Smakebitar frå Hordaland fylkesarkiv - KGR-registreringar

Transkript

1 Smakebitar frå Hordaland fylkesarkiv - KGR-registreringar Aud Karin Skagen Bismervekter og andre stongvekter Vekt som vektreiskap vert brukt til å bestemma eit legeme si masse eller vekt. Offentleg kontroll med mål og vektreiskapar har vore viktig gjennom tidene i høve til handel, men også ved bruk i andre samanhengar. Ved kalibrering/justering av vekter blir vektstonga og lodd samanlikna med kjent masse. På nokre typar stongvekter er det laga merke på stonga for å kunna lesa av masse, denne typen vekter vert gjerne kalla bismer. Vi viser her stongvekter som er konstruert etter tre ulike balanseprinsipp: A: Skålvekta og skippunderen der opphengingspunktet for vekta er midt på stonga, og der masse og lodd må ha lik vekt. B: Bismertype,(handpunder), der handtaket vert flytta til vektstonga er i balanse og massen kan avlesast under handtaket. Dette er den såkalla norske/nordiske bismeren. C: Bismertype, (handpunder), der opphengingspunktet og massen, (vara), er festa på eine sida av stonga, medan loddet vert flytta langs vektstonga til stonga er i balanse. Massen kan avlesast under loddet. Vektene hadde ein viktig samfunsmessig funksjon. Det var nasjonale avtaler utover landegrensene for godkjenning av vekttypar og justering av mål og vekt. Justerkammer og oppsyn med vekter Ved forordning frå 1698 fram til i 1832 var det magistraten i Kristiania i det sørlege Norge og dei lokale magistratane i det nordlege Norge som hadde overoppsyn med mål og vekt i handel. Det vart i 1832 oppretta eige justerkammer i Kristiania, som justerte og stempla alle vekter, lodd og målreiskapar, justerte nye og omjusterte reiskapar som var reparert. Korrekte mål- og vektreiskapar vart selde av justerkammeret og magiststratane i Kristiania, Bergen og Trondheim. Frå 1876 vart det oppretta justerkammer i endå fleire byar. Historie om bismervekter. - Drøfting I fleire gravhaugar her i Norge er det funne små skålvekter og lodd med dateringar attende til romartid og vikingtid, vektene kan vera importvare. Desse vektene har opphengingspunkt midt på stonga, og vektskåler ytst på kvar side av stonga. I den eine vektskåla er det lodd med kjent masse, og i den andre vektskåla massen som skulle vegast. Denne typen småvekter vart gjerne nytta til veging av gull og sølv, dette var tidlegare ofte betalingsmiddel. Skippunderen er ei større og grovare vekt bygd etter skålvektprinsippet. Det er ei gamal handelsvekt nytta i Skandinavia og Tyskland.

2 Eit godt og påliteleg handelsforhold vil krevja offentleg kontroll med mål og vekt. Alt Den eldre Bjarkøyretten sette straff for bruk av falsk mål og vekt. (I følgje Knut Helle.) I Magnus Lagabøte si styringstid vart det fatta vedtak, i 1271 eller 1273, om felles mål og vekt for heile landet. Dette vart teke inn i både landlova og bylova. «Tre-bismeren» vert ofte kalla Den norske eller nordiske vekta, men kan som vekttype ha hatt sitt opphav ein stad ikkje langt frå austlege Middelhavet. Vekta kan vera frå mellomalderen, men kan vera eldre eller yngre. På denne bismeren er det eine loddet fast. Opphengingspunktet kan flyttast til vektstonga er i balanse, og må endrast etter som vekta på massen som skal vegast vert endra. Det er rimeleg å tru at stongvektene vart produsert av kyndige folk som kunne sitt yrke, og det kan også tenkjast at slike vekter vart laga rundt på gardane. Men i følgje lovverket måtte vekta justerast av eit lovleg justerkammer. Om denne typen vekt opphaveleg er ei norsk eller nordisk oppfinning er ikkje godt å seia. I og med forordningar av 1698 der jernbismer vart påbode, og trevekter forbode, er det rimeleg å tru at dei gamle trevektene, kalla handpunder eller bismer, som er bevart i musea eller hjå private her i Hordaland er frå omkring 1700 eller eldre. Begrepet balanse Begrepet balanse har med å halda noko i jamvekt, (likevekt), og er brukt i mange samanhengar: Vektstong, med to vektskåler for å halde stonga i horisontal stilling, altså er systemet i jamvekt. Som symbol for jus, moral, religion og politikk. Jamvekt/likevekt: Mellom tilbod og etterspørsel. Sjeleleg balanse. Økologisk balanse. Rekneskapsoversyn, konto-oversyn. Eksempel på skålvekt. Type A. De er funne små skålvekter i gravhaugar her i Norge med dateringar attende til romartid og vikingtid. Materialet i vektene er av eit gul-leg metall. Truleg er vektene importerte. Opphengingspunktet er midt på stonga. Teikning av balanseprinsipp for skålvekter.

