God økonomi i eple til juice Ein økologisk eplehage på vel 20 daa vart etablert i Aurland i 2004. Frukta frå hagen skal i hovudsak gå til juiceproduksjon ved Balholm AS, men inntil 20 % av epla kan leverast til konsum. Denne artikkelen fortel om erfaringar frå etableringa av feltet. Artikkelen blei først publisert på nyåret i 2008, men tal og data stemmer framleis. Artikkelen blir supplert med ein eigen sjølvstendig artikkel med nyaste informasjon om økologisk frukt. Marianne Bøthun Økoringen Vest Arne Vidar Tyssen Sogn Jord- og Hagebruksskule Olav Sørum NLR Sogn og Fjordane Dag Røen Njøs Næringsutvikling AS Balholm AS i Balestrand har i fleire år hatt for lite tilgang til økologiske eple til å dekke etterspurnaden etter økologisk eplejuice, og betaler godt for økologisk pressfrukt (kr 5 pr kg i 2007). Med bakgrunn i dette oppretta Pilotprosjektet Økologisk frukt- og bærdyrking hausten 2003 delprosjektet Effektiv og lønsam epleproduksjon til saftpressing. Målet var å initiere spesialproduksjon av økologiske safteple. Det vart teke sikte på å etablere eit økologisk eplefelt på minimum 20 daa, som i tillegg til å vera eit produksjonsfelt skulle tene som demonstrasjonshage og modell for auka satsing på slik produksjon. Eit felt på 20 daa i full bering vil gje Balholm AS 20-30 tonn råstoff. Det vart teke sikte på levering av inntil 20 % av frukta til konsum. Det er i dag også underdekning på norske økologiske eple til konsum. Etablering og stell Det vart planta vel 3000 epletre (ca. 20 daa) ved Sogn jord- og hagebruksskule i Aurland første veka i september 2004. Marknaden for juice og friskpressa most er stigande. Foto: Marianne Bøthun. Tabell 1. Arbeidsforbruk i timer per daa. Arbeidsforbruk - etablering av felt 2004 2005 2006 2007 Oppmåling, pløying, steinplukking, slodding, harving 5,3 Plastlegging 2,2 Montering av vatningsanlegg 3,1 Stikking og planting (inkl. trekking av dryppslangar) 25,4 Oppstøtting 6,3 Såing og tromling av køyregang 1,7 Oppsetting av hjortegjerde 4,5 Arbeidsforbruk - drift av felt Innplanting av erstatningstre 2,5 0 0,3 Oppstøtting og oppbinding (inkl. skifte av knekte stolpar) 1,5 0 0,2 Gjødsling 1,5 1,8 0,8 Vatning 2,3 0,5 0,1 Slått av køyregang 1,0 2,0 1,8 Ugraskontroll (luking, flislegging, vedlikehald plastdekke) 2,9 4,0 4,9 Skjering og forming 2,4 11,7 6,1 Avlingsregulering (pinsering av blomar, tynning av kart) 0,8 0,7 2,6 Tiltak mot skadedyr (inkl. påsetting av stammevern) 2,0 0,6 0,6 Tiltak mot sjukdomar 0 0 0 Hausting 0,2 0,9 3,5 Sum 48,3 17,1 22,2 20,9 42 Nr. 3
Sortar i feltet er raud Aroma av klonane Ylvisåker, Orelind og Fagravoll på M9 og B9 (72 % av trea), Discovery på B9 (20 % av trea) og Tohoku 2 på M9 og B9 (8 % av trea). Stort sett vart det planta driftsmiddelgodkjent grønpisk, men det vart supplert med nokre greina tre av Aroma-klonar. Trea er planta på vevd plast på 1,5 m x 4 m avstand, og det er lagt ut dryppvatning under plasten. Det var tidlegare eng på arealet, og det vart teke ei grasavling på arealet før pløying, steinplukking, slodding, harving og plastlegging. I køyregangane er det sådd svaktveksande gras. Det vart gjødsla med pelletert hønsegjødsel lagt ut med hand rundt treet i mars 2005 (ca. 150-200 g per tre) og 2006 (ca. 250-300 g per tre). I 2007 vart det dessutan tilført land via dryppvatningsanlegget, landen vart då blanda med vatn til ledetal 1,2 og det vart tilført ca. 80 l av denne blandinga per daa. Det vart sett opp hjortegjerde med overtrådar rundt arealet. Ugras kring stammen har vorte handluka, og