Ein tydeleg medspelar Arkeologisk rapport nr 14/2012 Tomt på Torvik Torvik, gbnr. 134/9 og 20 i Rauma kommune Torill Einara Nerbøvik
2
Innhold Forord... 5 1.0 Samandrag... 6 2.0 Bakgrunn og formål med undersøkinga... 7 3.0 Området... 8 4.0 Kulturhistorisk riss... 10 4.1 Automatisk freda kulturminne... 10 4.2 Lausfunn... 11 5.1 Visuell overflateregistrering... 12 5.2 Maskinell sjakting... 12 6.0 Undersøkinga... 13 6.1 Strukturar... 13 6.2. Sjakter... 16 6.3 Dokumentasjon... 21 7.0 Resultat... 22 7.1 Førhistorisk dyrkingslag, ID 158697... 22 8.0 Konklusjon... 23 9.0 Litteraturliste... 24 10.0 Vedlegg... 24 1. Fotoliste... 24 2. Treartstemmelse... 246 3. Dateringsrapport... 247 3
Figurtabell Figur 1: Plankart over tomteplasseringa... 7 Figur 2: Oversiktskart henta frå www.rauma.kommune.no... 8 Figur 3: Kart over planområdet. Cirka-plassering av tomta markert med blå firkant.... 8 Figur 4: Strandlinjekurve for Torvik, Rauma kommune (kurve 85), etter skjema utarbeidet av David N. Simpson, mars 2001 (jf, Svendsen & Manglerud 1987, Bondevik, Svendsen og Manglerud 1998).... 9 Figur 5: Bilete av bnr 9 Hatlen, henta frå bygdebok for Eid (Myskja 1987)... 10 Figur 6: Bilete av kjente automatisk freda kulturminne. Kart henta frå Askeladden.... 11 Figur 7: Bilete av T2495 henta frå www.unimus.no.... 11 Figur 8: Bilete frå sjølve undersøkinga.... 13 Figur 9: Bilete av 1A... 14 Figur 10: Bilete av 2A... 14 Figur 11: Bilete av 3A... 15 Figur 12: Bilete av 1B... 15 Figur 13: Kart over alle sjaktene, med nummer.... 16 Figur 14: Bilete av sjakt A... 17 Figur 15: Kart/teikning av sjakt (plan/profil), med innmålte strukturer... 17 Figur 16: Bilete av sjakt B.... 18 Figur 17: Kart/teikning av sjakt (plan/profil), med innmålte strukturer og funn... 19 Figur 18: Bilete av sjakt C.... 20 Figur 19: Kart/teikning av sjakt (plan/profil), med innmålte strukturer og funn... 20 Figur 20: Kart over lokaliteten og alle enkeltminne... 22 Figur 21: Kartet viser den nye lokaliteten ift tomta. Det gule området viser antatt utstrekning på dyrkingslaget. Dei røde linjene viser ca plassering av tomta.... 23 Tabelliste Tabell 1: Kronologiske perioder... 5 Tabell 2: Oversikt over strukturar... 13 Tabell 3: oversikt over struktur 1A.... 14 Tabell 4: oversikt over struktur 2A.... 14 Tabell 5: oversikt over struktur 3A.... 15 Tabell 6: oversikt over struktur 1B.... 15 Tabell 7: Sjakt A, oversikt... 18 Tabell 8: Sjakt B, oversikt... 19 4
Forord Eit kulturminne er eit spor etter menneskeleg liv og virke i vårt fysiske miljø, som til dømes ein bygning, ein veg, eit gravminne, ein steinalderbuplass, ei kokegrop eller eit jarnvinneanlegg. Det kan også vere stader det knyter seg historiske hendingar, tru eller tradisjonar til. Kulturminna representerer både uerstattelege kjelder til kunnskap om fortidige samfunn, og ein ressurs for oppleving og bruk i dag og i framtida. Kulturminne frå forhistorisk tid og mellomalder (eldre enn 1537) er automatisk freda i kraft av sin høge alder, jf. Kulturminneloven 4. Frå tida før skriftlege kjelder, er dei materielle leivningane dei einaste kjeldene til å forstå menneska og det samfunnet dei levde i. Kulturminne frå nyare tid (yngre enn 1536) kan også ha høg verdi. Særleg verdifulle kulturminne kan