PROGRAM. Pause : Gunnstein Akselberg: Er 'standard austnorsk' eit nasjonalt normaltalemål som styrer talemålsutviklinga i Noreg?

Transkript

1 FREDAG 8. FEBRUAR 1200: Lunsj PROGRAM 1300: Åpning v/ Ernst Håkon Jahr og Brit Mæhlum 1315: Brit Mæhlum: Standardtalemål! 1400: Kommentarer og spørsmål. Pause : Helge Sandøy: Standardtalemål? 1515: Kommentarer og spørsmål. Pause : Ernst Håkon Jahr: Spørsmålet om standardtalemål i Norge en historisk oversikt 1630: Kommentarer og spørsmål. 1830: Middag LØRDAG 9. FEBRUAR 07-09: Frokost 0900: Inge Lise Pedersen (København): Standardtalesprogets tilblivelse og rolle i Danmark 0945: Kommentarer og spørsmål. 1000: Mats Thelander (Uppsala): Svenskt standardspråk som begrepp och företeelse 1045: Kommentarer og spørsmål. Pause : Gunnstein Akselberg: Er 'standard austnorsk' eit nasjonalt normaltalemål som styrer talemålsutviklinga i Noreg? 1600: Randi Solheim: Maktutøving eller fellesskapsdanning? Om funksjonar, intensjonar og posisjonar knytte til bruk av standardnært talemål. 1630: Rune Røsstad: Den vanskelege empirien: egdske endringar og mange tolkningsmoglegheiter 1900 Middag SØNDAG 10. FEBRUAR : Frokost 0900: Toril Opsahl & Unn Røyneland: Forestillinger om og bruk av standard blant ungdom i Oslo 0930: Stian Hårstad: Kommer ikke alt godt fra oven? Indisier fra det trønderske 1000: Guri Melby: Holdninger til dialekt og standardtalemål reflektert i tvprogrammet Team Antonsen Pause : Oppsummerende debatt og konklusjon(?). Avslutning. 1200: Avreise. Pause : John Ole Askedal (UiO): Tysk standarduttale fra historisk synssted 1200: Kommentarer og spørsmål. 1215: Lunsj 1330: Tore Kristiansen: Et forslag til teoretisk konceptualisering og empirisk operationalisering af spørgsmålet: Har Norge et standardtalesprog? 1400: Tove Bull: Er flaska halvfull eller halvtom? 1430: Lars Vikør: Standardtalemål eller talemålsstandard?

2 SAMMENDRAG Brit Mæhlum, Universitetet i Trondheim (NTNU): Standardspråk! Jeg vil i dette foredraget legge fram det jeg betrakter som klare indisier på at vi har et standardtalemål i Norge. Rett og slett. Disse indisiene eller kanskje snarere bevisene er dels harde empiriske fakta hentet fra ulike sosiolingvistiske studier, dels mer ustrukturerte fenomenologiske betraktninger om språksituasjonen her i landet, særlig slik disse kan komme til uttrykk blant vanlige folk. Som et viktig punkt i foredraget vil jeg filosofere litt over hva som kan være bakgrunnen for det skismaet en finner blant norske talemålsforskere både mht. hvorvidt vi har eller ikke har et overregionalt standardtalemål, og i hvilken grad en slik varietet har posisjon som en operativ norm også ut over det østlandske dialektområdet. Helge Sandøy, Universitetet i Bergen: Standardspråk? Dersom vi stiller ikkje-språkvetarar spørsmål om standardspråk, skaper vi nok ei lita forvirring med det same. Denne termen er ikkje noko vanleg ord i norsk. Men når folk summar seg, kan dei nok kople saman dei kjente begrepa standard og språk, og så kan vi få interessante reaksjonar på eksperimentet vårt. Heller ikkje blant fagfolk er standardspråk nokon gammal term. Dermed står vi i praksis nokså fritt til å definere termen og begrepet, og det er alt blitt definert på ulike måtar. Når vi innfører eit nytt begrep, er det viktig at vi gjer det eintydig slik at det kan fungere fagleg fruktbart. Vi har alt ein del etablerte begrep som standardspråket lett kan bli blanda saman med, og overflod av termar kan forvirre meir enn avklare. I dette tilfellet der beskrivingane lett kan bli farga av ideologi, står vi