Frådeling Ytre Kavli Ytre Kavli, gnr. 45/10 i Rauma kommune

Transkript

1 EIN TYDELEG MEDSPELAR Arkeologisk rapport nr. 6/2012: Frådeling Ytre Kavli Ytre Kavli, gnr. 45/10 i Rauma kommune Kristoffer Dahle

2 4

3 Innhald Forord Samandrag Bakgrunn og formål med undersøkinga Området Kulturhistorisk riss Automatisk freda kulturminne Nyare tids kulturminne Lausfunn Strategi og metode Visuell overflateregistering Maskinell sjakting Undersøkinga Synlege strukturar Sjakter Dokumentasjon Resultat Dyrkingsspor (ID ) Konklusjon Litteraturliste Vedlegg

4 Forord Eit kulturminne er eit spor etter menneskeleg liv og virke i vårt fysiske miljø, som til dømes ein bygning, ein veg, eit gravminne, ein steinalderbuplass, ei kokegrop eller eit jarnvinneanlegg, men også stader det knyter seg historiske hendingar, tru eller tradisjonar til. Kulturminna representerer både uerstattelege kjelder til kunnskap om fortidige samfunn, og ein ressurs for oppleving og bruk i dag og i framtida. Kulturminne frå forhistorisk tid og mellomalder (eldre enn 1537) er automatisk freda i kraft av sin høge alder, jf Kulturminneloven 4. Frå tida før skriftlege kjelder, er dei materielle leivningane dei einaste kjeldene til å forstå menneska og det samfunnet dei levde i. Kulturminne frå nyare tid (yngre enn 1536) kan også ha høg verdi. Særleg verdifulle kulturminne kan bli vedtaksfreda, jf. Kulturminneloven 15 og 19. Alle type kulturminne kan dessutan bli verna som omsynssonar, jf. Plan og bygningsloven Dette gjeld også større kulturmiljø, der ulike kulturminne inngår i ein heilskap eller samanheng. ARKEOLOGISK PERIODE HOVEDPERIODE 14C-ÅR før nåtid Kalenderår Tidlegmesolitikum Eldre steinalder b.p f.kr. Mellommesolitikum b.p f.kr. Seinmesolitikum b.p f.kr. Tidlegneolitikum Yngre steinalder b.p f.kr. Mellomneolitikum A b.p f.kr. Mellomneolitikum B b.p f.kr. Seinneolitikum b.p f.kr. Eldre bronsealder Bronsealder b.p f.kr. Yngre bronsealder b.p f.kr. Førromersk jarnalder Eldre jernalder b.p. 500 f.kr. 0 Eldre romartid b.p e.kr. Yngre romartid b.p e.kr. Folkevandringstid b.p e.kr. Merovingertid Yngre jernalder b.p e.kr. Vikingtid b.p e.kr. Mellomalder Mellomalder e.kr. Nyare tid Nyare tid 1537 e.kr. Figur 1. Kronologisk oversikt over tidsperiodene Då kun eit fåtal av alle kulturminne er kjent, er kulturminneforvaltninga avhengig av arkeologiske registreringar for å kunne uttale seg til plansakar, jf. Kulturminneloven 9. Om ei planlagt utbygging kjem i konflikt med automatisk freda kulturminne, må tiltakshavar søke om dispensasjon frå lovverket. 6

5 Samandrag Denne arkeologiske undersøkinga blei føreteke på garden Ytre Kavli, gnr. 45/10 i Rauma kommune, i samband med frådeling av tomt. Feltarbeidet blei utført av Kristoffer Dahle den 27. mars 2012, og rapporten blei ferdigstilt 26. juli Totalt blei det nytta 15 timar på saka. Av metodar blei det nytta visuell overflateregistrering og maskinell sjakting. Totalt blei det funne 1 automatisk freda lokalitet innanfor tomta: Dyrkingspor, ID