bli vedtaksfreda, jf. Kulturminneloven 15 og 19. Alle type kulturminne og kulturmiljø kan dessutan bli verna som omsynssonar, jf. Plan og bygningsloven 11-8. Tabell 1: Kronologiske perioder HOVEDPERIODE UNDERPERIODAR 14C-ÅR (før notid) KALENDERÅR Eldre steinalder Tidlegmesolitikum 10000 8500 b.p. 9200 7500 f.kr. Mellommesolitikum 8500 7500 b.p. 7500 6400 f.kr. Seinmesolitikum 7500 5200 b.p. 6400 4000 f.kr. Yngre steinalder Tidlegneolitikum 5200 4600 b.p. 4000 3300 f.kr. Mellomneolitikum A 4600 4100 b.p. 3300 2600 f.kr. Mellomneolitikum B 4100 3800 b.p. 2600 2300 f.kr. Seinneolitikum 3800 3500 b.p 2300 1700 f.kr. Bronsealder Eldre bronsealder 3500 2900 b.p. 1700 1100 f.kr. Yngre bronsealder 2900 2440 b.p 1100 500 f.kr. Eldre jarnalder Førromersk jarnalder 2440 2010 b.p. 500 f.kr. 0 Eldre romartid 2010 1840 b.p. 0 200 e.kr. Yngre romartid 2010 1680 b.p. 200 400 e.kr. Folkevandringstid 1680 1500 b.p. 400 570 e.kr. Yngre jarnalder Merovingertid 1500 1210 b.p. 570 800 e.kr. Vikingtid 1210 1000 b.p. 800 1030 e.kr. Mellomalder Mellomalder 1030 1536 e.kr. Nyare tid Nyare tid 1537 e.kr. Då kun eit fåtal av alle kulturminne er kjent, er kulturminneforvaltninga avhengig av arkeologiske registreringar for å kunne uttale seg til plansakar, jf. Kulturminneloven 9. Om ei planlagt utbygging kjem i konflikt med automatisk freda kulturminne, må tiltakshavar søke om dispensasjon frå lovverket. Ved ei eventuell «frigjeving» kan det bli det føresett at tiltakshavaren dekkjer utgiftene til nødvendige arkeologiske undersøkingar, jf. Kulturminneloven 10. På denne måten vil ikkje kunnskapen om kulturminna gå tapt, men bli dokumentert for framtidige generasjonar. 5
1.0 Samandrag Denne arkeologiske undersøkinga blei føreteke på Torvik, gbnr 134/9 og 20 i Rauma kommune, i samband med frådeling av ei bustadtomt. Feltarbeidet blei utført av Torill Einara Nerbøvik (feltleder) og Guro Dehli Sanden (hospitant og feltassistent) den 11. september 2012, og rapporten blei ferdigstilt 22.01.2013. Totalt blei det nytta 15 timar på saken. Av metodar blei det nytta visuell overflateregistrering og maskinell sjakting. Totalt blei det funne 1 automatisk freda lokalitet innanfor tomta: Dyrkningslag, ID 158697 6
2.0 Bakgrunn og formål med undersøkinga Bakgrunnen for denne arkeologiske registreringa er ønske om å byggje ny einebustad på tomta. Figur 1: Plankart over tomteplasseringa Før planarbeidet kunne godkjennast blei det stilt krav om arkeologisk registrering, med formål å undersøke forholdet mellom planområdet og eventuelle automatisk freda kulturminne, jf 9 i kulturminneloven av 9. juni 1978. Når det gjeld ny tomt, vart det kravd registrering før bygging. Det er tidlegare funne ei bronsealdergrav på Naustvollen, like ovanfor naustet til bnr. 4. Denne vollen ligg på motsett side av elva, på same høgd som den planlagte tomta. Potensialet for graver eller eventuelt andre fornminner vart då vurdert til å vere høgt. 7
3.0 Området Tomta er på cirka 1 mål. Området skrår nedover mot nordvest, mot elva og sjøen. Nordre del er planta med gamle plommetre. Området lenger sør er brukt som hestehage. Sør for her står ei hytte, og utanfor den er en hage med fleire gamle plommetre. Figur 2: Oversiktskart henta frå www.rauma.kommune.no Figur 3: Kart over planområdet. Cirka-plassering av tomta markert med blå firkant. 8