også i fare for å bruke termar som er politisk forførande meir enn presist beskrivande. Innafor språksosiologien er det dessutan nødvendig å vere presis på om begrepet skal brukast om språkbruken, om førestillingane om språk, eller om begge delar. Målet for innlegget mitt er å referere og diskutere korleis begrepet blir brukt, og så vise korleis det kan brukast for å beskrive både ein historisk prosess og samtidige situasjonar. Ernst Håkon Jahr, Universitetet i Agder: Spørsmålet om standardtalemål i Norge en historisk oversikt I mitt foredrag vil jeg se historisk på spørsmålet om standardtalemål i Norge. Det er, og har vært ganske naturlig at mange vil ønske å tolke en standardspråkssituasjon slik den er kjent fra mange andre land, inn i de norske språkforholda. Den historisk sett opplagte kandidaten til et norske standardtalespråk er den varieteten som oftest blir omtalt som talt riksmål. Forsøk på å definere talt riksmål inn i en slik posisjon i offisielle sammenhenger, f.eks. i skolen, har gjennom de siste 150 åra ført til omfattende (politiske) debatter og motstand. I mitt foredrag vil jeg gå nærmere inn på dette, og også komme kort inn på spørsmålet om et nynorsk standardtalemål. Jeg viser for øvrig til boka mi Talemålet i skolen (Novus, Oslo, 1984) og artikkelen Nynorsk normaltalemål i Mål og medvit. Heidersskrift til Kjell Venås på 60-årsdagen (Novus, Oslo 1987). Inge Lise Pedersen, Københavns Universitet: Standardtalesprogets tilblivelse og rolle i Danmark Standardiseringen af talesproget fandt sted længe efter skriftsprogets standardisering, men der er ikke fuld enighed om hvornår det skete, om det var i 1600-tallet eller i 1800-tallet. Denne uenighed hænger sammen med spørgsmålet om hvor i standardiseringsprocessen man må være for at kunne tale om et fuldt udviklet standardsprog. Jeg vil give mit bud på hvornår vi fik et standardtalesprog i Danmark, hvordan det blev til og hvorfor det skete på det tidspunkt det gjorde. Efter denne historiske redegørelse vil jeg diskutere hvilken rolle standardtalesproget har spillet og spiller i dag, idet jeg særlig vil diskutere hvilket spillerum der er og har været for regionale standarder. Mats Thelander, Uppsala Universitet: Svenskt standardspråk som begrepp och företeelse I mitt föredrag ska jag efter bästa förmåga beskriva hur framför allt det talade standardspråket (tidigare vanligtvis benämnt talat riksspråk eller rikstalsvenska) har vuxit fram i Sverige och vilken plats det tidigare har haft och i dag har bland både språkforskare och i det allmänna språkmedvetandet. Några frågor får antyda vad jag kan komma att ta upp. Vem utgör norm och hur avgörs det? Vilken roll har skola, medier och språkvården spelat? Hur är samspelet mellan en talspråklig och skriftspråklig standardnorm? Var kommer själva standardiseringen in? Hur är relationen till dialekter och regionalspråk, inte minst till det som brukat kallas regionala riksspråk, men också till olika fackspråk och markerade stilarter? Hur hanterar man förhållandet till finlandssvenskt högspråk? På vilket sätt har de som beskrivit standardspråket (grammatiker, lexikografer och språkvårdare) valt att avgränsa sin uppgift? Har problemet med (eller behovet av) att fastställa en standardnorm efterhand blivit större? Eller tvärtom mindre och i så fall varför? Utöver en översikt av begreppet standardspråk (riksspråk etc.) i tidigare forskning och tillämpningar ska jag i mitt föredrag också försöka anknyta till relevant sociolingvistisk empiri kring dialektutjämning och förändring av språkliga attityder.

