RAPPORT FRÅ KULTURHISTORISK REGISTRERING

Transkript

1 SOGN & FJORDANE FYLKESKOMMUNE KULTURAVDELINGA RAPPORT FRÅ KULTURHISTORISK REGISTRERING MOSKOG INDUSTRIOMRÅDE FØRDE KOMMUNE Den Tronhjemske postveg. Bilete mot nord (Foto: Silje Ø. Foyn). 1

2 Kart 1. Planområdet for Førde og Jølster kommune. 2

3 Kommune: Gardsnamn: Gnr/Bnr: Førde Mo 47/1,2 Sameie Tiltakshavar: Adresse: Sogn & Fjordane Fylkeskommune Kulturavdelinga, Pb 173, Førde Namn på sak: Reguleringsplan Moskog Saksnummer: 08/4663 Registrering utført: Ved: Silje Øvrebø Foyn, Anita Haugen, Glenn Heine Orkelbog og Morten Tellefsen Rapport utført: , og i perioden mellom Ved Silje Øvrebø Foyn Autom. freda kulturminne i området: Ei kolgrop : Ei tjæremile : Askeladden id Nyare tids kulturminne i området: Fire groper Den Trondhjemske postveg BAKGRUNN FOR PLANEN: Bakgrunnen for planen er at Førde og Jølster kommune vil legge til rette for utbygging på Moskog. Planområdet er tenkt nytta til kontor, industri, forretning og infrastruktur. Denne rapporten gjeld arealet i Førde kommune som utgjer 165 dekar og er markert som område 3 på oversiktskartet. I samband med reguleringsplanane vart det utført arkeologiske registreringar innafor planområdet 13.07, 19.07, og Før registrering fann sted var det ingen kjende automatisk freda kulturminne i planområdet. Terrenget i området tilseier at arealet har potensiale for funn av nye automatisk freda kulturminne. Når det gjeld nyare tids kulturminne så veit vi at Den Trondhjemske postveg går på austsida av E 39 frå vegkrysset 3

4 ved Moskog og at den etter ei stund kryssar E 39. Vegen går høgst sannsynleg inn i planområdet nord for krysset, men vegfaret er ikkje registrert eller kartfesta tidligare. Det var klart før registreringa at Den Trondhjemske postevei allereie er skjemma av eit sandtak inne i planområdet. Det var difor naudsynt med ei synfaring m.o.t. til fysiske inngrep som kan øydeleggja vegen endå meir. OMRÅDET Kart 2. Oversikt over heile planområdet. Område 3 er planområdet for Førde kommune og område 1 og 2 er planområdet for Jølster kommune. Planområdet ligg i Førde kommune og omfattar eit areal på 165 dekar mellom europaveg 39 og elva Jølstra, samt ei smal stripe i området mellom riksveg 13 og kommunegrensa i nord. Området vest for Jølstra er bygd opp av sandterrassar i gradvis lågare nivå og består av tett bar - og lauvskog og noko jordbruksareal. Planområdet øst for Jølstra består av utmark i bar- 4

