Frøblandingar til eng for sauebeiting i kombinasjon med slått

Frølndingr til eng for sueeiting i kominsjon med slått Resultt frå rettleiingsprøving NIBIO RAPPORT VOL. 4 NR. 24 2018 Synnøve Rivedl og Liv Østrem Divisjon for mtproduksjon og smfunn, vdeling fôr og husdyr

TITTEL/TITLE Frølndingr til eng for sueeiting i kominsjon med slått FORFATTER(E)/AUTHOR(S) Synnøve Rivedl og Liv Østrem DATO/DATE: RAPPORT NR./ REPORT NO.: TILGJENGELIGHET/AVAILABILITY: PROSJEKTNR./PROJECT NO.: SAKSNR./ARCHIVE NO.: 27.02.2018 4/24/2018 Open 120040.135 18/00329 ISBN: ISSN: ANTALL SIDER/ NO. OF PAGES: 978-82-17-02049-3 2464-1162 39 ANTALL VEDLEGG/ NO. OF APPENDICES: OPPDRAGSGIVER/EMPLOYER: KONTAKTPERSON/CONTACT PERSON: Synnøve Rivedl STIKKORD/KEYWORDS: Engvekstr, tørrstoffvling, vekstsesong, overvintring Grsslnd, ley mixtures, sheep psture FAGOMRÅDE/FIELD OF WORK: Fôr og husdyr Grsslnd nd livestok SAMMENDRAG/SUMMARY: NIBIO vdeling Fôr og husdyr hr i smreid med NLR test åtte ulike frølndingr for kominsjon sueeiting og slått som del v Rettleiingsprøving. Felt vr etlert i 2012 og 2013 på ti loklitetr i sør-norge og fire i nordlege eller høgreliggnde område, og felt skulle etlerst slik t fleirårig rigrs vr på grens til å klre overvintring. Det vr små skilnder mellom lndingne i totl årsvling over engår, men store skilnder mellom felt. Dei rtne som hr klrt seg est under ulike tilhøve hr ttt over i lndingne. Det kn derfor vere rett å ruke llsidige frølndingr slik t meir vintersterke rtne kn t over ved eventuelle vinterskdr. LAND/COUNTRY: FYLKE/COUNTY: KOMMUNE/MUNICIPALITY: STED/LOKALITET: Norge Sogn og Fjordne Fjler Fureneset GODKJENT /APPROVED PROSJEKTLEDER /PROJECT LEADER RAGNAR ELTUN LARS NESHEIM

Innhld 1 Innleiing... 4 2 Mterile og metodr... 5 2.1 Feltloklitetr... 5 2.2 Drift v felt... 6 2.3 Frølndingr... 6 2.4 Sttistikk... 7 3 Resultt... 8 3.1 Årsvling... 8 3.1.1 Alle ledd... 8 3.1.2 Ledd 1, 2, 3, 4, 5... 9 3.1.3 Ledd 1 og 2; nordleg (Trygve) og sørleg (Figgjo) sort v fleirårig rigrs... 9 3.1.4 Ledd 3 og 4; svingeltype (Hykor) og rigrstype (Lof) risvingel... 10 3.1.5 Ledd 1, 2, 3, 4, og 5, smnlikn med ledd 6, 7 og 8.... 12 3.2 Enkeltslåttr... 12 3.3 Fôrkvlitet... 15 3.4 Enkeltfelt... 16 3.4.1 Frolnd i Aust Agder... 16 3.4.2 Øsker i Østfold... 17 3.4.3 Ålgård i Gjesdl, Roglnd... 18 3.4.4 Etne i Hordlnd... 21 3.4.5 Vossestrnd i Hordlnd... 22 3.4.6 Fureneset i Fjler, Sogn og Fjordne... 24 3.4.7 Brumundl i Ringsker, Hedmrk... 26 3.4.8 Rendlen i Hedmrk... 27 3.4.9 Renneu i Sør Trøndelg... 28 3.4.10 Snås i Nord Trøndelg... 30 3.4.11 Kleiv i Sortlnd, Nordlnd... 31 4 Diskusjon... 34 Refernsr... 38 NIBIO RAPPORT 4 (24) 3

1 Innleiing På sueruk må eng tole eiting vår og hust i tillegg til ein eller to slåttr. Dei fleste mrkndsførte frølndingne er timoteiserte, dvs. t det er denne rten som utgjer størstedelen v lnding. Timotei går lett ut ved eiting, og til kominsjonsruk ør ein difor uke delen v ldgrs i frølnding. Vekstsesongen er litt lengre, noko som krev t frølndingne må innehlde rtr som hr god gjenvekstevne gjennom heile sesongen, eller t dei inneheld rtr som er est i ulike delr v vekstsesongen slik t rtne utfyller kvrndre mest mogleg. Mål for forsøksserien vr å undersøkje korleis ulike frølndingr til eng som skl eitst med su vår og hust og hustst ein til to gonger, eignr seg når det gjeld vling, kvlitet og vrigheit når dei lir nytt i klimtisk ulike område. Felt skulle minimum h ei simulert våreiting, ein slått og ei simulert husteiting, og dei vr tenkt plsserte i område der fleirårig rigrs er på grens til å tôle vinteren. Forsøksserien vr orgnisert gjennom NIBIO vd. Fôr og husdyr; Veiledningsprøving, som er finnsiert v kunnskpsutviklingsmidlr frå LMD og lei v Lrs Nesheim. Målsetjing er å få effektiv og konkurrnsedyktig mt- og plnteproduksjon i heile lndet gjennom god gronomi og dyrkingsprksis. Ein skl teste ut rtr og sortr for norsk jord- og hgeruk for å kontrollere t desse er tilpss norske klim- og produksjonsforhold. Dette skl idr til t norske ønder får tilgng til dei este sortne og kunnskp om kvr og korleis dei ør dyrkst. Sml skl dette gje sis for rettleiing om dyrkingseigenskper og optiml ruk v rtr og sortr åde for konvensjonelle og økologiske dyrkingsforhold i ulike geogrfiske område og under ulike norske produksjonsvilkår. 4 NIBIO RAPPORT 4 (24)