6 2.0 Bakgrunn og formål med undersøkinga Bakgrunnen for denne arkeologiske registreringa er søknad om frådeling av tomt under gnr 45/10 på Ytre Kavli i Rauma kommune. Grunneigarens søster ønskjer å flytte til kommunen og vil byggje ny bustad på den omsøkte tomta. Figur 2. Oversiktskart Før tiltaket kunne godkjennast blei det stilt krav om arkeologisk registrering for å undersøke forholdet mellom tiltaket og eventuelle automatisk freda kulturminne, jf 9 i kulturminneloven av 9. juni Tomta ligg like nedanfor gamletunet på Kavli, og har eit særleg potensial for dyrkingsspor frå jarnalder og mellomalder. 8

7 3.0 Området Ytre Kavli ligger i Isfjorden i Rauma kommune, lengst inne i Romsdalsfjorden. Tomta ligg like ovanfor fylkesvegen som går austover til Grøvdalen. Her ligg den mellom fleire bygningar frå midten av 1900-talet. Noko lengre oppe, ovanfor dyrkamarka, ligg dei gamle gardstuna. Ut frå høgda over havet er potensialet for funn av steinalderbuplassar noko begrensa, men breelvavsetningar kombinert med sørvendt plassering gjer staden godt eigna for tidleg jordbruk. Figur 3. Utsyn over Isfjorden frå tomta 9

8 4.0 Kulturhistorisk riss Garden Kavli er første gong omtalt på 1500-talet, og namnet blir då skrive på ulike måtar, som t.d. Cawli (NRJ II 86), Kafflye (DN X 801). Opphavet til gardsnamnet er usikkert, men første leddet kan komme av kafli. M., «en rundstok, hvis Anvendelse i Stedsnavne kan sammenlignes med den hyppige Brug af stafr i saadanne Navne» (jf NG, b. 13, s. 241). Delinga mellom Indre og Ytre Kavli er kjent i 1647, men går truleg mykje lengre tilbake. På denne tida var det alt fem brukarar på dei to gardane. Ut frå utskiftningskartet frå 1936 verkar det eldste tunområdet å ha ligget der tunet på 45/10 ligg i dag. Figur 4. Utsnitt frå utskiftingskartet for Ytre Kavli, med det eldste tunområdet sentralt i biletet. 10

9 4.1 Automatisk freda kulturminne Ei oversikt over freda kulturminne er å finne på eller som wmsteneste i ein andre nettportalar (t.d. Figur 5. Kart over gravfunn ovanfor tunet på Ytre Kavli (jf. Askeladden) Før undersøkinga var det ikkje registrert automatisk freda kulturminne på Ytre Kavli. Tre funnstader er likevel lagt inn den nasjonale databasen, med id 8557, og (les meir om funna under kapittel 4.3). Gravfunna som er frå yngre jarnalder ligg alle like ovanfor det historiske tunet, og kan indikere at dette låg på om lag same plass i vikingtida. Figur 6 og 7. Funn fa Kavli: eineggja sverd og øks (T15454) 11

10 4.2 Nyare tids kulturminne Ei oversikt over ein del verneverdige bygningar og andre byggverk frå nyare tid er å finne i det såkalla SEFRAK-registeret. Dette er tilgjengeleg som wms-teneste, mellom anna på og Figur 8. Oversikt over tomta, med det historiske tunet på Ytre Kavli i bakgrunnen. Det er ikkje SEFRAK-registrerte bygningar nær tomta, men på tunet ovanfor er det både registrert stuer og andre bustadhus ( , -019 og -029), eldhus ( ), stabbur ( ) og løer ( og -024). 4.3 Lausfunn Ei oversikt over gjenstandar som er innlevert til museum er tilgjengeleg på Ein del av desse er også kartfesta og fotografert. Som nemnt er det gjort tre gravfunn frå yngre jarnalder (T4886, T5239, T12997 og T15454). Sannsynlegvis er alle frå 700-talet e.kr. Den eine var ei branngrav, utan noko synleg markering på overflata. Den andre var markert av ei lita røys. For den tredje manglar informasjon om funnkonteksten. Alle gravfunna inneheldt eineggja sverd, som er typisk for perioden. I tillegg omfatta gravmaterialet økseblad, pilepissar, celt, tynnslehammer, knivblad, ljåblad, sigdblad, spiker, beslag, perle, saks, bisselmunnbitt, brente bein og diverse små jernfragmenter. 12