5 og lauvskogområde. Her er terrenget prega av bergknausar, myr og lyngvegetasjon. Sjå kart på neste side for oversikt over området. TERRENGET Deler av planområdet i nord, vest for Jølstra, nyttas til jordbruksareal. Innmarka er ei fin flate som i aust heller skrått mot elva. Jordsmonnet er skrint. Nord for innmarka ligg ein større bergknaus. Sør for innmarka er terrenget prega av sandterrassar og her veks det bar - og lauvskog i eit noko ulendt terreng prega av mykje blåbærlyng og bregner. Midtre deler av området er forstyrra av eit stort sandtak. Frå hovudvegen er det laga ein grusveg som går inn til sandtaket med snuplass og parkeringsplassar. Der innmarka sluttar i sørvest er det eit granskogområde med mosevegetasjon og her renn det ei bekk som fortsetter nedover på langs E 39. Etter eit stykke kryssar den E 39 og renn vidare på vestsida av vegen. På vestsida av Jølstra, sør i planområdet, ligger det fleire sandterrassar med mosedekke i tett granskog. Dette ser ut til å vere eit plantefelt. Området er prega av mykje tuer og terrenget er derfor noko ulendt. Fleire stiar gjekk på kryss og tvers her. I det heile er det mykje stiar i planområdet, noko av dei til dels attgrodd. STRATEGI OG METODE Planområdet vart undersøkt ved hjelp av ei visuell overflateregistrering. Det dreier seg om å gå systematisk gjennom området for å sjå etter kulturminne. Ved utmarksregistrering kan ein påvise kulturminne som hustufter, rydningsrøyser kolgroper, gravminne, forhistoriske busetnader, fangstgroper, jarnframstillingsplassar etc. Nyare tids kulturminne kan vere ferdselsvegar, levingar etter seterdrift, kvernsteinsmøller og liknande. Det vart brukt eit sonderingsborr til å stikke ned i jorda og gravd små prøvestikk, spesielt på flater og nedsenkingar der det kunne være spor etter kulturlag eller kol i samband med kol - og tjære produksjon. Kulturminna blei kartfesta med GPS og måla inn, samt teikna og fotodokumentert. Det blei tatt kolprøvar til C14-datering, som kan påvise alderen på laget der kolprøva blei tatt ut. Til saman føreligger det 3 dateringsprøvar frå registreringa. Dateringane vil bli oppgitt i BP-alder (before present, det vil seie før 1950). Avviket vart oppgitt som +/. 5

6 Det vart også gravd prøvestikk for å sjå etter steinalder - lokalitetar. Prøvestikka blei ca. 30x30 cm og vart gravd ned til undergrunn. Synfaringa starta i område like aust for E 39 i samband med å lokalisere Den Tronhjemske postveg. Elles var det viktig å sjå etter utmarksaktivitetar. Tjæremilar ligg ofte i bakkeskråningar og desse områda vart difor undersøkt. På tørre grus- og sandflater/ryggar kunne det vere potensiale for steinalderlokalitetar. DELTAKARAR OG TIDSROM Registreringa vart utført av arkeolog Silje Øvrebø Foyn (feltleiar), Anita Haugen, Glenn Heine Orkelbog og Morten Tellefsen i tidsperioden , , og Det var opphaldsvær dei to første dagane, mens det var mykje nedbør tredje dagen. Det var noko snø på bakken under registreringa i november. Det vart utført etterarbeid i tidsrommet og i perioden AUTOMATISK FREDA KULTURMINNE Det vart funne 2 automatisk freda kulturminne i planområdet: Lokalitet 9 (Askeladden id ) og 10 (Askeladden id ). Dei vart registrert i skogsområde vest for elva Jølstra. Det dreier seg om ei kolgrop og ei tjæremile. Det vart frå desse strukturane teke ut kolprøve til datering. Kolgropa (lok. 9) vart datert til 610 +/- 40 BP (Beta ) og tjæremila (lok. 10) blei datert til 570 +/- 40 BP (Beta ). Dateringane er frå begynninga av sein middelalderen, d.v.s på 1300-talet Kolgropene er den eldste kjente forma for kolbrenning i samband med jarnproduksjon og smiing. Dei eldste kolgropene går tilbake til vikingtid. Dei ligger ofte i nærleiken av skog og nært opp til garder, men også i fjellet knytt til jarnframstilling. Tjæremilar er rester etter tjærebrenning og dei eldste daterte milane går tilbake til talet. Tjæremilar blei ofte lagt på kanten av bakkeskråningar og syner seg som ei traktforma grop. Miler har vært i bruk til innpå talet. Produksjonen har forgått i dei fleste delane av landet der det har vore tilgang på furu (Jacosen, Follum 2008: , ). 6