det er dessutan lagt flis rundt stammen i juni 2005 og 2006. Dei to første åra etter planting vart alle blomar pinserte vekk på dei trea som vart planta som piskar, på dei greina trea vart det teke litt avling i 2006. Val av sortar og dyrkingsopplegg Det vart vald å dyrke intensivt m.a. for raskt å få ut avling frå feltet, derfor vart det brukt relativt svaktveksande grunnstammar. Det optimale hadde vore å starte med toårs greina tre, men det blei for dyrt. Det hadde vore ein føremon med mekanisk brakking eller forkultur før planting, men ønsket om å kome raskt i gang og ta ei grasavling først medførte planting på hausten direkte i ompløgd voll. I og med at vi valde ein intensiv dyrkingsmetode med svaktveksande grunnstammar, var det lite aktuelt å ha undervegetasjon i trerekka. Feltet ligg dessutan i ein bakke som gjer det mindre egna til bruk av fres til ugraskontroll mellom trea. Det vart derfor vald å etablere feltet på vevd plast. Det vart satsa på dryppvatning ved mellomlagring i tank og tilkopling til kommunalt vatn som kostar kr 7,80 per m 3. Med dryppvatning er det lett å sikre god vasstilgang til trea Første veka i september 2004 vart det planta vel 3000 epletre på vevd plast ved Sogn Jordog Hagebruksskule i Aurland. Foto: Marianne Bøthun. I 2007 vart det levert vel 2 tonn eple til Balholm AS og ca. 300 kg vart seld gjennom skulen sin gardsbutikk. Foto: Arne Vidar Tyssen. Tabell 2. Driftskostnadar i kr per daa. Kostnadar til vatningsanlegg i 2004 inkluderar innkjøp og oppsett av 20.000 l Hansa-tank i overkant av feltet, og andre driftskostnader i 2005 er stort sett kostnader knytt til flytting av tanken til ny stad. Kostnad 2004 2005 2006 2007 Planter 12750 0 0 0 Plast, gjødsel og frø 2100 115 0 0 Vatningsanlegg (inkl. tank) 3150 315 630 0 Oppstøtting og oppbinding 3400 770 155 85 Hjortegjerde 1250 170 175 0 Jordleige 500 500 500 500 Andre driftskostnader 400 1730 0 0 Sum 23550 3600 1460 585 Nr. 3 43
Tabell 3. Estimert dekningsbidrag pr daa for eit 20 daa økologisk eplefelt med desse føresetnadene: Feltet ligg i Sogn, garden driv berre økologisk, alle kostnader med deltaking i Debio-ordninga vert dekt av dei 20 daa med eple, omløpstida er 20 år, feltet har i omløpstida ei gjennomsnittleg årleg avling på 1250 kg per daa der 60 % held klasse 1, 20 % vert levert Sognefrukt AS til konsum, dei øvrige 80 % går til Balholm AS på kontrakt, og etableringskostnad er sett til kr 24000 per daa. postering tal kg kr per kg kr per daa sum per daa Levert konsumfrukt 250 kr 14,00 kr 3 500,00 Levert pressfrukt 1000 kr 7,00 kr 7 000,00 Estimerte årlege driftskostnader kr 2 000,00 kr 2 000,00 Etableringskostnader (fordelt over 20 år) kr 1 200,00 kr 1 200,00 Inntransport pressfrukt 1000 kr 0,50 kr 500,00 Pakketrekk konsumfrukt (inkl. emballasje) 250 kr 2,00 kr 500,00 Debioavgift basis (fordelt på 20 daa) kr 110,00 kr 110,00 Debioavgift areal kr 5,00 kr 5,00 Dekningsbidrag kr 6 185,00 Distrikts og kvalitetstilskot (60 % klasse 1) 750 kr 3,65 kr 2 737,50 Areal og kulturlandskapstilskot kr 800,00 kr 800,00 Arealtilskot til økologisk landbruk kr 1 000,00 kr 1 000,00 Dekningsbidrag inkl. tilskot kr 10 722,50 under plasten i etableringsåra, det er lite arbeidskrevjande å vatne og det kan tilførast flytande gjødsel gjennom anlegget. Vi har erfaring med at Aroma og Discovery egnar seg til økologisk dyrking i området, det er vel etablerte handelssortar som er lett å få tak i podekvist av og med ein fruktkvalitet som gjer dei velegna til både konsum og pressfrukt. Tohoku 2 vart inkludert