11 5.0 Strategi og metode Strategi og metode blei valt ut frå terreng, arealbruk og vegetasjon i området. Heile tomta blei visuelt synfart, og maskinelle sjakter blei anlagt i område med dyrka mark. Høgda over havet gjorde at potensialet for bevarte fangstbuplassar frå steinalderen vart rekna som lågt, og det blei difor ikkje gjort manuelle prøvestikk. 5.1 Visuell overflateregistrering Metoden inneber at markoverflata blir registrert for å påvise funn av tufter, gravminner, dyrkingsspor o.s.b. Grunnen blir sondert ved hjelp av sonderingsbor, ei ca 1 meter lang metallstang der det er frest ut eit spor som gjer det mogleg å ta ut en profil av grunnen der ein stikk. Ved moglege funn blir det gjerne opna ei sjakt eller eit prøvestikk for å påvise eldstader, golvnivå, dyrkingslag el.l, avgrense kulturminna, og eventuelt ta ut kolprøver for datering. 5.2 Maskinell sjakting Metoden inneber at ein nytter gravemaskin med flatt graveskjær/pusseskjær til forsiktig å skrape av det øvste matjordslaget. Spor etter blant anna eldstader og stolpehol etter hus er ofte synlege rett i overkant av den sterile runnen under. Sjaktene har ei bredde på om lag 3 meter. Ved undersøking av større område blir sjaktene lagt parallelt, med innbyrdes avstand på om lag meter. Figur 9 og 10. Tiltaksområdet under maskinell sjakting 6.0 Undersøkinga Registreringsarbeidet blei utført av 27. mars 2012, og utgjorde totalt 6 timer i felt. Maskinførarar var Dag Ugseth frå Eide og Frilund AS som stilte med en 21 tonns Volvo gravemaskin, med ca. 150 cm brei pusseskuff. Det var opphald, men feltarbeidet blei noko hemma av sterkt tilsig av vatn i sjaktene. 13

12 6.1 Synlege strukturar Området blei først undersøkt visuelt for å påvise hittil ukjente kulturminne som var synlege på overflata. Det blei påvist to åkerreiner. Figur 11. Flyfoto som viser dei synlege strukturane Figur 12. Åkerrein (1) Figur 13. Åkerrein (2) Den øvre reindannelsen er svak, og kan stamme frå relativ moderne dyrking. Den nedste, som ligg like ovanfor vegen, er meir markant og kan ha stor tidsdybde. Sannsynlegvis er den øvre sekundær, då åkeren stadig har blitt trekt lengre opp. Dette inneber også at den nedre og primære reindanninga kan vere betre bevart, då den ikkje har vore råka av plogen i seinare tid. 14

13 6.2. Sjakter Det blei totalt åpna to sjakter med maskin innafor tomta. Den fyrste blei anlagt i øvre del av tomta. Her var terrenget flatt nok til at det kan ha stått hus eller liknande i forhistorisk tid. Den andre sjakta blei anlagt på tvers av den nedre åkerreina, med mål om å ta ut prøver for C14- datering og pollenanalyse. Figur 14. Kart over alle sjaktene, med nummer Sjakt 1 Sjakta var positiv, og det ble påvist eit dyrkingslag som er automatisk freda. Lengde: 29 m Bredde: 2,5-7 m Dybde: cm Retning: ØSØ-VNV Lag Nr. Tykkelse Beskrivelse Prøve Kommentar Brun homogent matjordslag. Lite kol Mørk gråbrun mineraljord, med ein del kol KP 5/12 Dyrkingslag, ID Rødbrun aur/grus/sand Str. Nr. Type Beskrivelse Prøve Kommentar 1 Fyllskifte Mørk gråbrun mineraljord, med ein del kol KP 5/12 (jf. lag 2) Dyrkingslag, ID Samling stein, d. 60. cm. Lite kol, ikkje Avskrevet som natur, men kan 2 Steinsamling 3 Steinsamling skjørbrent stein. Samling stein, d. 80. cm. Lite kol, ikkje skjørbrent stein. 15 vere rest av rydningsstein. Avskrevet som natur, men kan vere rest av rydningsstein.