2 Mterile og metodr Felt vr etlerte i klimtisk ulike område frå 59-68 N og i kyst- og innlndsklim. Det vrt etlert åtte felt i 2012 og sju felt i 2013. To v felt som vrt etlerte i 2012 gjekk ut etter første engår på grunn v dårleg overvintring. Vinteren 2012/2013 vr hrd med overvintringskdr mnge stder i lndet. Eitt v felt som vrt etlerte i 2013 vrt vslutt etter første engåret på grunn v stor ugrsmengde, og frå eitt v felt er ikkje resultt ttt med på grunn v prolem med såing. Felt vrt delte mellom sørlege og nordlege/høgreliggnde strøk slik det går frm v tellne 2.1.1 og 2.1.2. Felt med resultt erre frå eitt engår (Kvinesdl i Vest-Agder, Fræn i Møre og Romsdl, Overhll i Nord-Trøndelg) er ikkje med i nlysne. 2.1 Feltloklitetr Tell 2.1.1. Feltplssering sørlege felt og tl slåttr/simulerte eitingr per år Felt nummer NLR eining Plssering Tl slåttr/simulerte eitingr per år 2013 2014 2015 2016 Øsker, 2 vår 2012.01. NLR SørØst Srpsorg, 2 slåttr 2 slåttr 2 slåttr Østfold 1 hust 1 hust 1 hust 2012.03. NLR Agder Vest Agder Midtre Røynestd, Kvinesdl, Vest Agder 2 vår 2 slåttr 1 hust Utgng etter 1. engår på grunn v dårleg overvintring 2012.04. NLR Agder Aust Agder Frolnd, Aust Agder 2 slåttr 1 hust 2 vår 2 slåttr 1 hust 2 slåttr 1 hust 2012.05. NLR Roglnd Ålgård, Gjesdl, Roglnd 2 slåttr 1 hust 2 slåttr 1 hust 1 slått 1 hust 2012.06. Lndruk Nordvest Fræn, Møre og Romsdl 2 slåttr 1 hust Utgng etter 1. engår på grunn v dårleg overvintring 2012.08. NLR Sør Trøndelg Renneu, Sør Trøndelg 2 slåttr 1 hust 2 slåttr 1 hust 2 slåttr 1 hust 2012.10. NIBIO Fureneset Fjler, Sogn og Fjordne 2 slåttr 1 hust 2 vår 2 slåttr 1 hust 2 slåttr 1 hust 2013.01. Hedmrk Lndruks Brumunddl, Ringsker, 2 slåttr 1 slått 2 slåttr rådgiving Hedmrk 1 hust 1 hust 1 hust 2013.04. Huglnd Lndruksrådgjeving Etne, Hordlnd 2 slåttr 1 slått 1 hust 1 slått 1 hust 2013.05. NLR Hordlnd Vossestrnd Hordlnd 2 slåttr 1 hust 2 slåttr 1 hust 2 slåttr 1 hust NIBIO RAPPORT 4 (24) 5

Tell 2.1.2. Feltplssering nordlege/høgreliggnde felt og tl slåttr/simulerte eitingr per år Felt nummer NLR eining Plssering Tl slåttr/simulerte eitingr per år 2013 2014 2015 2016 2012.02. NLR Nord Østerdl Rendlen, Hedmrk 2 slåttr 2 slåttr 1 hust 1 slått 1 hust 2013.06. NLR Nord Trøndelg Skjærmoen, Snås, Nord Trøndelg 1 hust 1 slått 1 hust 1 slått 1 hust 2013.07. NLR Nmdl Overhll, Nord Trøndelg 1 slått 1 hust Avslutt pg ugrsmengde 2013.08. NLR Helgelnd Alstdhug, Nordlnd Prolem med såing, resultt er ikkje med her. 2013.09. Lndrukstjen M. Håloglnd Sortlnd vgs. Kleiv, Sortlnd, Nordlnd 2 slåttr 1 hust 2 slåttr 1 hust 2 slåttr 1 hust 2.2 Drift v felt Tl slåttr vrierer mellom felt etter geogrfisk plssering og lengd på vekstsesongen. Det skulle minimum vere ei simulert våreiting, ein slått og ei simulert husteiting. På dei fleste felt vrt det ttt ei våreiting, to slåttr og ei husteiting. Nokre få gonger vrt det hust to gonger om våren. På nokre felt kunne det enkelte år vere vnskeleg å skilje mellom kv som vr våreiting og slått, då den simulerte eiting vrt ttt på eit for seint stdium. Ved husting vrt det ttt ut plnteprøver til estemming v tørrstoff ved tørking i to døgn ved 60 C. Tørkeprøvene gjekk vidre til NIRS-nlyse ved NIBIO Løken (Fystro og Lunnn 2006) for estemming v fôrkvlitet. 2.3 Frølndingr Felt skulle plsserst slik geogrfisk t fleirårig rigrs vr på grens til å tole vinteren. Som tillegg i ei lnding v timotei, engsvingel, engrpp, rud- og kvitkløver, ville vi teste nordleg og sørleg sort v fleirårig rigrs og risvingel v ulik foreldreopphv og dermed ulik overvintringsevne. I tillegg vr det med ei lnding med uk innhld v engrpp for å sjå vlingspotensilet, og om denne kn vere meir vrig enn lndingr med rigrs. Det vr med hundegrs i reinestnd og i lnding med ndre ldgrs. Hundegrssorten Frisk vr med i lndingne på felt i Sør-Trøndelg og sørover og Ln i Nordlnd, Nord-Trøndelg og i høgreliggnde strøk. Det vrt rukt Noreng timotei i lle frølndingr i Nordlnd og Grindstd timotei lle ndre stder. I Rendlen i Hedmrk vrt rigrset i ldgrslnding ytt ut med timotei (T. 2.3.1). Etter innspel kom det med ei lnding med 50% ldfks. Ei vnleg engfrølnding er oftst smnsett v strågrs som kjem med ks i gjenveksten, ldgrs som mest erre hr ldvekst i gjenveksten, og rud- og/eller kvitkløver. Timotei er det viktigste strågrset og utgjer tyngd v vling i ung eng. Når timotei går ut, oftst på grunn v drift, skl ldgrs t over plssen. Viktige rtr v ldgrs er engsvingel, engrpp og fleirårig rigrs. Bldgrs toler fleire slåttr enn strågrs, og i ei frølnding til kominsjon slått og eite ør det vere med fleire ldgrsrtr, og desse ør utgjere størstedelen v den totle frølnding. 6 NIBIO RAPPORT 4 (24)

Tell 2.3.1 Innhld (vekt%) v ulike rtr i dei test lndingne 30% 100% Bld Bld Lof Figgjo Trygve Hykor engrpgrlndlnd. hundegrs fks ri svingel rigrs rigrs ri svingel Ledd 1 2 3 4 5 6 7 8 Art Sort Timotei Grindstd /Nordeng 30 30 30 30 30 25 Engsvingel Fure 20 20 20 20 20 20 Engrpp Knut 20 20 20 20 30 20 15 Rudkløver Le 10 10 10 10 10 10 Kvitkløver Hee 10 10 10 10 10 Fleirårig 10 10 rigrs Risvingel 10 10 20 (Figgjo) 20 (Lof) Hundegrs Frisk/ Ln 100 20 Bldfks Leif 50 2.4 Sttistikk Avling vrt test med felt, ledd og engår som fste vrilr for å skilje signifiknte effektr. SASprosedyren PROC GLM vrt rukt i nlysne (SAS 9.4, SAS Institute In., USA). Sttistisk nlyse v totl tørrstoffvling per år og fordeling gjennom sesongen vrt gjennomført på lle felt som hdde vlingsregistrering åde vår, sommr og hust. For feltet i Nord-Trøndelg er første engår utelte i nlysen fordi sommrslåttne mngl. Fôrkvlitetsdt er nlysert seprt for første- og ndreslått over engår. NIBIO RAPPORT 4 (24) 7