3 Frå KGR-registreringa kan det visast til ei skålvekt i eike-tre, (KGR ), registrert i 1973 ved Sunnhordland folkemuseum. Innstempla årstal på vekta er uleseleg. Vekta har også eit stempel: Bokstavane B.P. med krone over, og sirkel rundt. Dette er truleg justerverket sine stempel. Mål på vekta: L: 110 cm, H: 57cm, Tjukn: 4,7cm. Muleg kan vekta definerast som skippunder. Skålvekt av eik frå Sunnhordland folkemuseum. Skippunderen var ei større og grovare skålvekt som vart nytta under veging av større massar. (1 skippund er 148,14 kg. Skippunderen skulle brukast for vekter frå ½ til 1 ½ skippund i følge Knut Helle.) Eksempel på bismervekter av tre. Type B. Bismervekt frå Turøy i Fjell kommune Registrering av bismervekt av tre på Turøy i Fjell i (KGR )Vekta er laga av eit stykke tre, med arm og trelodd (a). Vekta heng i tau med trehandtak (b). Gjennom hol ytst på armen er festa eit tau, og i tauet heng ein krok til å henga gjenstandar som skal vegast. For å få jamvekt må bæretauet (b) flyttast utover mot kroken. Under armen er slått inn stifter som markerer kor mange mark. (Sjå teikning.) Funksjon: Vog ull og anna. Produksjonstad og meister: Uviss Produksjonsår: Materiale: Eik Lengde vekt totalt: 62,5 cm. Diameter.:10,2 cm

4 Foto av bismervekta frå Turøy i Fjell. Frå registreringa på Turøy i Fjell: Teikning av bismervekta og merka

5 Andre bismervekter av tre registrert i Hordaland: Dette er ikkje noko total oversikt over bismervekter av tre i Hordaland, men med raskt å bla gjennom ein del KGR-registreringar kan desse nemnast: Bogatunet i Radøy: KGR 44322, lengde totalt 75cm. diam 8cm og 3cm. KGR 44440, lengde 70cm. diam. 7cm Sæbøtunet i Etne: KGR 7689, lengde 63cm diam. 5,5 cm. Voss folkemuseum: KS 2232, lengde 63,5 cm. Desse bismervektene er ikkje einsarta. Det er rimeleg å tru dei har vore nytta rundt på gardane både i tilknyting til hushaldninga, men også ved kjøp og sal av ulike varer som fetevarer, ull, fisk m.m.. Matematisk formel for balanse for vekt type B, flyttbart handtak: Vare/masse x lengde arm 2 = Lodd x lengde arm 1 Vare/masse = Lodd x lengde arm 1/lengde arm 2 Teikning som viser vektarmar og balansepunkt slik det er å finna i matematisk formel for ei bismervekt med flyttbart handtak. Eksempel på bismervekter av jern. Type C. Vekta er i hovudsak laga av jern, med arm og «fastlodd», samt eit lauslodd. Delar av vekta og lausloddet kunne vera av kopar, bly, messing eller liknande. (Innslag av metall i eit lodd kan ha samanheng med kalibreringa av vekta, dette gjeld også trevekter.) På fastloddet er det festa ein eller to faste ringar som er handtak. På sjølve fastloddet er det også ein ring med krok i, der vert lekamen som skal vegast festa. På desse vektene er det på stonga ein flyttbar krok til å hengja lodd i, når stonga er i balanse kan tal på merk avlesast der det flyttbare loddet heng fritt. Dette er ikkje noko total oversikt over bismervekter av jern i Hordaland, men frå ein rask gjennomgang av KGR-registreringar kan desse nemnast: Bogatunet i Radøy: KGR med datering ca KGR og KGR Holmestova i Meland: KGR 45694, KGR Sæbøtunet i Etne: KGR 7690, KGR 7691, KGR Voss folkemuseum: KS Agatunet Ullensvang: KGR 17550, KGR 15757, KGR Eikenes i Kvinnherad:EIK 086datering Bruk: Veging av mat og diverse. Arnatveit, Bergen:KGR

6 Dyviks samlingar, Vaksdal: KGR KGR KGR 23296, KGR 23297, KGR og KGR Det er to hovudtypar av desse jernvektene, men vegeprinsippet er det same for begge, loddet vert flytta på stonga. Den eine typen har eit smalt fastlodd. Den andre typen har fastlodd med meir varierande breidde og form. (Sjå foto.) Eksempel på bismer av jern med smalt fastlodd. (KS Voss Folkemuseum.) Eksempel på bismervekt med fastlodd type 2 (KGR Bogatunet Radøy) Lausloddet er ikkje med på fotoet, det skal hengja i kroken som heng midt på vektstonga. Jernbismervektene har svært varierande lengde, den minste er 22 cm medan den største er 77 cm. Dette talar for at bruken av vektene har variert. 12 stk av vektene har ei lengd mellom 50 58,5 cm. Vekt grunneiningar gjennom tidene - I norsk mellomalder var grunneining (bismer) mark på 214,32 g. Det gjekk 24 merker i 1 bismerpund= 5.14 kg. - Kring 1580 vart bismeren regulert etter kølnsk vekt, (eldre bismerar skulle øydeleggjast). 1mark kølnsk = 233,85g. dvs at 1 bismerpund = 5,6 kg. - Ved forordning 1. mai 1683 og 10. jan 1698 vart det københavnske skålpund gjort til grunneining alminneleg handelsvekt. Vekta på 1 mark vart regulert til 249,875g dvs. 1 bismerpund = 5,997 kg. - Lov av 28. juli 1824 justerte mark-vekta til 249,056 g. dvs. 1 bismerpund = 5,977 kg - 1 mark i skippundsystemet var på 257,18 g Utover i 1500 og 1600-åra vart skippund ofte blanda saman med

7 bismerpund. I 1683 vart nemninga gjort eintydig som handelsvekt. - Smørvekt- og smørmålseiningar i Norge (laup, spann, mæle, hefselde, skjetting, tveite) bygde på den eldre norske bismeren. Litteratur: Liv Mykland, Håndbok for brukere av statsarkivene. Riksarkivaren skrifter 19. Universitetsforlaget Side 331. Knut Helle. Bergen Bys historie. Kongssete og kjøpstad. Fra opphavet til Bind 1. Universitetsforlaget. Bergen Side Steinar Imsen og Harald Winge. Norsk historisk leksikon. Kultur og samfunn ca ca utg. Cappelen Akademiske Forlag. Side 51 og 52.