14 Figur 15. Sjakt 1, oversikt Figur 16. Sjakt 1, oversikt Etter om lag 17 meter blei det påvist eit mørk gråbrunt og kolhaldig fyllskifte i nedre del av sjakta. Dette blei tolka som ein mogleg struktur, og sjakta blei difor utvida mot sør for å finne ei eventuell avgrensing. Det gråbrune skiktet viste seg å fortsetje både mot sør og vest, og blei tolka som eit dyrkingslag. Laget blei snitta med maskin, og var cm tjukt. Figur 17. Sjakt 1, under utviding Figur 18. Sjakt 1, utvidet område Figur 19. Sjakt 1, dyrkingslag etter snitting Figur 20. Sjakt 1, dyrkingslag etter snitting I overkant av dyrkingslaget blei det påvist ei eller to samlingar stein, utan kol og skjørbrent stein. Struktureane blei avskrive som natur. 16

15 Sjakt 2 Sjakta var positiv, og det ble påvist fleire dyrkingslag som er automatisk freda. Figur 21. Sjakt 2 Figur 22. Sjakt 2 Figur 23. Sjakt 2 Figur 24. Sjakt 2 Figur 25. Sjakt 2, prøveuttak Lengde: 4 m Bredde: 1 m Dybde: cm Retning: N-S Lag Nr. Tykkelse Beskrivelse Prøve Kommentar cm Torv Laus brun mineraljord, lite kol, ein del humus KP 6/12, PP1A/12 PP1B/ Fastare og meir silthalding brun mineraljord. KP 7/12, PP1C/12 PP1D/12 KP 8/ cm Mørk gråbrun minerealjird, med ein del kol. PP1E/12 5 Rødbrun aur/grus/sand PP1F/12 Dyrkingslag fra seinmellomalder, nyare tid, ID Dyrkingslag fra vikingtid-tidleg mellomalder, ID Dyrkingslag frå eldre jarnalder, ID

16 6.3 Dokumentasjon Sjakter og registrerte strukturar blei fotografert og kartfesta. Det blei nytta eit Canon EOS 1000D digitalt speilreflekskamera, og teke 35 bilete. I tillegg kjem luftfoto og fleire andre illustrasjonar. Bileta er sortert, merka og arkivert ved bruk av Fotostation (sjå vedlegg 1). Kartfestinga blei gjort av Kristoffer Dahle ved bruk av ArcPad og luftfoto, og bearbeida ved hjelp av ArcMap. Alle teikningane er også reinteikna, georeferert og vektorisert, som grunnlag for innlegging i kulturminnedatabasen Askeladden. Totalt blei det teke 4 kolprøver, derav tre er sendt til treartsbestemming og C14-datering (vedlegg 2 og 3). Det blei også tatt og analysert ein pollenserie på seks prøver frå åkerreina (vedlegg Resultat Undersøkinga resulterte i funn av ein automatisk freda lokalitet: 7.1 Dyrkingsspor (ID ) Spor etter dyrking frå eldre jarnalder og fram til nyare tid, beståande av ei dyrkingsflate som er avgrensa av ei synleg åkerrein i nedre kant. I overkant går den forhistoriske dyrkingsflata opp til ei yngre åkerrein. Moderne dyrking i overkant av denne har truleg medført at eldre lag er tapt. Figur 26. Lokaliteten på Øvre Kavli 18