3 Resultt 3.1 Årsvling 3.1.1 Alle ledd Gjennomsnittleg totl tørrstoffvling for lle felt (11 felt) over tre engår vr 1002 kg tørrstoff per d. Tørrstoffvling vrierte frå 1024 kg ts/d (reint hundegrs) til 982 kg ts/d (ldfkslnding), og hundegrs i reinestnd (ledd 6) gv signifiknt høgre vling enn ldfkslnding (ledd 8) (T. 3.1.1 og 3.1.2). Det vr store skilnder mellom felt. For totl gjennomsnittleg tørrstoffvling over tre år, vrt felt rngerte slik: Renneu i Sør-Trøndelg (1247 kg ts/d) > (signifiknt større enn) Frolnd i Aust-Agder (1211), Rendlen i Hedmrk (1196) > Fureneset i Sogn og Fjordne (1005) > Vossestrnd i Hordlnd (948), Brumunddl i Hedmrk (927), Øsker i Østfold (922) > Etne i Hordlnd (902), Ålgård i Roglnd (900), Sortlnd i Nordlnd (894) > Snås i Nord-Trøndelg (806). I snitt for dei 11 felt vr dei tre engår sttistisk ulike med størst vling i ndre engår (1043 kg ts/d) før første (991 kg ts/d) og tredje engår (972 kg ts/d). Sørlege og nordlege/høgreliggnde felt nlyserte kvr for seg gv ikkje signifiknte skilnder mellom dei ulike frølndingne (T. 3.1.1). Både sørlege og nordlege/høgreliggnde felt vr sttistisk ulike innfor si geogrfiske gruppe. Det vr signifiknte smspelseffektr mellom felt og ledd åde for lle felt og dei sørlege (T. 3.1.1) på grunn v dei store vlingsskilndene mellom felt. Det vr også signifiknte smspel mellom felt og engår og ledd og engår (T.3.1.1). Tell 3.1.1. Sttistisk nlyse for årsvling v lle 8 frølndingne på sørlege og nordlege/høgreliggnde felt, og sml for lle felt Sørlege felt (n=8) Felt Engår Ledd F*L F*E L*E Skilnd mellom ledd (F) (E) (L) 6 (1023) =7=1=5=3=2=4=8 <,0001 <,0001 0,187 <,0001 <,0001 <,0001 (987) Nordlege felt (n=3) Alle felt (n=11) <,0001 <,0001 0,071 0,204 <,0001 0,005 <,0001 <,0001 0,053 <,0001 <,0001 <,0001 6 (1026) =3=5=4=7=1=8=2 (958) 6(1024)=7=3=5=1=2=4=8 (982); 6>8 8 NIBIO RAPPORT 4 (24)

Tell 3.1.2. Årsvling for sørlege (n=72) og nordlege/høgreliggnde (n=30) felt, og sml for lle felt Ledd 1 2 3 4 5 6 7 8 Sørlege felt 1018 1002 1007 994 1009 1023 1023 987 Nordlege felt 963 958 1017 977 994 1027 976 968 Alle felt 1004 991 1010 990 1005 1024 1011 982 Ulik okstv i rder indikerer sttistisk sikker skilnd (p>0,05) 3.1.2 Ledd 1, 2, 3, 4, 5 For ledd 1, 2, 3, 4 og 5 er det erre som skil lndingne med omsyn til sortsinnhld. Når ein reknr over 11 felt og tre engår er det svært lite som skil desse fem lndingne over tid. Dette er også lndingr med mnge grsrtr og to kløverrtr, meir enn det ein finn i mnge mrkndsførte frølndingr. Ved sttistisk nlyse der erre desse fem ledd vr med, fnn ein ingen sikre skilnder mellom ledd verken innfor sørlege, nordlege/høgreliggnde eller lle felt (T. 3.1.3). Det vr skilnder mellom felt, og gjennomsnittleg tørrstoffvling per d over tre år for ledd 1-5 vrierte slik: Renneu i Sør-Trøndelg (1266 kg ts/d) > Rendlen i Hedmrk (1192), Frolnd i Aust- Agder (1184) > Fureneset i Sogn og Fjordne (1007), Øsker i Østfold (964), Vossestrnd i Hordlnd (944), Ålgård i Roglnd (906), Brumunddl i Hedmrk (888), Etne i Hordlnd (888), Sortlnd i Nordlnd (883) > Snås i Nord-Trøndelg (813). Tell 3.1.3. Sttistisk nlyse for årsvling v ledd 1 5 for sørlege og nordlege/høgreliggnde felt og for lle felt Felt (F) Engår (E) Ledd (L) F*L F*E L*E Skilnd mellom ledd Sørlege felt <,0001 <,0001 0,487 0,087 <.0001 0,807 1 (1018) =5=3=2=4 (994) Nordlege felt <,0001 <,0001 0,059 0,370 <,0001 0,462 3 (1017) =5=4=1=2 (958) Alle felt <,0001 <,0001 0,265 0,064 <,0001 0,861 3 (1010) =5=1=2=4(990) 3.1.3 Ledd 1 og 2; nordleg (Trygve) og sørleg (Figgjo) sort v fleirårig rigrs Det vr interessnt å sjå korleis ei lnding med sortr v fleirårig rigrs som er tilpss ulike dyrkingsområde, påverk vling og overvintringsevne på felt med ulik geogrfisk plssering. Rekn over sørlege, nordlege/høgreliggnde og lle felt vr det ingen sikker skilnd mellom dei to ledd, men det vr skilnd mellom felt og engår (T. 3.1.4). For 11 felt vr totlvling signifiknt større i 2. (1024 kg ts/d) og 1. engår (1015 kg ts/d) enn i 3. engår (956 kg ts/d). NIBIO RAPPORT 4 (24) 9

