Kulturhistoriske registreringar

Transkript

1 Kulturhistoriske registreringar Kultur- og idrettsavdelinga, Seksjon for kulturminnevern og museum Rv Veg til Lerøy og Bjelkarøy Sund kommune Rapport

2 Innhald 1. INNLEIING Bakgrunn for undersøkinga Området Framgangsmåte Kjende fornminne og fornfunn på garden Tidsrom, arbeidsomfang, deltakarar og vêrtilhøve UNDERSØKINGA Lerøy Bjelkarøy Lok. 1 Dalsfjæra Andre førhistoriske kulturminne Nyare tids kulturminne KOMMENTAR VEDLEGG Innmålte punkter Funnliste Registreringsskjema Dateringsrapport... 17

3 Figurliste Framside Kulturlandskap og steingard, Lerøy, Sund kommune Figur 1.1. Oversiktskart, Lerøy og Bjelkarøy, Sund kommune... 1 Figur 1.2. Plankart... 2 Figur 1.3. Steingard på Bjelkarøy... 3 Figur 1.4. Mogleg gravrøys på Lerøy... 3 Figur 1.5. Funnstad for B10943, Lerøy... 4 Figur 2.1. Delar av undersøkingsområdet på Lerøy... 5 Figur 2.2. Delar av planområdet på Bjelkarøy... 6 Figur 2.3. Lok. 1, Dalsfjæra. Planteikning... 7 Figur 2.4. Utsikt mot lok Figur 2.5. Utsnitt av ØK-kart, Bjelkarøy...8 Figur 2.6. Prøvestikk 1, Lok. 1 - Dalsfjæra... 9 Figur 2.7. Prøvestikk 2, lok. 1 - Dalsfjæra....9 Figur 2.8. Lok. 1 - Dalsfjæra... 10

4 1. INNLEIING 1.1. Bakgrunn for undersøkinga Den arkeologiske undersøkinga på Lerøy og Bjelkarøy i Sund kommune fann stad på bakgrunn av melding om oppstart av reguleringsarbeid i samband med fast vegsamband frå Bergen til øyane i Raunefjorden, datert 27. april Traséen er planlagt å gå frå Hjellestad i Bergen kommune over til øya Store Kinna, vidare til Bjelkarøy, og så over til Lerøy (sjå fig. 1.1 og 1.2). I fyrste omgang er det planlagt å starte arbeidet med trasèen frå Lerøy til Bjelkarøy. Det er tidlegare kjent førhistoriske funn frå Lerøy, men ikkje frå Bjelkarøy. Etter synfaring ved Hordaland fylkeskommune, Kultur- og idrettsavdelinga i mai 2004 vart potensialet for funn av ikkje registrerte fornminne vurdert som stort. Det var difor naudsynt med ei arkeologisk registrering i planområdet før fylkeskommunen kunne gi fråsegn i saka. Det aktuelle området i denne omgang var trasé over Lerøy, samt trasé over vestre delar av Bjelkarøy. Når det ligg føre planar om å forlengje traséen vidare mot Hjellestad, vil også resten av traséen måtte undersøkjast Området Planområdet er stort og variert. Traséen over Lerøy er planlagt frå Naustneset i vest og aust til Litle Bukkholmen på andre sida av øya. Herifrå er det planlagt bru frå Litle Bukkholmen til holmen Store Bukken, og derifrå bru til Bjelkarøy. På Bjelkarøy går traséen nord-nordaustover, først gjennom utmark dernest gjennom dyrka mark, for så å bli knytt opp mot eksisterande veg. Vest på Lerøy ligg det fleire gardar, bustadhus og hyttar. Området her består av dyrka mark, lauvskog samt ein del planta skog. Vegtraséen unngår for det meste dyrka mark, og går i hovudsak gjennom utmarksområde. Vegetasjonen er her lyng og brake, men det finst òg område med mykje og tett planteskog. Landskapet på Lerøy er særs kupert, med haugar og knausar med myrdrag innimellom. Også på sørsida av Bjelkarøy består vegetasjonen av lyng og brake, og området er kupert. Her er det ikkje planteskog, og området er difor meir ope. Den midtre delen av øya, frå aust til vest, er bebygd og oppdyrka Framgangsmåte Grunna topografien til undersøkingsområdet vart undersøkinga gjennomført manuelt med prøvestikking. Slik undersøking foregår ved at ein i område som vert vurdert å ha potensiale for funn graver ca. 40x40 cm prøveruter ned til steril undergrunn eller berg. Massane frå prøvestikket vert sålda. Prøvestikk Figur 1.1. Oversiktskart, Lerøy og Bjelkarøy, Sund kommune 1