Som følgje av havstigning (transgresjon) og landheving (regresjon) har havnivået endra seg gjennom heile forhistoria. Då isen byrja å smelte etter sist istid steig havet relativt raskt, men samtidig byrja også landet å heve seg på grunn av mindre trykk frå isen. Resultatet blei ein påfølgande regresjon. I Møre og Romsdal ligg dei førhistoriske strandlinjene difor høgare enn dagens havnivå, men utviklinga er forskjellig frå område til område. David Simpson ved Bergen museum har utarbeida et program som gjer det mulig å skrive ut lokale strandforskyvingsdiagram. Kurvene er basert på arbeid av Stein Bondevik, John Inge Svendsen og Jan Mangerud frå 1998. Om ein føresett at fangstfolk i steinalderen busette seg nær sjøen, kan lokale strandlinjekurver både nyttast til å vurdere funnpotensial og til å datere eventuelle funn. Figur 4: Strandlinjekurve for Torvik, Rauma kommune (kurve 85), etter skjema utarbeidet av David N. Simpson, mars 2001 (jf, Svendsen & Manglerud 1987, Bondevik, Svendsen og Manglerud 1998). 9
4.0 Kulturhistorisk riss I følgje Bygdebok for Eid av Karl Myskja, er det vanskeleg å datere garden ut frå gardsnamnet. Det blir i denne bygdeboka nemnt ei kvinnegrav frå bronsealderen som skal ha lege på Naustvollen ovafor naustet til bnr 4. Denne registreringa er ikkje å finne i museet sitt arkiv. Derimot har museet eit vikingtidssverd (sjå 4.2 lausfunn), funne på om lag same staden (Myskja 1987). Figur 5: Bilete av bnr 9 Hatlen, henta frå bygdebok for Eid (Myskja 1987) Frådelt frå bnr 1 i 1897. i 1929 frådelte ein bnr 20, Bekkevoll. I 1875 var det i følgje Myskja, 3 husmannsplasser i bnr 9, Hatlen, men ein har ikkje lykkast å greie ut kvar dei var, og kven som budde på dei lenger attover i tida. 4.1 Automatisk freda kulturminne Ei oversikt over freda kulturminne er å finne på www.kulturminnesok.no, eller som wmsteneste i ein andre nettportalar (t.d. www.gislink.no, www.kulturminneatlas.no) ID143772: Busetting- og aktivitetsområde. Består av eit stolpehol frå yngre bronsealder, samt nokre grunnare fyllskifte like ved. Registrert av Kristoffer Dahle i 2011. ID143801: Busetting- og aktivitetsområde. Består av ei grop frå eldre bronsealder. Registrert av Kristoffer Dahle i 2011. Begge desse automatisk freda kulturminna er tolka til truleg å ha samanheng med kvarandre. 10
Figur 6: Bilete av kjente automatisk freda kulturminne. Kart henta frå Askeladden. Lenger sørvest, er det to uavklarte kulturminner i form av eit gravfelt og eit gravminne. Henhaldsvis ID nr 143466 og 143467. 4.2 Lausfunn Ei oversikt over gjenstandar som er innlevert til museum er tilgjengeleg på www.unimus.no/arkeologi. Ein del av desse er også kartfesta og fotografert. Der finn ein informasjon om T2495: Einegga sverd av jarn, kor eit stykke ved odden og øvre hjalt med ein stump av tangen manglar. Klingen no 70 cm. lang, nedre hjalt kort og tjukt. Funne på Torvik. Figur 7: Bilete av T2495 henta frå www.unimus.no. 11