Tell 3.1.4. Sttistisk nlyse for årsvling v ledd 1 og 2 for sørlege og nordlege/høgreliggnde felt og for lle felt Felt (F) Engår (E) Ledd (L) F*L F*E L*E Skilnd mellom ledd Sørlege felt <,0001 <,0001 0,276 0,057 <,0001 0,561 1 (1018) = 2 (1002) Nordlege felt <,0001 <,0001 0,663 0,138 <,0001 0,718 1 (963) = 2 (958) Alle felt <,0001 0,0001 0,239 0,046 <,0001 0,399 1 (1004) =2 (991) Ser ein på enkeltfelt, vr skilnden mellom felt også her større enn mellom dei to ledd. Felt dekker område der egge to sortne hr sitt mest tilpss dyrkingsområde, og skilnden mellom dei to sortne vrierer frå 2 kg ts/d (Etne) til 100 kg ts/d (Fureneset og Øsker). Tell 3.1.5. Årsvling (kg ts/d) for lndingne med Figgjo og Trygve og snitt v desse for enkeltfelt Felt Figgjo Trygve Snitt vling Renneu (Sør Trøndelg) 1287 1258 1273 Frolnd (Aust Agder) 1222 1177 1200 Rendlen (Hedmrk) 1120 1182 1151 Fureneset (Sogn og Fjordne) 1050 950 1000 Vossestrnd (Hordlnd) 982 927 955 d Øsker (Østfold) 898 998 948 d Ålgård (Roglnd) 929 901 915 d Etne (Hordlnd) 893 895 894 d Brummunddl (Hedmrk) 882 906 894 d Sortlnd (Nordlnd) 892 865 879 d Snås (Nord Trøndelg) 834 759 796 e Ulik okstv i kolonne indikerer sttistisk sikker skilnd (p>0,05) 3.1.4 Ledd 3 og 4; svingeltype (Hykor) og rigrstype (Lof) risvingel Dei to risvingelsortne hr ulik foreldrekgrunn og dermed ulike eigenskpr. Hykor risvingel (kryssing mellom strndsvingel og itliensk rigrs) er tilkekryss til strndsvingel og svært lik denne når det gjeld overvintring. Lof er også ein kryssing mellom strndsvingel og itliensk rigrs, men er ein mellomting mellom foreldrertne og liknr meir på rigrs enn svingel åde når det gjeld vlingspotensile og overvintringsevne. Det vr ingen sikre skilnder i vling mellom dei to risvingelsortne rekn over sørlege, nordlege/høgreliggnde eller lle felt, men det vr skilnder mellom felt og engår (T 3.1.6). Totlvling for engår ved nlyse v lle felt viste for første engår 1004 kg/d; for ndre engår 1029 og for tredje engår 967 kg/d. Tredje engåret vr sttistisk ulikt dei to første engår. På enkeltfelt vrierte skilnden mellom dei to sortne mellom 4 kg ts/d (Frolnd) og 84 kg ts/d (Øsker) (T. 3.1.7). 10 NIBIO RAPPORT 4 (24)

Tell 3.1.6 Sttistisk nlyse for årsvling v ledd 3 og 4 for sørlege og nordlege/høgreliggnde felt og lle felt Felt (F) Engår (E) Ledd (L) F*L F*E L*E Skilnd mellom ledd Sørlege felt <,0001 <,0001 0,316 0,258 <,0001 0,961 3 (1007) = 4 (994) Nordlege felt <,0001 <,0001 0,054 0,612 <,0001 0,143 3 (1017) = 4 (976) Alle felt <,0001 0,0001 0,075 0,403 <,0001 0,731 3 (1010) =4 (990) Tell 3.1.7. Totl årsvling (kg ts/d) for lndingne med Hykor og Lof i lnding og snitt v desse for enkeltfelt Felt Hykor Lof Snitt vling Renneu (Sør Trøndelg) 1284 1245 1264 Rendlen (Hedmrk) 1252 1186 1219 Frolnd (Aust Agder) 1173 1177 1175 Fureneset (Sogn og Fjordne) 1013 1035 1024 Øsker (Østfold) 1023 939 981 d Vossestrnd (Hordlnd) 922 946 934 de Etne (Hordlnd) 869 905 887 ef Sortlnd (Nordlnd) 892 874 883 ef Ålgård (Roglnd) 894 861 877 ef Brummunddl (Hedmrk) 878 846 862 ef Snås (Nord Trøndelg) 852 816 834 f Ulik okstv i kolonne indikerer sttistisk sikker skilnd (p>0,05) Bilete 3.1.1. Risvingelsorten Hykor til venstre og Lof til høgre. Foto: Synnøve Rivedl. NIBIO RAPPORT 4 (24) 11

3.1.5 Ledd 1, 2, 3, 4, og 5, smnlikn med ledd 6, 7 og 8. Ledd 1-5 er forholdsvis like, men skil seg mykje frå ledd 6, 7 og 8 i rts- og sortssmnsetjing. Sidn lndingne 1-5 ikkje gv sikre vlingsskilnder, vrt desse slått smn til eit ledd (ledd 0) og deretter smnlikn med ledd 6, 7 og 8. Rekn over sørlege felt gv åde ledd 6, 7 og 0 sikkert større vling enn ledd 8, og for nordlege/høgreliggnde felt gv reint hundegrs sikker større vling enn ldfkslnding. Rekn over lle felt kom reint hundegrs (ledd 6) og ldgrslnding (ledd 7) ut med større vling enn ldfkslnding (ledd 8) (T. 3.1.8). Tell 3.1.8. Sttistisk nlyse for årsvling v ledd 1 5 (=0) smnlikn med 6, 7 og 8 for sørlege og nordlege/høgreliggnde felt og sml for lle felt Felt Engår Ledd Felt* ledd Felt* engår Ledd* engår Skilnd mellom ledd Sørlege felt <,0001 0,050 0,049 <,0001 <,0001 <,0001 6 (1023), 7, 0 > 8 (987) Nordlege felt <,0001 <,0001 0,255 0,181 <,0001 0,001 6 (1027) > 8 (968) Alle felt <,0001 <,0001 0,020 <,0001 <,0001 <,0001 6, 7 > 8 Tell 3.1.9. Årsvling for ledd 1 5 (=0) og 6, 7 og 8 for sørlege og nordlege/høgreliggnde felt og sml for lle felt Ledd 1 5 100% hundegrs Bldgrslnding Bldfkslnding Sørlege felt 1006 1023 1023 987 Nordlege felt 982 1027 976 968 Alle felt 1000 1024 1011 982 Ulik okstv i rder indikerer sttistisk sikker skilnd (p>0,05) 3.2 Enkeltslåttr Sum vling om våren, dei to sommrslåttne og hustslått utgjorde høvesvis 15, 45, 28 og 12% v totl årsvling. Dei to sommrslåttne utgjorde dermed 73% v totl årsvling. Med unntk v ldfksleddet som jmt over hdde mindre tørrstoffvling enn dei ndre ledd, er det vlingsfordeling gjennom sesongen som i hovudsk skil frølndingne. For sørlege felt vr det signifiknte skilnder mellom ledd åde om våren, ved ndre slått og om husten (T. 3.2.1). For sørlege felt gv lndingne med ldfks, 30% engrpp og Hykor signifiknt større vling enn hundegrs i reinestnd og ldgrslnding om våren. Ved ndre slått og om husten gv hundegrs i reinestnd og ldgrslnding sikker større vling enn ldfkslnding (T. 3.2.2). 12 NIBIO RAPPORT 4 (24)