3 John Ole Askedal, Universitetet i Oslo: Tysk standarduttale fra historisk synssted Hensikten med dette foredraget er i korte trekk å beskrive fremveksten av tysk standarduttale og den status som tilkommer denne standarduttalen i dag. Jeg går først inn på utviklingen av et tysk standardskriftspråk i eldre og nyere tid, som i historisk perspektiv er en forutsetning for standardtalespråket. Utviklingen av tysk standardtalespråk ses dernest i relasjon til det tyske språks mangfoldige dialektsituasjon og spredning på flere forskjellige nasjonalstater, historisk-politiske faktorer (tysk rikssamling), kulturelle verdier og behov ( Bühnensprache scenespråk) og forsøksvis visse sosiolingvistiske faktorer ( Bildungsbürgertum, arbeiderbevegelsens fremvekst). Avslutningsvis vurderes standardtalespråkets status i dag. Tore Kristiansen, Københavns Universitet: Et forslag til teoretisk konceptualisering og empirisk operationalisering af spørgsmålet: Har Norge et standardtalesprog? Undertegnede har 30 år på bagen som dansk-norsk sociolingvist og har i årenes løb interesseret sig en hel del for hvorfor Norge og Danmark har udviklet sig så forskelligt når det gælder styrkeforholdet mellem de traditionelle dialekter og et standardiseret talesprog. Det er min baggrund for at tro at jeg har noget relevant at bidrage med på Røros. Jeg vil fokusere på tre ting: (1) En nødvendighed: For at komme nogen vegne i diskussionen om standardtalesprogets eksistens er det nødvendigt at skelne mellem brug og holdninger for dernæst at enes om hvorvidt standardsproget skal konceptualiseres (defineres) som sprogbrug, eller som holdninger til sprogbrug. (2) En misforståelse: Hvis nogen skulle tro at Norge adskiller sig fra Danmark (eller andre lande) når det gælder det problem der er nævnt under (1), så er det ikke rigtigt. De to lande er enormt forskellige både hvad brug af sprog og holdninger til sprogbrug angår, men problemet med at pege på standardsproget er det samme. (3) Et forslag: Spørgsmålet om hvorvidt Norge har et standardtalesprog, søges besvaret via empirisk forskning i sprogholdninger. Standardtalesproget konceptualiseres som forestillingen om det bedste sprog. Da de private sprogholdninger muligvis adskiller sig radikalt fra de holdninger der reproduceres i den offentlige diskurs, præciseres videre til forestillingen om det bedste sprog som den kommer til udtryk i situationer hvor folks bevidsthed eller opmærksomhed ikke er rettet mod sprogbrugen. I dette konstrukt bestemmes forestilling som genkendelse og evaluering, og sprog ekspliciteres som den relevante sproglige variation at forholde sig til i de forskellige lokale sprogsamfund der undersøges. Vores forskningsspørgsmål tilsiger naturligvis at den sproglige variation må omfatte de måder at tale på der potentielt kandiderer til status som standardtalesprog. Via operationalisering af dette teoretiske konstrukt vil vi nu kunne indsamle data der gør det muligt at måle hvordan folk ideologisk hierarkiserer den lokalt relevante sprogbrugsvariation. Dermed får vi svar på hvad de ser som det bedste sprog. Hvis det viser sig at det er den samme sprogbrug der kommer ud som det bedste sprog stort set overalt, har Norge et standardtalesprog. Et sådant landsdækkende forskningsprogram er gennemført blandt unge mennesker i Danmark. Resultaterne viser at de forestillinger som de unge knytter til sprogbrugsvariationen er forbløffende ensartede over hele landet. På det grundlag kan vi altså udtale os ret præcist om hvad vi kan forstå som ungt dansk standardtalesprog. Tove Bull, Universitetet i Tromsø: Er flaska halvfull eller halvtom? Korleis vi svarer på spørsmålet om vi har eller ikkje har eit standardtalemål her i landet, er avhengig av korleis vi definerer begrepet standardtalemål. Det er med andre ord i første omgang eit definisjonsspørsmål. Eg vil i innlegget mitt 1) drøfte