5.0 Strategi og metode Strategi og metode blei valt ut frå terreng, arealbruk og vegetasjon i området. Det blei valgt å ikkje sjakte i plommehagen. 5.1 Visuell overflateregistrering Metoden inneber at markoverflata blir registrert for å påvise funn av tufter, gravminner, dyrkingsspor o.s.b. Grunnen blir sondert ved hjelp av sonderingsbor, ei ca 1 meter lang metallstang der det er frest ut eit spor som gjer det mogleg å ta ut en profil av grunnen der ein stikk. Ved moglege funn blir det gjerne opna ei sjakt eller eit prøvestikk for å påvise eldstader, golvnivå, dyrkingslag el.l, avgrense kulturminna, og eventuelt ta ut kolprøver for datering. 5.2 Maskinell sjakting Metoden inneber at ein nytter gravemaskin med flatt graveskjær/pusseskjær til forsiktig å skrape av det øvste matjordslaget. Spor etter blant anna eldstader og stolpehol etter hus er ofte synlege rett i overkant av den sterile overgrunnen under. Sjaktene har ei bredde på om lag 3 meter. Ved undersøking av større område blir sjaktene lagt parallelt, med innbyrdes avstand på om lag 10-15 meter. 12
6.0 Undersøkinga Registreringsarbeidet blei utført av Torill Einara Nerbøvik og Guro Dehli Sanden den 11.09.2012, og utgjorde totalt 1 dagsverk. Figur 8: Bilete frå sjølve undersøkinga. Til venstre: bilete av gravemaskin med førar, sett mot V. Til høgre: arbeidsbilete av Guro Dehli Sanden i sjakt B, sett mot V. Det regna tett denne dagen, noko som gjorde dokumenteringa veldig vanskelig. Det vart også veldig glatt og gjørmete i sjaktene. 6.1 Strukturar Det blei totalt påvist 1 kulturminne som moglegvis er automatisk freda, i form av fire små områder med restar av mogleg førhistorisk dyrkingslag. Tabell 2: Oversikt over strukturar Str. Nr. Type Beskrivelse Prøve Kommentar 1A Rest av dyrkingslag Spetta svart jord ved sjaktas nei Mogleg førhistorisk 3-4m. Lite kol å sjå. Ein del stein i området. 2A Rest av dyrkingslag 1x1 m stort område, med noko kolhaldig jord, ved sjaktas S-profil ved 8-9 m. 10-15 cm, flekkvis nedover. KP1 BP 3290 to 3270) 3A Rest av dyrkingslag 50x75 cm stort område, med mørkare/svart jord. Spetta. Lite kol. 5 cm djupt. 1B Rest av dyrkingslag 1x1m stort område, med mørkare/svart jord. Ein del stein. Ved sjaktas 10-11 m. Flekkvis. 5-15 cm djupt. nei KP2 Datert til bronsealder, Cal BC 1440 to 1370 (Cal BP 3390 to 3320),Cal BC 1340 to 1320 (Cal Mogleg førhistorisk Mogleg førhistorisk, lite kull i prøven som ble tatt ut. 13
Figur 9: Bilete av 1A, mot V. Tabell 3: oversikt over struktur 1A. Str. Nr. Type Beskrivelse Prøve Kommentar 1A Rest av dyrkingslag Spetta svart jord ved sjaktas 3-4m. Lite kol å sjå. Ein del stein i området. nei Mogleg førhistorisk Figur 10: Bilete av 2A, mot S. Tabell 4: oversikt over struktur 2A. Str. Nr. Type Beskrivelse Prøve Kommentar 2A Rest av dyrkingslag 1x1 m stort område, med noko kolhaldig jord, ved sjaktas S-profil ved 8-9 m. 10-15 cm, flekkvis nedover. KP1 Datert til bronsealder, Cal BC 1440 to 1370 (Cal BP 3390 to 3320),Cal BC 1340 to 1320 (Cal BP 3290 to 3270) 14
Figur 11: Bilete av 3A, begge mot V. Tabell 5: oversikt over struktur 3A. Str. Nr. Type Beskrivelse Prøve Kommentar 3A Rest av dyrkingslag 50x75 cm stort område, med mørkare/svart jord. Spetta. Lite kol. 5 cm djupt. nei Mogleg førhistorisk Figur 12: Bilete av 1B, begge mot N. Tabell 6: oversikt over struktur 1B. Str. Nr. Type Beskrivelse Prøve Kommentar 1B Rest av dyrkingslag 1x1m stort område, med mørkare/svart jord. Ein del stein. Ved sjaktas 10-11 m. Flekkvis. 5-15 cm djupt. KP2 Mogleg førhistorisk, lite kull i prøven som ble tatt ut. 15