Tell 3.2.1. Sttistisk nlyse v lle 8 ledd i enkeltslåttr på sørlege felt Felt (F) Engår (E) Ledd (L) F*L F*E L*E Vår <,0001 <,0001 <,0001 0,0001 <,0001 0,142 Første slått <,0001 <,0001 0,785 <,0001 <,0001 <,0001 Andre slått <,0001 <,0001 0,004 0,001 <,0001 0,528 Hust <,0001 <,0001 <,0001 <,0001 <,0001 0,395 Tell 3.2.2. Avling ved enkeltslåttr på sørlege felt Ledd Vår 1.slått 2. slått Hust Totlt Figgjo 168 438 289 124 1018 Trygve 167 437 282 116 d 1002 Hykor 173 429 288 117 d 1007 Lof 160 429 290 116 d 994 30% engrpp 171 431 291 115 d 1009 100% hundegrs 152 427 301 144 1023 Bldgrslnding 145 439 304 134 1023 Bldfkslnding 177 426 275 109 d 987 Middel 164 432 290 122 1008 CV% 21,1 13,7 16,0 19,9 Ulik okstv i kolonner indikerer sttistisk sikker skilnd (p>0,05) For nordlege/høgreliggnde felt gv 100% hundegrs større vling enn lnding med Trygve om våren, men skilnden vr ikkje sttistisk sikker. Avlingne for dei ndre lndingne låg mellom desse to. Det vr heller ingen sikker vlingsskilnd i dei to sommrslåttne eller om husten. I totlvling kom reint hundegrs og lnding med Hykor est ut med 50-60 kg ts/d større vling enn lnding med rigrs (T. 3.2.4). Tell 3.2.3. Sttistisk nlyse v lle 8 ledd i enkeltslåttr på nordlege/høgreliggnde felt Felt (F) Engår (E) Ledd (L) F*L F*E L*E Vår <,0001 <,0001 0,272 0,086 <,0001 0,023 Første slått <,0001 <,0001 0,249 0,752 <,0001 0,420 Andre slått <,0001 <,0001 0,024 0,012 <,0001 0,354 Hust <,0001 <,0001 0,846 0,499 <,0001 0,012 NIBIO RAPPORT 4 (24) 13

Tell 3.2.4. Avling ved enkeltslåttr på nordlege/høgreliggnde felt Ledd Vår 1.slått 2. slått Hust Totlt Figgjo 116 511 236 100 963 Trygve 106 479 270 103 958 Hykor 119 514 281 103 1017 Lof 115 505 252 105 977 30% engrpp 120 500 276 98 994 100% hundegrs 138 512 264 113 1027 Bldgrslnding 131 494 250 101 976 Bldfkslnding 118 494 257 100 968 Middel 120 501 261 103 985 CV% 26,8 11,5 18,7 24,5 Ulik okstv i kolonner indikerer sttistisk sikker skilnd (p>0,05) Rekn over lle felt vr det sikre skilnder mellom ledd om våren og om husten (T. 3.2.5). Bldgrslnding gv mindre vling om våren enn frølndingne med ldfks, Hykor og 30% engrpp. Ved ndre slått gv ldfkslnding mindre vling enn hundegrs i reinestnd og ldgrslnding. Om husten gv reint hundegrs størst vling v lle ledd (T. 3.2.6). Tell 3.2.5. Sttistisk nlyse v lle 8 ledd i enkeltslåttr på lle felt Felt (F) Engår (E) Ledd (L) F*L F*E L*E Vår <,0001 <,0001 0,000 <,0001 <,0001 0,009 Første slått <,0001 <,0001 0,783 <,0001 <,0001 <,0001 Andre slått <,0001 <,0001 0,022 <,0001 <,0001 0,565 Hust <,0001 <,0001 <,0001 <,0001 <,0001 0,002 Tell 3.2.6. Avling ved enkeltslåttr på lle felt Ledd Vår 1.slått 2. slått Hust Totlt Figgjo 155 456 275 118 1004 Trygve 151 448 279 113 d 991 Hykor 159 450 287 114 d 1009 Lof 149 448 280 113 d 990 30% engrpp 158 448 287 111 d 1005 100% hundegrs 149 448 292 136 1024 Bldgrslnding 142 453 291 126 1011 Bldfkslnding 162 443 270 107 d 982 Middel 153 449 283 117 1002 CV% 22,3 13,0 16,7 20,9 Ulik okstv i kolonner indikerer sttistisk sikker skilnd (p>0,05) 14 NIBIO RAPPORT 4 (24)

3.3 Fôrkvlitet I tell 3.3.1 er vist fôrkvlitetsverdir for første- og ndreslåtten som snitt over engår. Følgjnde 14 felt er med i nlysen over første slåtten: Kvinesdl (Vest-Agder), Frolnd, Fureneset, Etne, Brumunddl, Vossestrnd, Sortlnd, Overhll (Nord-Trøndelg), Snås, Fræn (Møre og Romsdl), Rendlen, Ålgård, Renneu og Øsker. Det ligg 33 verdir k kvrt tl, men med ulik fordeling på engår; 1. (104), 2. (80) og 3. (80) engår. I nlysen v ndreslåtten er desse felt med: Frolnd, Fureneset, Brumunddl, Vossestrnd, Sortlnd, Rendlen, Renneu og Øsker. Her ligg det 15 verdir k kvrt tl. Det vr svært store skilnder mellom felt. Fôreiningskonsentrsjon (FEm/kg ts) vrierte i førsteslåtten frå 0,76 til 0,87, og tilsvrnde for ndreslåtten frå 0,77 til 0,92. Fôreiningskonsentrsjonen vr generelt låg ved første slått trss i t det i dei fleste tilfelle llereie vr ttt ein slått om våren. Dette heng smn med slåttetidspunkt i høve til utviklingstrinn. Fôret frå førsteslåtten vr v god nok kvlitet som fôr til su i dei periodne suen krev minst, men fôreiningskonsentrsjon og proteininnhld vr noko lågt ved ruk rundt og etter lmming. I denne perioden er ndreslåtten meir eign. Hundegrs i reinestnd skilde seg ut med låg fôreiningskonsentrsjon, særleg i ndreslåtten. Dette kjem nok v t hundegrs hr rskre gjenvekst og hr kome lenger i utvikling enn dei ndre ledd ved slåttne. I førsteslåtten er fôreiningskonsentrsjonen for 100% hundegrs signifiknt lågre enn ledd med 30% engrpp og Figgjo, medn den i ndreslåtten er lågre enn lle dei ndre ledd, med unntk v ldgrslnding (T. 3.3.1). I førsteslåtten vr fordøyelegheit v tørrstoffet signifiknt lægre i ldfkslnding enn i ldgrslnding, medn dei ndre lndingne låg mellom desse. I ndreslåtten skilde hundegrs i reinestnd seg ut med låg fordøyelegheit. Proteininnhldet i førsteslåtten vr sikkert større i lndingne med 30% engrpp enn i hundegrs i reinestnd og i ldgrslnding. I ndreslåtten vr det ikkje sikre skilnder i proteininnhld mellom lndingne, men reint hundegrs og ldgrslnding skilde seg ut med låge middeltl. Innhldet v NDF vr signifiknt større i ldfkslnding enn i lnding med 30% engrpp i førsteslåtten. I ndreslåtten hdde reint hundegrs signifiknt større innhld v NDF enn lle dei ndre ledd. Det vr ikkje sikre skilnder i innhld v ufordøyeleg fier (undf) mellom ledd (T. 3.3.1). Tell 3.3.1. Fôreiningskonsentrsjon (Fem/kg ts), fordøyelegheit, innhld v protein, NDF og undf i gjennomsnitt for 1. og 2. slått uvhengig v engår. For informsjon om ledd; sjå t. 2.3.1 FEm/kg ts Fordøyeleg ts % v ts Protein % v ts NDF % v ts undf % v ts Ledd 1. slått 2. slått 1. slått 2. slått 1. slått 2. slått 1. slått 2. slått 1. slått 2. slått 1 0,83 0,87 68,7 72,1 14,5 15,3 58,6 55,7 10,6 2 0,83 0,87 68,5 71,6 14,5 15,4 58,7 55,7 10,7 3 0,83 0,87 68,5 71,8 14,7 15,4 58,6 55,9 10,9 4 0,83 0,85 68,6 70,5 14,6 15,4 58,4 56,6 11,1 5 0,84 0,86 68,9 71,1 15,0 15,4 57,9 56,7 10,6 6 0,82 0,83 67,8 69,1 14,2 15,0 59,3 59,9 10,8 7 0,83 0,85 69,0 70,7 14,0 14,4 58,3 58,1 11,1 8 0,82 0,86 67,7 71,1 14,7 15,7 59,6 56,5 11,5 9,3 9,6 9,5 10,1 9,9 10,4 10,3 10,1 Snitt 0,83 0,86 68,5 71,0 14,5 15,3 58,7 56,9 10,9 9,9 Ulik okstv i kolonner indikerer sttistisk sikker skilnd mellom ledd (p>0,05) NIBIO RAPPORT 4 (24) 15