som ekstra pollensort for Discovery. Den er egna til direktesal i gardsbutikken på skulen og gir god juice. Sorten kan få ein del skurv og vi ville ikkje tilrådd den i eit felt der det var større smittepress og fuktigare klima. Resultat Det har vore god tilvekst i trea, så trass i eit til dels dårleg plantemateriale (svake grønpiskar) er hagen no godt etablert. I frå er det forventa ei betydeleg avling. Det vart teke litt avling i 2006, først og fremst frå dei trea som vart planta som toåringar. I 2007 vart det levert vel 2 tonn eple til Balholm AS (5 kr per kg) og ca. 300 kg vart seld gjennom skulen sin gardsbutikk (32-35 per kg). Det var noko bladlus på einskilde tre dei to første åra, men dette var ikkje noko problem i 2007. Det er så langt ikkje observert epleskurv i hagen. Med bakgrunn i det svært låge smittepresset, er det ikkje brukt svovel i hagen enno. Inne i hagen ligg det ei øy der det vart rydda ein del tre og buskar etter planting. Rundt denne øya var det ein del skadar av insekt på knoppar og blad, men hagen sett under eitt har dette vore eit lite problem. Bladprøvar frå 2005 og 2006 indikerar god næringstilgang, noko som vi har sett att både i form av mælt stammediameter, observert skotvekst og bladfarge hos trea. Tabell 1 syner arbeidsforbruk og tabell 2 driftskostnader elles i planteåret og dei 3 første åra etter planting. Økonomi Balholm AS gjekk ut med eit tilbod for 2008 der oppgjerspris for kontraktdyrka økologiske eple levert lager ville vera kr 7 per kg. Sogn Jord- og Hagebruksskule sel økologiske konsumeple i sin gardsbutikk til kr 32-35 per kg. Ved levering til grossist vil truleg kr 14 per kg vera ein realistisk pris Dersom vi set ei forventa avling i full bering til 1000 kg/daa levert til Balholm AS og 250 kg/daa til konsum, vil det gje ei årleg inntekt på 7000 kr/ daa frå pressfrukta og minst 3500 kr frå konsumfrukta, før tilskot og trekk. Til økologisk frukt blir det gitt vanleg Areal- og kulturlandskapstilskot (AK), evt. med tillegg for brattlendt areal og eit ekstra økotilskot per daa for karensareal / økologisk areal. Om frukta blir kontrollert og stettar krava, får produsenten eit Distrikts- og kvalitetstilskot (DK) per kg kl 1 frukt i tillegg. AK- og DK-tilskota varierer med region av landet. For 2008 var karenstilskotet kr 250 og økotilskotet kr 1000 per daa. Innfrakt til Balholm, om dei står for transporten, utgjorde i 2007 kr 0,50 per kg. Debioavgift per bruk/ år er kr 1100 + kr 5/daa økologisk areal og kr 450 dersom også konvensjonell produksjon. Om konsumfrukta blir pakka ved eit fruktlager, kjem eit trekk for pakking, lagring og evt. emballasje og transport til frådrag. Tilskota varierer frå region til region og trekket vil variera frå lager til lager alt etter omsetning og avtalar. Det er derfor vanskeleg å setja opp eit generelt rekneskap, men i tabell 3 er det sett opp eit døme på utrekning av dekningsbidrag med utgangspunkt i feltet i Aurland. Konklusjon Det etablerte feltet i Aurland vil i åra som kjem bidra med 20-30 tonn med økologisk råstoff til juiceproduksjon ved Balholm AS, i tillegg til fleire tonn økologiske eple til konsummarknaden. Feltet er eit viktig demonstrasjonsfelt for å få opp interessa for økologisk epledyrking og vert aktivt brukt i undervisninga ved Sogn Jord- og Hagebruksskule. Vi ser alt effekten av feltet på interessa hos andre dyrkarar for å plante tilsvarande hagar og vonar at enda fleire dyrkarar vil finne dette opplegget interessant. marianne.bothun@lr.no 44 Nr. 3