6.2. Sjakter Det blei totalt åpna 3 sjakter med maskin innafor planområdet. A og B plassert Ø-V, medan C er plassert N-S. Dette for å dekkje området best mogleg, og for å vere sikrare på å kunne treffe evt. kulturminne. Figur 13: Kart over alle sjaktene, med nummer. 16
Sjakt A Figur 14: Bilete av sjakt A, mot V. Figur 15: Kart/teikning av sjakt (plan/profil), med innmålte strukturer 17
Sjakta var positiv, og totalt blei det påvist 3 strukturar som er tolka som mogleg automatisk freda kulturminne. Strukturane, som er tolka som restar etter mogleg førhistorisk dyrkingslag vart funne ved 3-4 m, 8-9 m og 18-19 m. Tabell 7: Sjakt A, oversikt Lengde: 32,6 m Bredde: 2,5 m Dybde: 20-45 cm Retning: V-Ø, skrår mot V. Lag Nr. Tykkelse Beskrivelse Prøve Kommentar Brunt, homogent matjordslag. Ein del 1 10-35 cm større og mellomstor stein. 2 35 cm Rødbrun sand/grus (Steril undergrunn) Inneheld ein god del stein Str. Nr. Type Beskrivelse Prøve Kommentar Spetta svart jord ved sjaktas 3-4m. Lite kol å 1A Rest av dyrkingslag sjå. Ein del stein i området. 2A 1x1 m stort område, med noko kolhaldig jord, ved sjaktas S-profil ved 8-9 m. 10-15 Rest av dyrkingslag cm, flekkvis nedover. KP 1 Snittet, tatt ut prøve 3A 50x75 cm stort område, med mørkare/svart Rest av dyrkingslag jord. Spetta. Lite kol. 5 cm djupt. Snittet Sjakt B Figur 16: Bilete av sjakt B, mot V. 18
Figur 17: Kart/teikning av sjakt (plan/profil), med innmålte strukturer og funn Sjakta var positiv, og totalt blei det påvist 1 struktur som er tolka som mogleg automatisk freda kulturminne i form av ein rest etter mogleg førhistorisk dyrkingslag. Strukturen, som er tolka som restar etter mogleg førhistorisk dyrkingslag vart funne ved 10-11 m. Tabell 8: Sjakt B, oversikt Lengde: 15 m Bredde: 2,5 m Dybde: 20-45 cm Retning: V-Ø, området skrår mot SV Lag Nr. Tykkelse Beskrivelse Prøve Kommentar 1 10-35 cm Brunt, homogent matjordslag. Mykje stein. 3 35 cm Rødbrun sand (Steril undergrunn) Ein del stein Str. Nr. Type Beskrivelse Prøve Kommentar Område med mørkare/svart jord med noko 1 Rest av dyrkingslag kol ved 10-11 m. Går på tvers av sjakta, N-S. KP 2 Snittet, tatt ut prøve 19
Sjakt C Figur 18: Bilete av sjakt C, mot S. Figur 19: Kart/teikning av sjakt (plan/profil), med innmålte strukturer og funn Sjakta var negativ, og det ble verken funne strukturar eller funn som er tolka som automatisk freda kulturminne. Det var veldig skrint, og steinhaldig undergrunn. 20
6.3 Dokumentasjon Kulturminne, funn, sjakter og prøvestikk blei fotografert og kartfesta. Det blei nytta eit Canon speilreflekskamera, og teke 34 bilete (sjå vedlegg 1). Kartfestinga blei gjort av Torill Einara Nerbøvik og Guro Dehli Sanden, ved bruk målebånd, og bearbeida ved hjelp av ArcMap. Totalt blei det teke 2 kolprøver. Av desse er 1 (KP1 frå sjakt A, struktur 2A) sendt til treartsbestemmelse og C14-datering. 21
7.0 Resultat Undersøkinga resulterte i funn av 1 automatisk freda lokalitet innanfor tomta. 7.1 Førhistorisk dyrkingslag, ID 158697 Lokaliteten er vanskeleg å avgrense, då det er berre flekkar av dyrkingslaget igjen, og då desse er veldig spreidd. Ut frå dei 4 restane som blei funne under registreringa, vart lokaliteten tolka til å vere cirka 157 m2. Det vart tatt ut 2 kolprøver. Det vart sendt inn dateringsprøve frå 2A, då det var denne som hadde mest kol til datering. Figur 20: Kart over lokaliteten og alle enkeltminne 22