3.4 Enkeltfelt 3.4.1 Frolnd i Aust Agder Feltet vrt etlert i 2012 v NLR Agder i Frolnd i Aust-Agder. Det vr god etlering, lite ugrs og høgt vlingsnivå på feltet (rngert som nr. 2 v felt). I middel for tre engår gv hundegrs i reinestnd og ldgrslnding signifiknt større årsvling enn dei ndre ledd, høvesvis 1314 og 1302 kg ts/d (T. 3.4.1). Tell 3.4.1. Middelvling over tre engår rngert etter vling (Frolnd i Aust Agder) Ledd Kg ts/d 100% hundegrs Figgjo Trygve Lof Hykor 30% engrpp Bldgrslnding Bldfkslnding 1314 1302 1222 1177 1177 1173 1169 1152 Ulik okstv i rd indikerer sttistisk sikker skilnd mellom ledd (p>0,05) I 2013 og 2015 vrt det ttt ein slått om våren, to om sommren og ein om husten, medn det i 2014 vrt ttt to slåttr om våren. I middel for dei tre engår tok ein v vling om våren, 42% ved første slått, 36% ved ndre slått og 12% om husten. Hundegrs i reinestnd hr gitt god vling ved lle slåttne, men særleg ved ndre slått og om husten. Ved desse slåttne hr reint hundegrs og ldgrslnding gitt sikker større vling enn dei ndre lndingne. Bldgrslnding hr gitt lågst vling om våren. Om våren er det lnding med ldfks som hr gitt størst middelvling, men den ligg lågt på lle dei ndre slåttne og kjem dårlegst ut totlt (T. 3.4.2). Tell 3.4.2. Middelvling (kg ts/d) for ulike slåttr for tre engår (Frolnd i Aust Agder) Ledd Vår 1. slått 2. slått Hust Totlt Figgjo 105 515 438 163 1222 Trygve 117 513 405 142 1177 Hykor 135 494 422 123 d 1174 Lof 107 507 436 128 d 1178 30% engrpp 140 473 429 127 d 1169 100% hundegrs 136 498 486 195 1315 Bldgrslnding 95 543 474 189 1301 Bldfkslnding 141 480 407 124 d 1152 Middel 122 503 437 149 1211 CV% 8,6 8,6 7,2 8,3 Ulik okstv i kolonner indikerer sttistisk sikker skilnd mellom ledd (p>0,05) 16 NIBIO RAPPORT 4 (24)

3.4.2 Øsker i Østfold Feltet vrt etlert i 2012 v NLR SørØst i Øsker i Østfold, og det vr eit middels vlingsnivå på feltet (rngert som nr. 7 v felt). Vinteren 2012/2013 vr hrd i dette området, og våren 2013 vr det dårleg dekning på feltet. På rutene med frølndingr som inneheldt timotei vr dekning v sådd rt 45-50%, medn det på rutene med 100% hundegrs og ldgrslnding vr under 5% (Fig. 3.4.1). Ved første slått låg innhldet v sådde rtr på ledd med reint hundegrs og ldgrs litt under dei ndre ledd (84 mot 95%). I ndre og tredje engår vr denne skilnden visk ut, og innhldet v sådde rtr vr 95-100% på lle ledd. I middel for engår gv lnding med Hykor størst middelvling på 1023 kg ts/d. Det vr ikkje sikker skilnd mellom denne lnding og lndingne med Trygve, 30% engrpp og Lof. Lågst middelvling gv ldgrslnding på 811 kg ts/d. (T. 3.4.3). Tell 3.4.3. Middelvling over tre engår rngert etter vling (Øsker i Østfold) Ledd Hykor Trygve 30% engrpp Lof Bldfkslnding Figgjo 100% hundegrs Bldgrslnding Kg ts/d 1023 998 964 939 911 898 834 811 d d d d Ulik okstv i rd indikerer sttistisk sikker skilnd mellom ledd (p>0,05) Bilete 3.4.1. Beite/slått-feltet i Øsker fremst på iletet. Foto ttt ved 2. slått 2015 (3.engår). Foto: NLR SørØst I 2013 og 2014 vrt det ttt ein slått om våren, to om sommren og ein om husten, medn det i 2015 vrt ttt to slåttr om våren. I middel for dei tre engår tok ein 14% v vling om våren, 40% ved første slått, 29% ved ndre slått og 17% om husten. Blnding med Hykor gjorde det jmt over godt i heile vekstsesongen. Om våren og ved første slått gv hundegrs i reinestnd og ldgrslnding signifiknt lågre vlingr enn dei ndre lndingne. For vling om våren såg ein dette i lle tre engår sjølv om innhldet v sådde rtr på desse ledd tok seg opp igjen etter ein dårleg strt i 2013. Når det gjeld slåttevlingne for desse ledd låg vling under middels til og med 2014. Om husten gv hundegrs i reinestnd størst og ldfkslnding minst middelvling (T. 3.4.4). NIBIO RAPPORT 4 (24) 17