innhaldet i ordet standardtalemål og 2) prøve å vurdere den empirien som ein gjerne viser til når ein posisjonerer seg i den eine eller andre fronten (eller skyttargrava) i krigen om det reelle, potensielle eller fiktive norske standardtalemålet. Spørsmålet (har vi eller har vi ikkje?) er formelt sett eit ja-/nei-spørsmål. Svaralternativa er slik sett fire: ja, nei, veit ikkje eller begge delar. Jamvel om det er skilnad på form og funksjon, og jamvel om spørsmålet derfor ikkje nødvendigvis er et ja-/nei-spørmål reint funksjonelt, vil eg føregripe det endelege svaret: Ja takk, begge delar! Lars S. Vikør, Universitetet i Oslo: Standardtalemål eller talemålsstandard? Eg vil ta utgangspunkt i ei drøfting av "standardtalemål" vs. (m.a.) talemålsstandard, og vurdere både termar og begrepsinnhald. Ut ifrå ein foreslått term og definisjon vil eg så vurdere kor nødvendig og tenleg begrepet er for å beskrive språktilhøva og ikkje minst språkutviklinga i Noreg, ikkje berre i tale, men òg i skrift. Eg skal sjå litt spesielt på forskinga i og beskrivinga av grenseflatene mellom talemål og skriftmål i Noreg, nemleg bruk av dialektar som skriftmål, og skriftmål som byggjer på og inkorporerer dialektar. Kva funksjon og plass har omgrepet "standardtalemål" i slik forsking? Gunnstein Akselberg, Universitetet i Bergen: Er 'standard austnorsk' eit nasjonalt normaltalemål som styrer talemålsutviklinga i Noreg? I innlegget mitt vil eg ta føre meg to normeringstema: Det eine gjeld termbruk/omgrepsbruk og er ein diskusjon av termar/omgrep som standardtalemål,

4 normaltalemål og rikstalemål. Korleis vert desse termane brukte? Kva er innhaldet i slike termar? Finst det standardtalemål, normaltalemål og rikstalemål i Noreg? Det andre temaet gjeld rolla til talemålet i det sentrale austlandsområdet, og er ei problematisering av termar/omgrep som 'standard austnorsk'og den rolla ein slik talemålsvarietet spelar i det norske talemålslandskapet. Eg vil m.a. diskutera 'styrken' til talemålet i det sentrale austlandsområdet og den påverknaden det har på utviklinga av norske talemål generalt sett i eit vertikalt-horisontalt perspektiv. Randi Solheim, Høgskolen i Sør-Trøndelag: Maktutøving eller fellesskapsdanning? Om funksjonar, intensjonar og posisjonar knytte til bruk av standardnært talemål Eg vil i dette innlegget sjå nærare på korleis og kvifor standardnært talemål blir brukt i komplekse språksituasjonar, og på dei intensjonane medvitne eller umedvitne som kan ligge bak val av slike språklege strategiar. Storparten av empirien er henta frå doktorgradsarbeidet mitt om talemålsutviklinga i Høyanger (2006), der denne tematikken er gjennomgåande. I Høyanger voks det gradvis fram ein ny industristadsdialekt som resultat av stor tilflytting og intensiv dialektkontakt, og standardnært talemål spelte ulike roller i ulike fasar av lokalsamfunnet si historie. Gjennom døme herifrå vil eg illustrere nokre av desse funksjonane, og sjå dei i lys av sosiale strukturar i det spesifikke samfunnet. Eg vil også komme nærare inn på individuelle språkstrategiar og trekke inn teoriar om språkleg posisjonering og lokal identitet. Rune Røsstad, Universitetet i Agder: Den vanskelege empirien: egdske endringar og mange tolkningsmoglegheiter Sentralt på Agder ser me mange endringar i talemålet som i form kan tolkast som standardisering. Overgangar som til dømes mi > vi, ikkje > ikke, jente > jenter har alle det til resultat at egdemålet blir likare både bokmål og austnorsk talemål. Derimot kan mange av desse overgangane vel så gjerne tolkast som påverknad frå Kristiansand bymål, sidan bymålet har mange drag felles med «standard» og skil seg frå tradisjonelle mål i opplandet. Denne isomorfien mellom bymål og «standard» utgjer såleis eit problem for vår forståing av talemålsendringane. Sjølvsagt kan ein i slike tilfelle tenkje seg at byen fungerer som