5 Figur 1.2. Plankart. Eit utkast til vegtrasé over Lerøy og Bjelkarøy er merkt med svart. Delar av traséen er lagt om på Bjelkarøy. Område som vart undersøkt nærmare et merkt med raudt, og område der det vart observert ei mogleg gravrøys er merkt med grønt. Kartet er nedskalert. Frå Miljørapport

6 med funn vert dokumentert gjennom teikning og fotografering. Om det er trekol i kontekst med funn vert det tatt ut trekolprøve for datering. Med bakgrunn i tidlegare funn frå området, samt topografien på Lerøy og Bjelkarøy, vart området vurdert til å ha potensiale for funn av lokalitetar frå steinalder. Desse ligg oftast knytt til datidas strandline. På grunn av landhevinga etter siste istid finn ein i dag buplassar frå denne perioden gjerne meter over dagens havnivå. Men somme stader kan slike buplassar ligge enno høgare. Den arkeologiske registreringa vart konsentrert om område som i steinalder må ha vore kystnære, veldrenerte og som låg i le for vind. Slike plassar fins vest på Lerøy (der det òg er gjort funn tidlegare), sør for Storavatnet og heilt aust på Lerøy. På Bjelkarøy er det langt færre stader som ligg slik til at ein kunne forvente å finne lokalitetar frå steinalder. Berre i eit område midt på traséen var topografien slik at det ville vere formålstenleg å grave prøvestikk. Figur 1.3. Steingard på Bjelkarøy. Bilete tatt mot V. I heile undersøkingsområdet vart det i tillegg gjennomført ei overflateregistrering etter synlege kulturminne, som gravminne, tuftar, steingardar og liknande Kjende fornminne og fornfunn på garden På Bjelkarøy (gnr. 2) er det frå før ikkje kjent førhistoriske kulturminne. På Lerøy (gnr. 4) er det registrert ei gravrøys. Denne ligg på eit berg vest for Seljehølen og nordaust for Storavatnet. Ho er mykje utkasta, og det er difor vanskeleg å sjå om her er ei eller to røysar. No ser det ut som ei lang røys på 26 x 10 m, orientert nord-sør. Ei anna gravrøys ligg på Buarøy i eit dalsøkk i austre ende på øya. Ho ligg på ein knaus 25 m frå stranda i ei vik mellom to nes. Røysa er 17 m i diameter og 2 m høg, og er bygd av løftestor fjørestein. I tillegg var det kjent ein buplass frå steinalder på gnr. 4/30, 47. Ho skulle ligge i bakken i dalen sørover frå kaia, sør for nokre tyskartufter, og aust for vegen til Seglneset (fig. 1.5). Her vart flekker og avfall av flint og kvarts, kvartsitt og bergkrystall (B10943) oppsamla av Isak Undås i Lokaliteten skulle liggje mellom 13 og 13,40 moh. I dette området Figur 1.4. Mogleg gravrøys på Lerøy (markert med pil). Bilete tatt mot NV. 3

7 Figur 1.5. Funnstad for B10943, Lerøy. Bilete tatt mot NA. vart det gjort eit lausfunn av ei flintflekke under synfaringa i mai Vegtraséen er planlagt å gå tvers gjennom dette området. Elles vart det òg oppsamla flint av Isak Undås i 1955 nord for Lerøyvatnet. Truleg er dette gjort nær stranda på gnr. 4/ Tidsrom, arbeidsomfang, deltakarar og vêrtilhøve Den kulturhistoriske registreringa vart gjennomført den 8 9. juli og den juli 2004, av arkeologane Lars Øyvind Birkenes og Atle Jenssen ved Hordaland fylkeskommune, Kultur- og idrettsavdelinga. Vêret var skiftande, men periodevis med mykje sol og høge temperaturar. 4