7 Oversikt over automatisk freda kulturminne i planområdet. Kart 3. Ask ID Struktur nr. Art Beskriving 9 Kolgrop Gropa ligg ca m vest for elva på kanten av ein terrasseflate. 7

8 Flata skrår mot aust (ca m) ned mot ein større terrasseflate som går heilt bort til elva. Om lag 5 m aust for gropa har det tidligare gått ei lita elv, men som nå er tørrlagt. Flata held fram mot vest og nordvest ca m før ho stig bratt oppover. Terrenget består av mosedekt granskog. Gropa er ei forsenkning med svakt markerte voller i aust. Ytre mål: 4x3m. Indre mål: 3x2 m Nedskjæring: buet/slakt. Djupn: 35 cm. Kollaget er ca. 5 cm tykt. Sandundergrunn Strukturen framstår som ei traktforma renne/grop. Den ligger i botn av ei lita N-S skråning. 10 Tjæremile I sør er det flatt mosegrodd terreng med en bekk ca. 5 m mot sør. Flatt terreng bort til E39 i vest. I området veks det grantre. Orientering på rennen: nord-sør. Indre mål: 5x2 m i sør og 40 cmx1 m Profilen i prøvestikket inneholdt tre kolhaldige sjikt. Sandundergrunn. LOK 9. KOLGROP Askeladden id Bilete mot vest (Foto: Morten Tellefsen). 8

9 LOK 10. TJÆREMILE- ASKELADDEN ID Bilete mot nord. (Foto: Silje Ø. Foyn) 9

10 NYARE TIDS KULTURMINNE I samband med registreringa vart det og registrert kulturminne frå nyare tid. Det dreier seg om ein grop med kol (Lokalitet 11) like ved ein bekk aust for E39, Den Tronhjemske postveg (Lokalitet 8) og groper i samband med vegen (Lokalitet. 12, 13 og 14). Det vart teke ut kolprøve frå profilen på gropa (lok.11) og dateringa viste 200 +/- 40 BP (Beta ), det vil seie midten av1700-talet, altså nyare tid. Det er noko uvisst kva denne gropa representerar. Dei yngste kolgropane i Norge er datert til 1500-talet (Jacobsen 2008:175). Det var registrert 3 groper på ei attgrodd innmarksflate like vest for Den Trondhjemske postvegen. Ved første augekast liknar gropene på fangsgroper. Gropenes plassering nært att med postvegen gjer imidlertid at det er naturleg å sette dei i samband med denne. Truleg er det teke ut sand som er brukt til vedlikehald av vegen. 10

11 Kart 4: Oversikt over nyare tids kulturminne i planområdet. 11

12 Veghistoria i Førde startar med Den Tronhjemske postveg i Den Trondhjemske postvei er ein oppbygd kjøreveg anlagt mellom Bergen og Trondheim (Ese 2007). Først var den ein rideveg, men vart seinare utbetra til kjerreveg. Postvegen gjekk innom ni kommunar i fylket og var 230 km lang. Av desse går ca. 155 km over land og 75 km over fjordar og vatn. Den la grunnlaget for ein stor del av riksvegnettet som kom seinare. Arbeidet med postvegen vart leia av generalvegmeister Christopher Johannesen. Karakteristisk for postvegen gjennom Sogn og Fjordane er alle dei forseggjorde steinbruar og vegskråningar, som visar tørrmurarhandverket på sitt beste (1995:7-8). Ask. ide Str.nr Art Beskriving Lok 11 Grop Tydeleg grop, tilnærma sirkulær i forma. Gropa ligg på ein mosegrodd flate om lag 6 m frå ein bekk. Indre mål: 3,5 x 3 m Djupn: 20 cm. Et 10 cm tjukt svært kolhaldig lag med store kolbitar under brun sandjord og like over undergrunn. Ingen markerte vollar rundt gropen, men antyding til voll i sør. Lok 8 Veg Tydelig vegfar i skog øst for E39. Deler av Den Trondhjemske postveg. Vegbanen er ca 2,5-3 m bred. Veg og veggvoll utgjer ca. 5 m. I det heile har vegen tydelege vollar og med dreneringsgrøfter på sidene. Enkelte stader er det om lag ein meter ned frå vegen til veg grøfta. I sjølve vegbana er det sand- og grus underlag. Vegen er synleg sørvest for innmarksarealet der den startar som ei grusveg frå E39 og går vidare inn i skogen i en slak boge. I dette området er vegen veldig tydeleg. Vegen stopper brått midt i planområdet der den har blitt forstyrra og øydelagt av sandtaket. Vegen er synleg igjen midt inne i skogen, på kanten av sandtaket og går i retning NA-SV mot E 39. Denne delen av vegen er meir attgrodd, men er likevel godt synleg. Vegen er forseggjort, men er i dag attgrodd slik at steinane som har bygd opp vegen ikkje er synleg. Det veks ikkje store trær i vegbana, men for det meste gras og nokre buskar. På oversiktskartet er det markert med stipla 12