Tell 3.4.4. Middelvling (kg ts/d) for ulike slåttr for tre engår (Øsker i Østfold) Ledd Vår 1. slått 2. slått Hust Totlt Figgjo 133 357 267 140 898 d Trygve 146 410 285 157 998 Hykor 147 419 297 160 1023 Lof 137 372 271 159 939 30% engrpp 144 392 277 152 964 100% hundegrs 92 316 d 259 168 834 d Bldgrslnding 97 297 d 267 149 811 d Bldfkslnding 139 390 250 132 911 d Middel 129 369 272 152 922 CV% 15,0 8,1 17,7 11,9 Ulik okstv i kolonner indikerer sttistisk sikker skilnd mellom ledd (p>0,05) % dekning vår 2013 Sådde rtr Ugrs Villgrs 100 80 60 40 20 0 Figur 3.4.1. Dekning v sådde rtr, ugrs og villgrs i % v relet på Øsker i Østfold. Middel for tre gjentk. 3.4.3 Ålgård i Gjesdl, Roglnd Feltet vrt etlert i 2012 v NLR Roglnd i Ålgård i Gjesdl. Feltet vrt utsett for vinterskde i 2012/2013 og vlingsnivået vr forholdsvis lågt (rngert som nr. 9 v felt). I middel for tre engår gv lnding med 30% engrpp størst middelvling på 945 kg ts/d og Lof minst vling på 861 kg ts/d. Trss stor skilnd i middelvling vr det ikkje sikre skilnder mellom frølndingne på dette feltet (T. 3.4.5). 18 NIBIO RAPPORT 4 (24)

Tell 3.4.5. Middelvling over tre engår rngert etter vling (Ålgård i Gjesdl) 30% Bldgrs Bldfks 100% Ledd engrpp Figgjo lnding Trygve Hykor lnding hundegrs Lof Kg ts/d 945 929 916 901 894 881 872 861 Ulik okstv i rd indikerer sttistisk sikker skilnd mellom ledd (p>0,05) Vinterskde i 2012/2013 førte til låg dekning v sådde rtr våren 2013, særleg for hundegrslnding (Fig. 3.4.2). Dette førte til høgt innhld v villgrs og ugrs på lle ledd sommren 2013 (Fig. 3.4.3). Dette heldt frm utover i engår, men i litt mindre grd. % dekning vår 2013 Sådde rtr Ugrs 100 80 60 40 20 0 Figur 3.4.2. Dekning v sådde rtr og ugrs på feltet i Ålgård i Gjesdl våren 2013 (1. engår). Middel for tre gjentk. Botnisk smnsetnd, 1. slått 2013 Sådde rtr Ugrs Villgrs % v TS-vling 100 80 60 40 20 0 Figur 3.4.3. Botnisk smnsetnd første sommrslått 2013 (1. engår) på feltet i Ålgård i Gjesdl. Middel for tre gjentk. NIBIO RAPPORT 4 (24) 19

Det vrt ttt ein slått om våren, to om sommren og ein om husten i lle tre engår. I middel for engår tok ein 13% v vling om våren, 51% ved første slått, 23% ved ndre slått og 12% om husten. Den gode vling for engrpplnding kom i hovudsk frå høge vlingr om våren og ved første slått. Om husten vr det hundegrs i reinestnd og ldgrslnding som hdde høgst middelvling (T. 3.4.6). Tell 3.4.6. Middelvling (kg ts/d) for ulike slåttr for tre engår (Ålgård i Gjesdl) Ledd Vår 1. slått 2. slått Hust Totlt Figgjo 121 505 201 102 929 Trygve 130 463 204 105 901 Hykor 121 444 222 107 894 Lof 112 441 204 103 861 30% engrpp 133 493 213 108 947 100% hundegrs 108 426 214 124 872 Hundegrslnding 113 451 225 127 916 Bldfkslnding 112 470 197 103 881 Middel 119 461 210 110 900 CV% 28,3 17,2 12,0 12,9 Ulik okstv i kolonner indikerer sttistisk sikker skilnd mellom ledd (p>0,05) 20 NIBIO RAPPORT 4 (24)

3.4.4 Etne i Hordlnd Feltet vrt etlert i 2013 v Huglnd lndruksrådgjeving i Etne i Hordlnd. Feltet etlerte seg godt, og innhldet v sådde rtr låg på 95-100%. Avling vr likevel modert og feltet vrt vlingsmessig rngert som nr. 8 v felt. I middel for engår gv ldgrslnding størst middelvling på 934 kg ts/d og Hykor minst vling på 869 kg ts/d. Det vr ikkje sikre skilnder i vling mellom lndingne på feltet (T. 3.4.7). Tell 3.4.7. Middelvling over tre engår rngert etter vling (Etne i Hordlnd) Ledd Bldgrs lnding 100% hundegrs Bldfks lnding Lof Trygve Figgjo 30% engrpp Hykor Kg ts/d 934 928 914 905 895 893 876 869 Ulik okstv i rd indikerer sttistisk sikker skilnd mellom ledd (p>0,05) Det vrt ttt tre slåttr per år, men tidspunktet og vlingsmengdene vrierte frå år til år slik t det hr vore vnskeleg å ktegorisere slåttne. Første engår tok ein 30% v vling om våren, 16% ved første slått, 55% ved ndre slått og 0% om husten. Andre engår fordelte vling seg på 23% om våren, 63% ved første slått, 0% ved ndre slått og 14% om husten. Tredje engår vr fordeling 30% om våren, 43% ved første slått og 27% om husten. Avling som vrt ttt om våren vr nok ikkje på eitestdiet, og i tredje engår vr nok heller ikkje vling om husten det. Hundegrs i reinestnd merkr seg ut med minst vling om våren og mest om husten (T 3.4.8). Tell 3.4.8. Middelvling (kg ts/d) for ulike slåttr for tre engår (Etne i Hordlnd) Ledd Vår 1. slått 2. slått Hust Totlt Figgjo 264 335 185 109 893 Trygve 255 346 184 110 895 Hykor 247 353 162 107 869 Lof 251 372 180 101 905 30% engrpp 245 343 183 105 876 100% hundegrs 200 416 162 150 928 Bldgrslnding 255 387 179 113 934 Bldfkslnding 274 342 192 106 914 Middel 249 362 178 113 902 CV% 10,1 14,0 14,5 26,9 Ulik okstv i kolonner indikerer sttistisk sikker skilnd mellom ledd (p>0,05) NIBIO RAPPORT 4 (24) 21