8.0 Konklusjon Heile området er registrert jf. Kulturminneloven 9. Av metodar blei det både nytta visuell overflateregistrering og maskinell sjakting. Figur 21: Kartet viser den nye lokaliteten, med sikringssone, ift tomta. Det gule området viser antatt utstrekning på dyrkingslaget. Dei røde linjene viser ca plassering av tomta. Kart henta frå Gislink.no. Undersøkinga resulterte i funn av 1 automatisk freda lokalitet innanfor tomta. Denne er registrert i den nasjonale kulturminnedatabasen Askeladden, med ID 158697, og er tilgjengelege for publikum som wms-teneste og via nettstaden www.kulturminnesok.no. Dateringsprøva gav resultat til bronsealder, noko som samsvarar med dei andre funna i nærleiken. Kun spreidde førekomstar er att av dyrkingslaget i form av små samlingar med mørk/svart jordsmonn. Dyrkingslaget kan difor ikkje sjåast som komplett og urørt. 23
9.0 Litteraturliste Bondevik, Stein, John Inge Svendsen og Jan Mangerud (1998). Distinction between the Storegga tsunami and the Holocene marine transgression in coastal basin deposits of western Norway. Journal of Quaternary Science, 13(6):529-537. Myskja, Karl (1987). Bygdebok for Eid. Svendsen, John Inge og Jan Mangerud (1987). Late Weichselian and Holocene sea-level history for a cross section of western Norway, Journal of Quaternary Science, 2:113-132. 10.0 Vedlegg 1. Fotoliste 2. Treartstemmelse 3. Dateringsrapport 24
Fotoliste, Torvika gbnr 134/9,20, Rauma kommune JPEG Motiv Retning 0517 Oversiktsbilete av undersøkingsområde SV 0518 Oversiktsbilete av undersøkingsområde SSV 0519 Oversiktsbilete av undersøkingsområde S 0520 Oversiktsbilete av undersøkingsområde SØ 0521 Oversiktsbilete av undersøkingsområde SSV 0522 Oversiktsbilete av undersøkingsområde V 0523 Gravemaskin med førar V 0524 Sjakt A V 0525 Struktur 3A V 0526 Sjakt A V 0527 Struktur 3A, før snitting V 0528 Struktur 3A, før snitting S 0529 Struktur 3 A, etter snitting V 0530 Struktur 3 A, etter snitting S 0531 Struktur 3 A, etter snitting S 0532 Sjakt C S 0533 Sjakt C S 0534 Sjakt C SØ 0535 Sjakt C SV 0536 Situasjonsbilde av Guro Dehli Sanden i sjakt B V 0537 Sjakt B V 0538 Struktur 1B, før snitting N 0539 Struktur 1B, før snitting N 0540 Struktur 1B, etter snitting S 0541 Struktur 1B, etter snitting S 0542 Struktur 1B, etter snitting S 0543 Struktur 1B, etter snitting Ø 0544 Struktur 1A S 0545 Struktur 1A S 0546 Struktur 1A S 0547 Struktur 2A, før snitting V 0548 Struktur 2A, før snitting SØ 0549 Struktur 2A, før snitting V 0550 Struktur 2A, etter snitting S 0551 Struktur 2A, etter snitting S 25
26
Mr. Kristoffer Dahle Report Date: 1/21/2013 Sample Data Measured 13C/12C Conventional Radiocarbon Age Ratio Radiocarbon Age(*) Beta - 340060 3140 +/- 30 BP -26.5 o/oo 3120 +/- 30 BP SAMPLE : 2012 TEN 001 Sjakt A ANALYSIS : AMS-Standard delivery MATERIAL/PRETREATMENT : (charred material): acid/alkali/acid 2 SIGMA CALIBRATION : Cal BC 1440 to 1370 (Cal BP 3390 to 3320) AND Cal BC 1340 to 1320 (Cal BP 3290 to 3270) 27
28