17 Dyrkingsspora viser at jordet blei rydda i byrjinga av eldre jarnalder, truleg ved brannrydding, men at skogen framleis låg tett innpå åkeren. I vikingtida blei åkerbruket intensivert, med rydding av stein og mogleg bruk av husdyrgjødsel. Framleis var bygg det viktigaste kornslaget. Skogsområda kring åkeren er rydda, og tatt i bruk som beite. Etter svartedauden blei truleg større område tatt i bruk til dyrking, både av bygg og kveite og seinare også rug. Det er no lite spor etter husdyr på beite, men bruken av husdyrgjødsel aukar kraftig. Lokaliteten ligg like ved fylkesvegen frå Hen til Grøvdal, om lag 1 km aust for Isfjorden sentrum. Dyrkingsspora ligg om lag 70 m. o.h, på breelvavsetningar i sørvendt helling. Området ovanfor er framleis åker. Det historiske tunet på Indre Kavli ligg like ovanfor. Figur 27. Lokaliteten på Øvre Kavli Lokaliteten består av følgjande enkeltminne: Dyrkingsflate ( ) Dyrkingsflate frå eldre jernalder, beståande av eit opptil 20 cm tjukt mørkebrunt dyrkingslag. Flata er anslått til å vere om lag 1 daa, og er påvist under sjakting. Den har sannsynlegvis vore større, men er berre bevart langs randen av dyrka marka og nedanfor ei åkerrein frå nyare tid. Laget inneheld mykje kol som er typisk for perioden. Restar etter rydding av dyrkingsflata er også påvist i åkerreina nedanfor. 19

18 Åkerrein ( ) Synleg åkerrein på om lag 1 meter i nedre kant av dyrkingsflata, med tre ulike dyrkingslag. To av desse dekkjer berre halve sjakta, og endar i eit område med mykje rydningstein. Dette førte også til utrasing under sjaktinga. Det yngste laget dekkjer derimot heile sjakta. Dateringar og pollenanalysene vitnar om dyrking frå førromersk jarnalder og fram til nyare tid. Før denne tid var området dekka av skog, i hovudsak bjørk. På gunstige stader vaks det hassel, medan det var orskog i fuktige område. Langs bakken var det mest bregnar, men også noko gras og starr. Figur 28. Profil, åkerrein Lag 4 som er datert til perioden f.kr. (2370±30 BP, Beta ) vitnar om at skogen blei brent. Det er påvist byggdyrking i nærleiken, truleg på dyrkingsflata ovanfor. Pollenanalysen viser framleis stort innslag av trevegetasjon, og hellingane nedanfor åkerreina var truleg framleis skogkledt i eldre jarnalder. I lag 3 datert til e.kr. (1160±30 BP, Beta ) var nok mykje av denne skogen rydda, då urter og beiteindikatorarar tek over for trepollen. Mengda byggpollen aukar også i vikingtid/tidleg mellomalder, og det er indikasjonar på at jorda har vore gjødsla. Dette kan truleg spegle ein situasjon der åkerreina markerte eit skilje mellom åker og eng, men det kan også vere at åkrane periodevis blei lagt i trede. Jamfør Frostatingsloven skulle ein fjerdedel av åkeren ligge i trede kvart år. 20

19 Det er ingenting som tyder på at jorda blei lagt brakk etter Svartedauden. I lag 2 datert til e.kr. (480±30 BP, Beta ) var landskapet svært åpent, og mengda bygg og no også kveite var stor. Seinare har ein også dyrka rug. Dei store mengdene gjødselsoppsporer, saman med mangelen på smalkjempe, tydar på at det ikkje blei beita i nærleiken, men at ein i staden nytta seg av husdyrgjødsel. Figur 29. Dyrkingsflate på Øvre Kavli Figur 30. Åkerrein på Øvre Kavli Figur 31. Prøveuttak, åkerrein 21