Behov for meir frukt Det er tid for å satse på fruktdyrking. Sjølv om marknaden har vore litt avventande siste år, er det rom for meir norskprodusert økologisk frukt. Marianne Bøthun Økoringen Vest, SLF-prosjektet Økologisk frukt i vekst Viser til artikkel og tal om dyrking av økologisk eple til juice og vil her freista gje eit oppdatert bilete av tal og marknad, også for konsumfrukt. Likeeins ei oppdatering på kva som er i gong av større prosjekt innanfor økologisk frukt, samt tilskotsordningar. Økologisk frukt til juice Marknaden for juice og friskpressa most har vore stigande siste år. Dette truleg også grunna auka fokus på sunnheit og helse. Det er mange aktørar som nyttar norske råvarer spreidd kringom i landet; av desse kan nemnast Aga, Lerum, Hervik, Epleblomsten, Ullandhaug, Balholm m.fl. Kor vidt desse også nyttar og evt. betalar ekstra for økologiske råstoff varierer. Mange lokale og småprodusentar er i ferd med å veksa seg store og dei kan reklamera med eit sunt produkt der ingen ting er tilsatt og ingen ting er tatt bort. Totalt volum for kva som går til press, finst ikkje noko god oversikt over. Eit estimat gjort av Stein Harald Hjeltnes gjennom innsamling av tal frå større presseri, indikerar eit volum på ca 5000 tonn i 2008. Det er rom for mykje meir økologisk norskprodusert frukt. Foto: Marianne Bøthun. Økorekrutt Balholm i Balestrand starta i 2008 opp eit prosjekt kalla Økorekrutt i samarbeid med bakerikjeda Godt Brød. Målet er å produsera ein eigen karens-most av eple og på den måten stimulera bønder til omlegging ved å kunna gje god pris også for karensfrukt. På denne måten kan ein også dekka større del av marknaden til Godt Brød. Prosjektet har vore ein kjempesuksess og medført at Balholm allereie i fjor mottok meir karensfrukt enn økologisk frukt. Dagleg leiar Åge Eitungjerde trur at prosjektet i løpet av eit par års tid, vil ha tredobla den økologiske frukta i Sogn og Fjordane. (For prisar og krav elles, sjå hovudartikkel). Økologisk frukt til konsum Om marknad og volum til økologisk pressfrukt er uoversiktleg, så er tilsvarande for norskprodusert økologisk frukt til konsum enno verre. Debiostatistikken gjev sikre tal for areal og tal produsentar samt fordeling på fylker, men det finst inga god oversikt over volum produsert. GPS (Grønt produsentanes Samarbeidsråd) gjer årlege registreringar over kva volum frukt som blir omsett gjennom godkjente fruktlager, grossistar og enkelte produsentar som pakkar og sel sjølv. Siste par-tre år har også andel økologisk vorte registrert. I 2008 vart i fjølge GPS sine tal 21 tonn økoeple, 2 tonn økopære og 7 tonn økoplomme omsett gjennom dette systemet (Norsk Frukt og Bær, nr 1- ). I same periode var tilsvarande tal for konvensjonell produksjon 9988 tonn eple (av desse gjekk 877 tonn til fabrikk), Nr. 3 45
381 tonn pære og 943 tonn plommer. GPS trur at etterspurnaden etter økologisk er mykje større enn omsettinga per i dag. Dei indikerar at dersom salet i norsk sesong (12 veker) utgjer ca 1% økologisk, vil det vera trong for ca 10 tonn økologisk eple per veke. Mykje av økofrukta blir omsett direkte og utanom godkjente ledd, og totalt volum produsert norsk økologisk frukt er difor ukjent. Heller ikkje finst noko fullstendig oversikt over kor mykje økologisk frukt som blir importert. Dette fordi økologisk frukt blir importert på same tollnummer som konvensjonell frukt, og volum økologisk såleis ikkje blir skilt ut. Økonomi i økologisk frukt Det ein vel med sikkerheit kan seia er at det burde vera marknad for mykje meir norskprodusert økologisk