8 2. UNDERSØKINGA 2.1. Lerøy Ut frå tidlegare kjende funn, samt topografien til øya, vart sjansen til å kunne finne ikkje-registrerte kulturminne vurdert som størst på Lerøy. Undersøkinga vart difor starta her. Som nemnt ovanfor, var det frå før registrert ein steinalderlokalitet på gnr. 4/ 30. Denne skulle ut frå kartet ligge tett opptil vegtraseen. I tillegg vart det under synfaringa funne ei flintflekke i dette området. Det vart difor gjort ei undersøking for å få ei avgrensing på denne lokaliteten, og for å få vurdert eventuell grad av konflikt i høve til framlegget til reguleringsplan. I området der lokaliteten skulle ligge vart det grave totalt tretten prøvestikk. Berre i eitt av desse vart det gjort funn. Det var eit lite flintavslag funne i omrota massar. Det viste seg òg at undergrunnen i nesten Figur 2.1. Delar av undersøkingsområdet på Lerøy. Havnivå 10 meter over dagens nivå merkt med blått. Kartet er nedskalert. heile dette området var mykje omrota, noko som truleg må sjåast i samanheng med at det her hadde lagt ein fangeleir under siste verdskrigen. Berre mot aust-nordaust var undergrunnen intakt og uforstyrra, og difor med potensial for funn. Men heller ikkje her vart det påvist funn frå førhistorisk tid. Konklusjonen vert difor anten at buplassen som har lagt her må ha vorte så forstyrra og øydelagt av graving under krigen (og seinare) at den ikkje lenger kan finnast att. Det er òg mogleg at her har vore køyrt til masse annansteds frå, og at dei førhistoriske funna på det viset har vorte ført til staden. Ein siste moglegheit er at buplassen er feil plassert på kartet og kan ligge i nærleiken, men utanfor planområdet. Vidare nordaustover langsetter traseen endrar området karakter frå utmark til innmark. Her ligg det gardsbruk med tilhøyrande dyrka mark og fleire steingardar. Sør for Storavatnet, like nordaust for Grønhaugen, vart det òg grave prøvestikk. Heller ikkje her vart det gjort funn. I dette området er det frå før Sefrak-registrert ein ruin av ei utløe (Sefrak-id ). I tillegg ligg her òg ein gammal steingard. Ingen av desse kulturminna vil komme i konflikt med reguleringsplanen. 5

9 Figur 2.2. Delar av planområdet på Bjelkarøy, med nyaste utkast til traséval innteikna. Lokalitet 1 - Dalsfjæra - merkt med grønt. 6

10 Det siste området som vart undersøkt ligg heilt aust på Lerøy, og søraust for Seljehølen, i eit område som vert kalla Litle Bukken. Om ein tenker seg at havnivået har vore om lag ti meter høgare i steinalder, må her ha vore eit sund den gongen. Totalt vart det grave fire prøvestikk i område der det var lausmassar i undergrunnen, men utan funn. Figur 2.3. Lok. 1, Dalsfjæra. Planteikning 1:100. 7