20 8.0 Konklusjon Heile området er registrert jf. Kulturminneloven 9. Av metodar blei det både nytta visuell overflateregistrering og maskinell sjakting. Figur 55. Kart som viser den nye lokaliteten ift tomta. Undersøkinga resulterte i funn av ein automatisk freda lokalitet, beståande av ei dyrkingsflate og ei åkerrein. Desse er registrert i den nasjonale kulturminnedatabasen Askeladden, med ID nr , og er tilgjengelege på Registreringa på Ytre Kavli kan kaste nytt lys over jordbruksutviklinga i Isfjorden. Medan Hen og områda nærmast fjorden blei rydda i yngre steinalder/eldre bronsealder, verkar Kavli å ha blitt rydda under ein ny ekspansjon i jordbruket i førromersk jarnalder. Frå å ha vore eit skogsområde, prega av bjerk og bregnevegetasjon, kan vi skilje ut følgende fasar: 1) Eldre jernalder (500 f.kr-550 e.kr.) Skogen blir rydda, men det er framleis skog i tett innpå åkeren (på nedsida?). Dyrking av bygg. Relativ ekstensiv bruk, utan spor etter bruk av husdyrgjødsel. Det er usikkert om kolinnhaldet skuldast omroting av brannryddingslaget, at ein har gjødsla med kol, eller om ein kan ha praktisert ein form for busktrede. 2) Yngre jarnalder/tidlig middelalder ( e.kr.) Åpnare landskap. Dyrking av bygg. Noko meir intensiv bruk. Spor etter rydding av stein, og mogleg bruk av husdyrgjødsel. Mykje spor etter beiteindikatorar kan tyde på at skogen nedanfor har blitt rydda til beite, evt at åkeren periodevis har ligget i trede. 22

21 3) Seinmiddelalder/tidlig nytid ( e.kr. Svært åpent landskap. Dyrking av bygg og kveite, og etterkvart også rug. Områda nedanfor blir no også nytta til dyrking, i eit meir eller mindre samanhengande åkerareal. Intensiv bruk, med mykje bruk av husdyrgjødsel. Lite innslag av beite. Vi ser av dette at gravfunna på Kavli frå tidleg vikingtid, som også inkluderte ljå- og sigblad, fell saman med ein periode med auka intensitet og investering i jordbruket. 23

22 9.0 Litteraturliste DN = Diplomatarium Norvegicum I-XXI (utg. ved C.C.A. Lange m.fl.) Christiania NG = Norske Gaardnavne I-XVIII (utg. ved Oluf Rygh) Christiania NRJ = Norske Regnskaper og Jordebøger fra det 16de Aarhundrede ( (utg. av H. J. Huitfeldt-Kaas). Christiania Øye, I. (red.) Vestlandsgården fire arkeologiske undersøkelser. Havrå Grinde Lee Ormelid. Arkeologiske avhandlinger og rapporter 8. Universitetet i Bergen Vedlegg 1. Fotoliste 2. Treartbestemmelse 3. Dateringsrapport 4. Pollenanalyse 24

23 25

24 26

25 27

26 28

27 29

28 Mr. Kristoffer Dahle Report Date: 6/6/2012 Sample Data Measured 13C/12C Conventional Radiocarbon Age Ratio Radiocarbon Age(*) Beta /- 30 BP o/oo 480 +/- 30 BP SAMPLE : KP KD ANALYSIS : AMS-Standard delivery MATERIAL/PRETREATMENT : (charred material): acid/alkali/acid 2 SIGMA CALIBRATION : Cal AD 1410 to 1450 (Cal BP 540 to 500) Beta /- 30 BP o/oo /- 30 BP SAMPLE : KP KD ANALYSIS : AMS-Standard delivery MATERIAL/PRETREATMENT : (charred material): acid/alkali/acid 2 SIGMA CALIBRATION : Cal AD 780 to 900 (Cal BP 1170 to 1050) AND Cal AD 910 to 970 (Cal BP 1040 to 980) Beta /- 30 BP o/oo /- 30 BP SAMPLE : KP KD ANALYSIS : AMS-Standard delivery MATERIAL/PRETREATMENT : (charred material): acid/alkali/acid 2 SIGMA CALIBRATION : Cal BC 510 to 390 (Cal BP 2460 to 2340) 30

29 31

30 32

31 33

32 34

33 35

34 36

35 37

36 Møre og Romsdal fylkeskommune Fylkeshuset 6404 Molde Telefon: E-post: