dette frå jorda. Sjølv om nokre røtter kan gå djupt, er 95% av rotsystemet knytt til dei øvste 15cm av jordlaget. Her lever rotsystemet i symbiose med soppar og andre tre og organismar.

2 Barken er koplinga og transportsystemet mellom bladverket/knoppar og rotsystemet. Den ytre delen av stammen er den levande delen, mens den indre delen er døde vedceller. Forholdet mellom døde og levande celler endrar seg med alderen på treet. Sevjelag/silvev (innerbark) Sukker + H2O blad Levende Vassmettet røtter Vekstlag/delingsvev Tynt sjikt, nye celler mellom innerbark og ved Kjerneved døde celler i kjernen Vedvev (innerst) Mineraler + H2O 90% døde celler blad røtter I tillegg til å vere transportsystem, er borken eit ytre skal som hindrar nedbrytarar (soppar) å kome til dei døde cellene inne i kjernen. Ved skader på borken, vil immunforsvaret til treet prøve å redusere skadane ved utskilling av sevje (hindrar O2 til nedbrytarar), kjemisk forsvar (harpiksstoffer, terpener o.l.) og innkapsling av skadeområdet. Greinene er ekstra utsette og det er ei eiga forsvarssone i greinputa/greinkragen.

3 Styving som kulturhistorisk tradisjon Styving er ei samleeining for fleire metodar for nedskjering av tremateriale til ulik bruk. Dette er den første haustingsforma innan jordbruket og både lauvet og borken har vorte nytta. Ulike treslag og ulike metodar har vore nytta i ulike deler av landet. Mens lauving er hausting av ca. 1,5 meter lange kvistar med lauv, er rising hausting av 3-7 år gamle kvistar på ettervinteren i bladlaus tilstand. Mens mange treartar vart nytta til lauving (ask, alm, selje, bjørk, gråor) var det i hovudsak alm som vart nytta til rising. Greinene utan lauv vart gjeve til husdyra rett etter risinga og vart brukt som medisin og kraftfor. Almen vart også brukt som folkemat i naudstider. Då nytta ein bork (silvevet) frå våren og forsommaren og tørka dette. Etter å ha malt det opp, vart det blanda inn i grov mjølblanding. Borken vart også lagt i vatn for å danne «seige» som vart tilsett deig/brød for at han skulle «henge saman» (grunna almeborken inneheld mykje stivelse og klebestoff). Det har vore ulike tradisjonar for haustingsskog i dei ulike delane av landet. Treslaga har naturleg nok variert med utbreiinga, men også haustingssyklus, kva dyr som vart fora, teknikk for tørking og lagring. Styving er ei samlenemning for lauving og rising. Mens lauving tradisjonelt har vorte gjennomført på seinsommaren, tørka og lagra, har rising vorte gjennomført på ettervinteren når sevja er på veg opp att frå røttene. Greinene har blitt brukt som for direkte. Tidlegare har ikkje rising vore så mykje omtala eller forska på, men truleg har risinga hatt større omfang enn det ein har trudd til nå. T.d. gjekk det fram av intervju av gamle brukarar at all alm i Mørkridsdalen vart risa, ikkje lauva. Derimot vart bjørk og selje lauva. I Sogn har omfanget vore stort. Som eit eksempel viste Leif Hauge til samanstilling av gardane knytt til bygda Hafslo og det samla omfanget av lauving her basert på opplysningar frå matrikkelforarbeidet i Ved ei forenkla omrekning til dagens vekteiningar, viser dette ei samla innhausting i ei bygd på over 60 tonn lauv. Kvifor styve i dag? Styvingstre har vore skjøtta og teke vare på gjennom mange år. Mens resten av skogen og utmarka mange stadar på Vestlandet var sterkt pressa på slutten av 1800-talet, har styvingstrea vore viktige ressursar som kom med årlege tilskot til både folk og dyr. Alm har i den samanhengen vore eit ettertrakta treslag. Dei styva almane har vore viktige, særleg som naudfor, og desse har både vore planta og blitt teke vare på i mange år. Som landskapselement har dei prega kulturlandskapet mange plassar og representert kontinuiteten i kulturlandskapet. Den same kontinuiteten har også gjeve grunnlag for etablering av artar som treng denne kontinuiteten. Dette gjeld både hulerugere, mose, lav, sopp og insekt. Dette er også eit av dei mest klare bilogiske kulturminna vi har i naturen i dag.

4 Metodar: Styving Styving er jamnleg nedskjering av greiner og skot på tre. Det vil vere ulike kor lenge det skal gå mellom kvar styving ved ulike treslag. Ola Kilen og erfaringar frå Utladalen seier 5-7 år mellom kvar gong dei styvar alm. I utgangspunktet skjerer ein ned alle greinene på treet til eit ønskja nivå. Sparing av «livgreiner» fører berre til at veksten i denne greina går på bekostning av nye skot (erfaring frå lind i Utladalen). Ein kan spare greiner som ein ønskjer skal danne ny styvingsknute. Styving er ei samlenemning for lauving og rising. Restaurering Dersom hausting av skogen vert avslutta, vil dei nye skota danne ei ny stamme oppå den gamle. Trea får større tyngde og vindfang i trekruna og er meir utsett for vindfall og dermed skade. Dette er situasjonen mange stadar, også i Mørkridsdalen. Stormen Dagmar som herja på vestlandet i romjula 2012, la ned mange av dei største av almane i dalen. Når den tradisjonelle driftinga av haustingsskog tek slutt, kjem det ofte oppslag av nye tre som konkurrerer med styvingstreet om næringsstoff og sollyset. Dette kan endre livsgrunnlaget for treet og påverkar utforminga av trea. I staden for å breie seg ut, må trea strekke seg opp for å få tilgang til sollys. Når ein då skal vurdere å restaurere treet tilbake til ein styvingstilstand, må ein ofte gradvist tilpasse livsmiljøet att. Gradvis fristilling over 3-6 år. I tillegg må ein vurdere om treet faktisk vil overleve restaureringa. Kapping av greiner og stamme kan både rive opp borken og skape så store sår at treet i verste fall døyr. Greinene bør ikkje ha ein diameter større enn 20 cm for å unngå for store sårflater for er utsett for soppangrep. Dessutan må det vere anlegg for utvikling av nye skot. Knudrete bark, ved greinsplittingar og nye skot er teikn på anlegg til nye skot (adventile skot i barken). Dersom treet er livskraftig og har gode anlegg for nye skot i riktig høgde, kan treet restaurerast ved å skjere ned alle greinene. Bjørk kan ikkje restaurerast, berre formast som ung og vedlikehaldast. Dersom vilkår for restaurering ikkje er til stades, kan ein skade treet slik at det døyr. Det vert likevel ei vurdering om treet bør sikrast på vindfall gjennom å skjere ned trekruna. Diskusjon Få store felt eller mange små? Ein av diskusjonane som vart omtala under kurset er prioritering av forvaltningstiltak/peng. Skal ein spreie ut tiltaka slik at noko vert gjort overalt eller konsentrere innsatsen om eitt mindre område? Dette er sjølvsagt viktige natur-, kultur- og landskapselement som skulle vore betre teke vare på, men ein bør både ta omsyn til biologisk forhold (spreieevne til artar), pedagogiske forhold og økonomisk forhold. T.d. kan det vere både økonomisk gunstig og biologisk gunstig å restaurere med fristilling eit større tal tre på eit mindre område, mens det pedagogisk gunstig å ha nokre tre nær tursti. Det er kanskje mogleg å få til både og?

5 Kven restaurerar/styvar me for? Henger litt saman med diskusjonen over. Dei styva trea er viktige landskapselement som er fine å sjå på. For mange kan dette vere grunn nok. For verneområdeforvaltninga er det viktig at prioriteringa også vert tufta på andre omsyn, kanskje særleg biologisk omsyn. Kan me gjere vondt verre? Ola Kilen var ganske klar på at almen tolte alt. Erfaringar frå Utladalen er litt delte. Jamnleg vedlikehald gjennom styving er forskjellig frå restaurering. Faren for å skade treet er ein viktig del av vurderingar ein må gjere før ein startar restaurering. Tidspunkt for restaurering, den generelle tilstanden til treet og omliggande vegetasjoner er viktig å element i denne vurderinga. Korleis gå fram utan all kunnskap? 1000-kroners-spørsmålet innan forvaltning. Eller korleis veit at me veit alt/nok? Me lærer stadig noko nytt og gjere oss erfaringar. Gjennom deling av erfaringar, unngår me å gjere dei same feila alle stadar. Open dialog og diskusjon mellom tradisjonsberarar, forskarar, trepleiarar og biologar kan truleg gje oss eit betre utgangspunkt for å finne dei rette metodane lokalt og nasjonalt.