11 2.2. Bjelkarøy På Bjelkarøy var det frå før ikkje kjent automatisk freda førhistoriske kulturminne. Men her er Sefrak-registrert fleire bygningar frå historisk tid. Ingen av desse vil komme i direkte konflikt med reguleringsplanen. Men gamle steingardar vil verte råka av vegbygging. Vegtraseen over Bjelkarøy går i hovudsak over område som truleg ligg for høgt og for brattlendt til i høve til å kunne forvente å gjere funn frå steinalder. I eit tidleg utkast til veg over Bjelkarøy var traséen lagt gjennom området like aust for Dalsfjæra, på vestsida av Bjelkarøy. Då det var dette utkastet den arkeologiske undersøkinga tok utgangspunkt i, måtte dette området undersøkast. Figur 2.4. Utsikt mot lok. 1. Bilete tatt mot S Lok. 1 Dalsfjæra Austover frå Dalsfjæra strekk det seg eit flatt myrdrag, som ligg om lag moh. Mot aust er det ein bratt skrent, mot nord ein slak skråning som delvis er skogkledt og delvis er ope slåttemark. Mot sør stig terrenget ganske markert. Mot nordvest og sørvest ligg det fleire fritidsbustader. Om ein ser føre seg at sjøen har stått om lag fem eller ti meter høgare enn det den gjer i dag (sjå figur 2.5), har det som i dag er myr vore ein vik i førhistorisk tid. I skråninga nord for dette myrdraget vart det grave fire negative prøvestikk. På eit lite platå lengst mot søraust vart det og grave fire prøvestikk. I to av desse prøvestikka vart det gjort funn av gjenstandar som kan daterast til steinbrukande tid. I prøvestikk 1 (PS1) vart det funne ein ryggflekke og seksten avslag av flint (sjå funnliste til sist i rapporten). I prøvestikk 2 (PS2) vart det funne eit avslag av bergkrystall. Det vart òg tatt ut ein trekolprøve frå lag 2 i PS1. Denne vart sendt til NTNU i Trondheim for C14-datering. Ut frå topografien og dei tomme prøvestikka, ser ein at dette er ein liten lokalitet. I storleik er han om lag 4 x 6 meter N-S. Truleg har dette vore eit såkalla aktivitetsområde. Figur 2.5. Utsnitt av ØK-kart, Bjelkarøy, som synar havnivå 10 meter over dagens nivå (mørk blått). Lokalitet 1 er merkt med grønt. Kartet er skalert ned. 8

12 Figur 2.6. Prøvestikk 1, Lok. 1 - Dalsfjæra Figur 2.7. Prøvestikk 2, lok. 1 - Dalsfjæra. Frå prøvestikk 1 vart det tatt ut ei trekolprøve. Denne vart datert til ca ± 50 BP, dvs. innanfor tidsommet e. Kr. (som er innanfor perioden Romartid). Dette er ei datering som ikkje stemmer med ei datering til steinalder av funna som vart gjort på lokaliteten. Det er difor truleg at trekollaget (lag 2) anten representerar avsviing i samband med dyrking eller ein skogbrann i området. 9

13 Men ein kan ikkje sjå bort frå at prøven kan vere frå ein eldstad frå romartid. Lokaliteten ligg i dag på mellom moh. Dersom ein antar at lokaliteten i si tid låg i nærleiken av strandkanten, kan dette tyde på at han må daterast til ein gong i eldre steinalder. Men ein kan ikkje seie noko meir nøyaktig enn dette. Figur 2.8. Lok. 1 - Dalsfjæra. Bilete tatt mot NV. Funnmaterialet frå lokaliteten er så sparsamt at det vanskeleg lar seg gjere å datere han anna enn til steinalder generelt. Dette passer òg godt med plasseringa av lokaliteten i høve til førhistorisk havnivå Andre førhistoriske kulturminne Det vart observert ei mogleg gravrøys på Lerøy, på Kalsneset, sør på øya. Denne kan minne om ei langrøys frå bronsealder, og bør undersøkast nærmare (sjå fig. 1.4) 2.4. Nyare tids kulturminne Både på Lerøy og Bjelkarøy fins det kulturminne frå historisk (eller etterreformatorisk) tid. På begge desse øyane finst det fleire eldre bygningar og steingardar. Fleire av desse bygningane er eldre enn 100 år, og er Sefrak-registrert. Mange av steingardane er teikna inn på ØK-kart, men truleg ikkje alle. I samband med registreringa sumaren 2004 vart ikkje registrering av slike kulturminne prioritert, anna enn gjennom fotografering der mogleg konflikt med vegbygging kunne oppstå (sjå framside). På Lerøy er det i tillegg mange minne frå siste verdskrigen; bunkarar, skytestillingar, torpedobatteri m.m., men ingen av desse kjem i konflikt med reguleringsplanen for vegsamband mellom Lerøy - Bjelkarøy. 10

14 3. KOMMENTAR I samband med den arkeologiske registreringa på Lerøy og Bjelkarøy i Sund kommune vart det funne eitt ikkje tidlegare registrert automatisk freda kulturminne. Dette er ein liten steinalderslokalitet, som ligg midt på eit av dei eldre utkasta til traséval over Bjelkarøy, og like aust for ei vik som kallast Dalsfjæra. Då ein no har gått bort frå dette alternative trasévalet, og heller har valt å leggje traséen lenger mot aust (sjå figur 2.2), har ein unngått å komme i konflikt med kulturminnet. Frå før er det kjent ein steinalderlokalitet på Lerøy (gnr. 4/30) (sjå figur 2.1). Det vart grave mange prøvestikk i dette området for å finne lokaliteten og avgrensinga på den, men det synte seg at massane her er særs omrota. Berre i eitt av prøvestikka vart det gjort eit funn av ei lita flis av flint. I tillegg vart det i samband med synfaringa her i mai 2004 funne ei flekke av flint. Det var diverre ikkje mogleg å lokalisere steinalderslokaliteten gjennom den arkeologiske undersøkinga. Mogleg er lokaliteten feil plassert på kartet og kan difor liggja i nærleiken, men utanfor planområdet. Ein må konkludere med at vegen ikkje er i konflikt i dette området. 11

15 12

16 VEDLEGG Innmålte punkter Funnliste Registreringsskjema Dateringsrapport 13

17 Innmålte punkter (med handhelde GPS): Nr 32V UTM Gard Gnr/bnr Kommune Målt objekt Målepunkt Lerøy 4/30 Sund Negativt prøvestikk Sentrum Lerøy 4/30 Sund Negativt prøvestikk Sentrum Lerøy 4/30 Sund Negativt prøvestikk Sentrum Lerøy 4/30 Sund Negativt prøvestikk Sentrum ikke notert Lerøy 4/30 Sund Negativt prøvestikk Sentrum Lerøy 4/30 Sund Negativt prøvestikk Sentrum Lerøy 4/30 Sund Negativt prøvestikk Sentrum Lerøy 4/30 Sund Negativt prøvestikk Sentrum Lerøy 4/30 Sund Negativt prøvestikk Sentrum Lerøy 4/30 Sund Negativt prøvestikk Sentrum Lerøy 4/30 Sund Negativt prøvestikk Sentrum Lerøy 4/30 Sund Negativt prøvestikk Sentrum Lerøy 4/30 Sund Negativt prøvestikk Sentrum Lerøy 4/30 Sund Negativt prøvestikk Sentrum Lerøy 4/30 Sund Negativt prøvestikk Sentrum Lerøy 4/30 Sund Negativt prøvestikk Sentrum Lerøy 4/30 Sund Negativt prøvestikk Sentrum Lerøy 4/8 Sund Negativt prøvestikk Sentrum Lerøy 4/8 Sund Negativt prøvestikk Sentrum Lerøy 4/2 Sund Negativt prøvestikk Sentrum Lerøy 4/2 Sund Negativt prøvestikk Sentrum Lerøy 4/2 Sund Negativt prøvestikk Sentrum Lerøy 4/2 Sund Negativt prøvestikk Sentrum Bjelkarøy 2/2 Sund Negativt prøvestikk Sentrum Bjelkarøy 2/2 Sund Negativt prøvestikk Sentrum Bjelkarøy 2/2 Sund Negativt prøvestikk Sentrum Bjelkarøy 2/2 Sund Negativt prøvestikk Sentrum Bjelkarøy 2/2 Sund Lok. 1 PS1 Sentrum Bjelkarøy 2/2 Sund Lok. 1 PS2 Sentrum Bjelkarøy 2/2 Sund Lok. 1 neg. prøvestikk Sentrum Bjelkarøy 2/2 Sund Lok. 1 neg. prøvestikk Sentrum Funnliste: Funnkontekst Gard Kommune Innhald/Kommentar Lausfunn i omrota Lerøy Sund 1 mikroavslag (1.5.3); flint prøvestikk Lok. 1, PS 1 Bjelkarøy Sund 1 smalflekke (1.1.2); flint; proksimal-delen Lok. 1, PS 1 Bjelkarøy Sund 5 vanlige avslag (1.5.2); flint; 1 brent; 1 med cortex Lok. 1, PS 1 Bjelkarøy Sund 2 vanlige avslag (1.5.2); bergart (mylonitt?) Lok. 1, PS 1 Bjelkarøy Sund 3 mikroavslag (1.5.3); flint; 1 med cortex Lok. 1, PS 1; frå Bjelkarøy Sund 1 ryggflekke (1.2.1); flint trekolprøva Lok. 1, PS 1; frå Bjelkarøy Sund 4 mikroavslag (1.5.3); flint trekolprøva Lok. 1, PS 1; frå Bjelkarøy Sund 1 kjernefragment (2.5); flint trekolprøva Lok. 1, PS 2 Bjelkarøy Sund 1 vanlig avslag (1.5.2); bergkrystall 14

18 REGISTRERING AV KULTURMINNE Automatisk freda kulturminne HORDALAND FYLKESKOMMUNE Kulturminne yngre enn 1537 OBJEKT LOKALITETSNAMN HØGD OVER HAVET STEINALDERLOKALITET KOMMUNE DALSFJÆRA GARDSNAMN MOH. GNR/BNR SUND GRUNNEIGAR/BRUKAR. BJELKARØY ADRESSE 2/2 ØK - KART NGO -KOORDINAT MÅLEMETODE UTM-KART GPS måling x = y = WSKTRANS KONVERTERT ED 50 KOORDINAT WGS 84 KOORDINAT FILM NR. 2004:113 DIAS NEG. NR. FARGE NEG. NR. SV-KV NEG. NR. REGISTRERT DATO SIGNATUR ATLE JENSSEN LENDE OG LOKALISERING terrengskildring, plassering i terrenget, avstander, retninger, tilgang til minnet. Den registrerte steinalderlokaliteten ligg ved ein stad som heiter Dalsfjæra, på vestsida av Bjelkarøy. Han ligg på eit lite platå om lag 185 m aust for sjøen. Dette platået er tydeleg markert mot nord, der det fell bratt ned mot eit flatt aust-vest-orientert myrdrag. Aust for lokaliteten stig terrenget bratt, medan det stig meir gradvis mot sør. Tilgangen til dette minnet er god; frå "hovudvegen" over øya går det ein sti ned til hyttefeltet attmed Dalsfjæra. Frå denne stien er det berre kort veg til lokaliteten. 15

19 KULTURMINNEMINNESKILDRING Utstrekning, vegetasjon, orientering og plassering av enkelte objekt, felt. Bygningsmateriale, konstruksjon, kulturminnet sin samanheng med andre minne. Lokaliteten er liten, og måler berre om lag 4 x 6 meter N-S. Han ligg ope, og her er det berre vegetasjon i form av gras og lyng. Mot nord er det eit tett einerkratt, men dette ligg utanfor sjølve lokaliteten. På vestsida av lokaliteten er det myr, og gjennom denne renn det ei lita bekk fra sør til nord. Det ligg ingen andre kjente kulturminne i dette området. TILSTAND God. STRATIGRAFI I prøvestikk 1 vart det påvist tre lag: lag 1 = torv, lag 2 = trekolhaldig sand/grus, lag 3 = rustraud sand. I prøvestikk 2 vart det påvist fire lag: lag 1 = torv, lag 2 = mørk grå silt/sand, lag 3 = mørk gråbrun sand, lag 4 = ljosare grågrøn sand. FUNN I lag 2 i prøvestikk 1 vart det gjort funn av avslag og ein ryggflekke av flint, samt at det i prøvestikk to vart funne eit avslag av bergkrystall. DATERING Trekolprøve frå lag 2 i prøvestikk 1 gav ei datering til eldre romartid, mens funna og topografien til lokaliteten peikar mot ei datering til steinalder, gjerne slutten av eldre steinalder. KJELDER, REFERANSER Ikkje skildra tidlegare. Rapport, tidlegare undersøkingar og funn, skriftlege kjelder, SEFRAK, informantar, munnleg tradisjon. 16

20 17