bruhovud for standardtalemålet og har ein forsterkande funksjon. I så fall er endringane i byens oppland dels ei følgje av kontakt med byen, og me vil vente at det er korrelasjon mellom graden av endring og kontakten/nærleiken til byen. Er det rimeleg å kalle ei slik utvikling standardisering? Ein kan her hevde at endringane ikkje hadde skjedd om ikkje byen hadde støtte i standard, men når ein som i tilfellet Kristiansand ikkje har empiri som viser det eine eller andre, blir det berre ein påstand. Ein kan også hevde at resultatet av endringane uansett blir ei standardisering, men sidan byens posisjon er avgjerande, så er prosessen ei regionalisering. Dette har forsåvidt noko føre seg, dersom standardisering berre tyder utjamning av skilnader i ei bestemt retning, men det inneber ikkje at me har eit standardtalemål i tydinga operativ norm. Derimot er det heller byen og byens talemål som er avgjerande for den lokale utviklinga. På det sentrale Agder er det dessutan annan empiri som kompliserer desse spørsmåla ytterlegare. For det første ser me endringar som går på tvers av både bymål, bokmål og austnorsk talemål, og for det andre ser me endringsmønster som indikerer at bymål og standardtalemål har lite å seie i visse område, noko dei burde ha dersom det var tale om operative normer med prestisje. Når alt dette er sagt, så er det også visse endringstendensar på Agder som vanskeleg kan forklarast som anna enn tildriv i retning av noko som liknar standard. Kanskje må me då konkludere med at fleire parallelle prosessar verkar samstundes, på ulike måtar og med ulik styrke. Toril Opsahl & Unn Røyneland, Universitetet i Oslo: Forestillinger om og bruk av standard blant ungdom i Oslo Hovedstadsmålet er i ulike sammenhenger blitt holdt fram som en kilde til og katalysator for endringsprosesser som fører til dialektal regionalisering, i tillegg til å være et arnested for en overnasjonal standard. Men hva er hovedstadsmålet? I prosjektet UPUS-Oslo studerer vi språk og praksis blant ungdommer i multietniske miljø i hovedstaden. Vi samler blant annet inn et talespråkskorpus bestående av intervju- og samtaledata fra et sekstitalls ungdommer som er født og oppvokst i Oslo. Vi får tilgang både til ungdommers direkte uttalelser om språk og språkbruk i Oslo, og vi får innblikk i deres egen språklige praksis i ulike samhandlingssituasjoner. Det vi finner i materialet vårt, samt funn fra oslodelen av Norsk talespråkskorpus (NoTa), både bekrefter, utfordrer og reaktualiserer en rekke forestillinger om oslomålet. I en delstudie (Røyneland 2005) er det merkelapper som kjedelig, normalt og vanlig ungdommer utenfor hovedstaden setter på oslomålet. Osloungdommene selv snakker også om vanlig norsk, men her som kontrast til en egen språklig orientering og praksis som eksisterer i et konglomerat av ulike dimensjoner. Den klassiske øst vest-dimensjonen har fortsatt en selvsagt plass, både som mental forestilling og praksis, selv om den språklige avstanden mellom øst og vest nok har minket. I tillegg aktualiseres blant annet en etnisk, flerkulturell dimensjon og en aldersdimensjon som alle får språklig uttrykk både i spontane og stiliserte utgaver. Den variasjonen vi ser, er ikke noe nytt i historisk sammenheng; historien om byen som møteplass, også lingvistisk sett, er selvsagt like gammel som byen selv. Men historien har i vår tid fått flere aktører og et større, mer heterogent stemmerepertoar vi må lytte til, dersom hovedstadsmålet skal spille en rolle i diskusjonen om standardtalemål. NoTa: Norsk talespråkskorpus Oslodelen, Tekstlaboratoriet, ILN, Universitetet i Oslo. Opsahl, Toril, Unn Røyneland og Bente-Ailin Svendsen [2007]: "'Syns du jallanorsk er lættis, eller?' om taggen [lang=x] i NoTa-Oslo-korpuset." Under utg. i: Johannessen, Janne Bondi, and Kristin Hagen (red.) Språk i Oslo. Ny forskning omkring talespråk. Oslo: Novus.