13 linje der vegen høgst sannsynleg har gått før den var øydelagt. Dette gjelder i området der vegen er råka av sandtaket og på innmarka parallelt med E39. Lok 12 Lok 13 Lok 14 Grop Tydeleg grop på attgrodd innmarksflate like vest for Den Trondhjemske postveg. Rundoval form Indre mål: 7m x 4m Djupn: 1,20 m Grop Tydeleg grop på attgrodd innmarksflate like vest for Den Trondhjemske postveg. Tilnærma rund form. Indre mål: 2m x 2m Djupn: 80 cm Grop Tydeleg grop på attgrodd innmarksflate like vest for Den Trondhjemske postveg. Tilnærma rund form. Tre store steinar i botn. Indre mål: 3,5m x 3,5 m Djupn: 2m Liknande grop kant i kant med grop D3. Denne gropa ligg heilt inntil vegen som går i retning sør. Gropa er om lag 80 cm djup. 13

14 LOK 11. GROP Bilete mot NA (Foto: Silje Ø. Foyn). 14

15 Den Tronhjemske postveg sørvest for innmarka. Vegbana til høgre i bilete. Vegvoll og veggrøft synleg i midten og til venstre på bilete. (Foto: Silje Ø. Foyn). Oversikt over deler av den Trondhjemske postveg nord for sandtaket ( Foto: Silje Ø. Foyn). 15

16 Den Trondhjemske postveg kjem fram igjen her etter sandtaket, aust for E39. Her var vegen meir attgrodd. Vegbane og veggrøft var likevel synleg. Bilete mot NØ (Foto: Anita Haugen). PRØVESTIKK I det heile vart det gravd 9 prøvestikk på to forholdsvis tørre sandterrassar i området vest for elva Jølstra. Ingen av prøvestikka var derimot funnførande. I eit prøvestikk vart det registrert noko kol. Stratigrafien bestod av torvlag, podseljord og finkorna elvebunnsedimentar i botn. I eit av prøvestikka nærmast elva dukka det opp eit mørkt humushaldig sjikt under eit tjukt sandlag. Dette er høgst sannsynleg eit gamalt torvlag og det syner at elva tidligare har vore større, samt har gått over sine breddar og avsett sediment. Difor har det truleg ikkje vore nokon steinalderbusetnad her, då plassen ligger for nært opp til elva. 16

17 KONKLUSJON Det vart påvist to automatisk freda kulturminne og fem nyare tids kulturminne innanfor Førde-delen av planområdet. Dei registrerte kulturminna ligg i skogsområdet mellom E39 og elva Jølstra. Dei automatisk freda kulturminnane (lok. 9 og 10) er ikkje forstyrra av moderne aktivitetar. Kolgropar er ikkje så vanleg å finne i dei ytre delane av Sogn og Fjordane, men heller i fjelldalane i indre sogn. Den Trondhjemske postveg (lok. 8) er eit kulturminne frå nyare tid og vegen strekker seg i ei svak boge i skogområde parallelt med E39. Postvegen vart registrert vidare i nordlige retning innanfor Jølster kommune. Postvegen fortel ein særskild veg - og kulturhistorie, ikkje berre i Førde kommune, men i alle fylke og kommunar vegstrekninga går igjennom. Vegstrekket i planområdet er forstyrra i nyare tid i samband med sandtaket som har teke deler av vegen. Forutan dette er postvegen intakt med synleg vegbane og veggrøft. Deler av vegen er noko attgrodd med vegetasjon. Det vart registrert tre større gropar like att med postvegen og truleg er dei laga i samband med vedlikehaldsarbeid på vegen. BERGEN Silje Foyn Feltleiar 17

18 Kjelde : Ese, Kristin På god veg. Veghistorie i Sogn og Fjordane. Fylkesarkivet i Sogn og Fjordane. Statens vegvesen, Region vest. Follum J.R, Jacobsen H.Jacobsen Kulturminner i Norge. Spor etter mennesker gjennom år. Tun forlag. Den trondhjemske postveg. Fylkesprosjekt Sogn og Fjordane. Hovudplan for restaurering og forvaltning av postvegen VEDLEGG 1 : STRUKTURLISTE Lokalitet nr. Art Lok. 9 Kolgrop Lok.10 Tjæremile Lok.11 Grop Lok.8 Den Tronhjemske postveg. Lok.12 Grop Lok.13 Grop Lok.14 Grop VEDLEGG 2 :FOTOLISTE Bilete nr Motiv Retning Dato Fotograf 1 LOK. 8. Deler av Den Tronhjemske postveg NA AH 2 " NA " " 3 " NA " " 4 LOK.11 N " SØF 5 LOK. 11 S " " 6 Sti i granskog vest for Jølstra elv N " " 7 Granskog vest for Jølstra elv N " " 8 Stiar i same granskog V " " 9 Prøvestikkområdet. Terrasseflate vest NV " " for Jølstra 10 Tørrlagt elv. Lokalitet 9 ligger på S " " terrasseflaten som Anita Haugen står på 11 Same motiv mot SA SA " " 12 Mogleg veg i skog NNA " " 13 Sti ut fra mogleg veg SSV " " 14 Veg i skog NNA " " 18

19 15 Same vegen i andre retning SSV " " 16 " SSV " " 17 Terrasseskråning som ligg ca. 10 m frå lok 9 V " " 18 Oversikt over nordlig del av planområdet. SV " 19 Den Tronhjemske postveg på nordsida av N " sandtaket 20 Veggrøft til Den Tronhjemske postveg S " " 21 Den Tronhjemske posteveg. Voll og N " " veggrøft synleg midt på bilete 22 LOK. 10 Tjæremile N " " 23 Profil i prøvestikk Lok 10. A " " 24 Profil i prøvestikk Lok 11 A " " 25 Veggrøft til venstre på bilete. Vegbane NA " " der sonderringsboret står. (Den Trondhjemske postveg). Vegetasjonen gjorde det vanskeleg å fotodokumentera skikkeleg denne delen av vegen. 26 Bilete av den same delen av vegbanen NA " " 27 Profil prøvestikk på sandterrasse V AH 28 Profil prøvestikk på sandterrasse N " SØF 29 Lok. 9 Profil i kolgrop S " MT 30 Lok 9. Oversikt V " MT VEDLEGG 3: KOLPRØVELISTE Sample Beta-nr Lokalitet Tolking Datering Beta LOK 9 Kolgrop 610 +/- 40 BP Beta LOK 10 Tjærmile 570 +/- 40 BP Beta LOK 11 Kolgrop 200 +/- 40 BP 19

20 VEDLEGG 4: GPS PUNKT x y id LOK LOK LOK D D D Lok Lok 8 midtre del Lok Lok Lok 8 sørlig del Lok Lok 8 VEDLEGG 5: 14-C DATERINGAR 20