frukt, av tenlege sortar og med god kvalitet. Dette har m.a. Gartnerhallen og Bama teke konsekvensen av og sett i gong eit storstilt prosjekt for å få auka andel økologisk norsk frukt i sitt system. I prosjektet Norsk økologisk frukt til forbrukar er tre sentrale fruktfylke plukka ut som pilotfylke ; Telemark, Hordaland og Sogn og Fjordane. I desse fylka er utplanting av økologisk frukt særskilt prioritert ved tildeling av tilskot til planting, varierande frå 30-50% avhengig av fylke. Sjekk www. fylkesmannen.no + fylke for meir info. I tillegg blir interesserte produsentar kursa og oppdatert på kunnskap. Prosjektet har også laga to rettleiarar for sortsval i økologisk eple og plomme, desse kan lastast ned frå Gartnerhallen sine sider www.gartner.no. I tillegg arbeider NILF (Norsk Institutt for Landbruksforskning) med å laga kalkylar for økologisk fruktproduksjon. Desse er tilgjengeleg på www.landbruksforum.no der einkvar kan leggja inn sine eigne data og tal, og sjå korleis resultatet vil endra seg avhengig av ulike faktorar. Dessverre manglar me langsiktige og sikre data for økonomien i økologisk fruktproduksjon per i dag, men dyrkarar med lang erfaring seier at dei kjem betre ut økonomisk med økofrukta si enn med den konvensjonelle. Andel som går ut som 2.sortering er heller ikkje så stor som forventa; frå 15-40%. Kan ein oppnå god pris for også karensfrukta og utsortert frukt, styrker dette totaløkonomien og minskar usikkerheit og risiko i dyrkinga. Balholm betalar for kontraktslevering 6 kr for karensfrukt og 7 kr for økofrukt. For konsumfrukt varierer pris frå grossist/kjøpar mellom 12-20 kroner, då fritt levert og ferdig emballert. DK tilskot, arealtilskot og regelverk for dette elles er likt som for konvensjonelt, men i tillegg til ordinære tilskot kjem eit særskilt økotilskot på kr 250 per daa i karensperioden (3 år) og kr 1000 per daa for ferdig omlagt areal. Det er berre godkjent økologisk frukt der produksjonen er kontrollert av Debio som kan marknadsførast som økologisk, og nemninga er rettsbeskytta. (For meir info. sjå www.debio.no). Framtida for økologisk frukt Økologisk har hatt sterk vekst på verdsmarknaden dei seinare år, så også i Norge sjølv om me er sinker på dette området i høve til t.d. våre naboland Danmark og Sverige. Siste året har derimot auken stagnert og/eller gått tilbake i mange land. I Norge er det turbulente tider med nedgong i sal av både konvensjonell og økologisk frukt og grønt for tida, samt overproduksjon av økologiske innanlandske grønsaker, låge fruktprisar og aukande produksjon av økologisk på verdsmarknaden. Dyr juice har også gått ned i sal i desse finanskrise tider. Sjølv om me i Norge berre brukar ca 11% av inntekta vår på mat, verkar det til å vera her me kuttar på litt luksusvarer ; som t.d. frukt og grønt og økologisk. Om salet av økologisk skal forsvara meirpris, må kunden oppfatta økologisk til å gje ein meirverdi. I Norge er ei utbreidd haldning av at godt norsk er godt nok, samstundes som me et mindre enn kva som er tilrådd dagleg inntak av frukt og grønt totalt sett. Det er uansett rom for mykje meir økologisk norskprodusert frukt. Med dagens tilskot, prisar og kunnskap, er tida moden for å koma ned frå gjerdet og satsa. Det er rom for å prøva seg fram og Landbruksrådgivinga kan yta gratis rettleiing (GFR) i ein tidleg startfase. marianne.bothun@lr.no Mykje av økofrukta blir omsett direkte og utanom godkjente ledd, og totalt volum produsert norsk økologisk frukt er difor ukjent. Foto: Marianne Bøthun. 46 Nr. 3