5 Røyneland, Unn 2005: Dialektnivellering, ungdom og identitet. Avhandling for graden dr.art. Acta humaniora; nr 231, Det humanistiske fakultet, Universitetet i Oslo: Unipub. UPUS-Oslo: Stian Hårstad, Universitetet i Trondheim (NTNU): Kommer ikke alt godt fra oven? Indisier fra det trønderske I dette innlegget vil jeg bruke funn fra en undersøkelse av talemålet i Oppdal (Hårstad 2004) til å diskutere om det er grunnlag for å anta at en /mental standardnorm/ har noe å si for utviklingsretningen i trønderske dialekter. En stor del av endringene som er på gang i oppdalsmålet, kan utvilsomt settes i sammenheng med nivelleringsprosesser innenfor det trønderske språkområdet, i og med at det vokser fram stadig flere fellestrønderske språktrekk. Ser vi nærmere på formene som sprer seg i Oppdal, finner vi imidlertid at et betydelig antall trekk er sammenfallende også med det som gjerne kalles sørøstnorsk standardtalemål. Hva som skal utpekes til den bestemmende språklige påvirkningsinstansen, blir derfor vanskelig å fastslå med sikkerhet. I foredraget skal jeg drøfte hvilket potensial konkrete, strukturelle funn har som bevismateriale for den ene eller andre oppfatningen av standardtalemålets påvirkningkraft. DELTAKERE Helge Sandøy, Universitetet i Bergen Inge Lise Pedersen, Københavns universitet Mats Thelander, Universitetet i Uppsala John Ole Askedal, Universitetet i Oslo Ernst Håkon Jahr, Universitetet i Agder Brit Mæhlum, Universitetet i Trondheim (NTNU) Helge Omdal, Universitetet i Agder Lars S. Vikør, Universitetet i Oslo Gunnstein Akselberg, Universitetet i Bergen Olaf Husby, Universitetet i Trondheim (NTNU) Stian Hårstad, Universitetet i Trondheim (NTNU) Rune Røsstad, Universitetet i Agder Guri Melby, Universitetet i Trondheim (NTNU): Holdninger til dialekt og standardtalemål reflektert i tv-programmet Team Antonsen I humorprogrammet Team Antonsen, som ble sendt på NRK vinteren 2004, ble dialekt i stor grad brukt som et humoristisk virkemiddel. Ved hjelp av språket og enkle virkemidler som briller, løsbart og parykk fikk skuespillerne en ny identitet. I foredraget vil jeg se nærmere på hvilke sosiale og kulturelle forestillinger dialektbruken i dette programmet spiller på, og videre hvordan forholdet mellom dialekt og et standardisert talemål her kommer til uttrykk. Bidrar bruken av ulike varieteter i Team Antonsen til å opprettholde, forsterke eller utfordre relasjonen mellom dialekt og standardtalemål? Tore Kristiansen, Københavns universitet Toril Opsahl, Universitetet i Oslo Unn Røyneland, Universitetet i Oslo Randi Solheim, Høgskolen i Sør-Trøndelag Tove Bull, Universitetet i Tromsø Agnete Nesse, Høgskolen i Bergen Jon Peder Vestad, Høgskolen i Volda Guri Melby, Universitetet i Trondheim (NTNU) Nanna Haug Hilton, Universitetet i York Pia Quist, Københavns universitet