3.4.5 Vossestrnd i Hordlnd Feltet vrt etlert på Vossestrnd i Voss i 2013 v NLR Hordlnd. Avling vr forholdsvis høg, og feltet vrt vlingsmessig rngert som nr. 5 v felt. I middel for engår gv ldgrslnding størst middelvling på 990 kg ts/d og ldfkslnding minst vling på 920 kg ts/d. Det vr ikkje sikre skilnder i vling mellom lndingne på feltet (T. 3.4.9). Første engår vr innhldet v sådde grs i eng høgt (85% i middel for lndingne), men utover i engår kom det inn svært mykje ugrs og ein del villgrs (Fig. 3.4.4) Tell 3.4.9. Middelvling over tre engår rngert etter vling (Vossstrnd i Hordlnd) Bldgrs 100% 30% Ledd lnding Figgjo hundegrs Lof engrpp Trygve Hykor Bldfkslnding Kg ts/d 990 982 957 946 941 927 922 920 Ulik okstv i rd indikerer sttistisk sikker skilnd mellom ledd (p>0,05) Botnisk smnsetnd 1. slått 2016 Sådde rtr Ugrs Villgrs 100 80 60 40 20 0 Figur 3.4.4. Botnisk smnsetnd første sommrslått 2016 (3. engår) på Vossestrnd i Hordlnd. Middel for tre gjentk. 22 NIBIO RAPPORT 4 (24)

Det vrt ttt ein slått om våren, to om sommren og ein om husten i lle engår. Avling fordelte seg på 20% om våren, 42 og 28% ved første og ndre slått og om husten. Den gode vling for ldgrslnding kom i første rekke v høg vling ved egge slåttne om sommren. Om våren gv ldgrslnding minst vling, medn ldfkslnding kom est ut. Om sommren vr det ldfkslnding som gv minst vling, medn det om husten vr liten skilnd mellom lndingne (T. 3.4.10). Tell 3.4.10. Middelvling (kg ts/d) for ulike slåttr for tre engår (Vossstrnd i Hordlnd) Ledd Vår 1. slått 2. slått Hust Totlt Figgjo 206 428 239 110 982 Trygve 176 418 240 92 927 Hykor 198 383 247 95 922 Lof 181 394 270 101 946 30% engrpp 203 369 280 89 941 100% hundegrs 192 401 271 93 957 Bldgrslnding 144 448 316 81 990 Bldfkslnding 213 351 252 104 920 Middel 189 399 264 96 948 CV% 16,8 13,3 18,7 28,8 Ulik okstv i kolonner indikerer sttistisk sikker skilnd mellom ledd (p>0,05) NIBIO RAPPORT 4 (24) 23

3.4.6 Fureneset i Fjler, Sogn og Fjordne Feltet vrt etlert i 2012 på NIBO Fureneset i Fjler i Sogn og Fjordne. Feltet etlerte seg godt og innhldet v sådde rtr vr 90-100% i heile perioden. Avling vr forholdsvis høg og feltet vrt vlingsmessig rngert som nr. 4 v felt. I middel for engår vr det ldgrslnding og Figgjo som gv størst middelvling på rundt 1050 kg ts/d, medn ldfkslnding gv minst vling på 932 kg ts/d. Blndingne med ldfks og Trygve gv signifiknt mindre vling enn dei ndre ledd med unntk v lnding med 30% engrpp, som kom i ei midtstilling (987 kg ts/d) (T. 3.4.11). Tell 3.4.11. Middelvling over tre engår rngert etter vling (Fureneset i Fjler) Ledd Bldgrs 100% 30% Bldfkslnding Figgjo Lof hundegrs Hykor engrpp Trygve lnding Kg ts/d 1051 1050 1035 1024 1013 987 950 932 Ulik okstv i rd indikerer sttistisk sikker skilnd mellom ledd (p>0,05) Bilete 3.4.2. Beite/slått-feltet på Fureneset. Foto ttt etter vårslåtten i 2013 (1. engår). Foto: Synnøve Rivedl. I 2013 og 2015 vrt det ttt ein slått om våren, to om sommren og ein om husten, medn det i 2014 vr to slåttr om våren. I middel for engår fordelte vling seg på 14% om våren, 48 og 27% ved første og ndre slått og 11% om husten. På Fureneset gjorde ldgrslnding det r i lle slåttr, inkludert om våren og ved første slått. Avling for hundegrs i reinestnd vr høg åde om våren, ved ndre slått og om husten, men vr den lågste v lndingne ved første slått. Bldfkslnding gjorde det jmt over dårleg gjennom sesongen, med unntk v ved første slått (T. 3.4.12). 24 NIBIO RAPPORT 4 (24)

Tell 3.4.12. Middelvling (kg ts/d) for ulike slåttr for tre engår (Fureneset i Fjler) Ledd Vår 1. slått 2. slått Hust Totlt Figgjo 157 465 288 140 1050 Trygve 123 426 283 119 950 Hykor 156 450 282 126 1013 Lof 143 478 288 126 1035 30% engrpp 137 455 270 125 987 100% hundegrs 161 387 336 138 1024 Bldgrslnding 153 450 312 137 1051 Bldfkslnding 126 453 251 101 932 Middel 145 446 289 126 1005 CV% 14,1 7,5 9,1 13,1 Ulik okstv i kolonner indikerer sttistisk sikker skilnd mellom ledd (p>0,05) Ved otnisering v første slått tredje engår vr det tydeleg t det fleirårige rigrset hdde ttt overhnd v rtne i frølnding med Figgjo. På desse rutene vr det 75-80% Figgjo, 10-15% timotei og rundt 5% kløver på rutene. Til smnlikning utgjorde fleirårig rigrs 40-50% på rutene med Trygve. Her vr innhldet v kløver rundt og timotei rundt 40%. Engrppen etlerte seg dårleg på feltet, og innhldet låg erre på rundt 5% på rutene med 30% i frølnding. Det vr også lågt innhld v ldfks på rutene med ldfkslnding. Bilete 3.4.3. Figgjo til venstre og Trygve til høgre ved 2.slått 2015 (3.engår) på feltet på Fureneset. Foto: Synnøve Rivedl. NIBIO RAPPORT 4 (24) 25

3.4.7 Brumundl i Ringsker, Hedmrk Feltet vrt etlert i Brumundl i Ringsker i 2013 v NLR Hedmrk. Det vr forholdsvis god etlering på feltet og ved førsteslåttne låg innhldet v sådde rtr på 95%. Avlingsmessig vrt feltet rngert som nr. 6 v felt. I middel for tre engår gv hundegrs i reinestnd sikker større vling (1043 kg ts/d) enn dei ndre lndingne, med unntk v ldgrslnding (1000 kg ts/d). Lof hdde lågst middelvling (T. 3.4.13). Tell 3.4.13. Middelvling over tre engår rngert etter vling (Brumundl i Ringsker) Ledd 100% hundegrs Bldgrslnding Bldfkslnding 30% engrpp Trygve Figgjo Hykor Lof Kg ts/d 1043 1000 930 929 906 882 878 846 Ulik okstv i rd indikerer sttistisk sikker skilnd mellom ledd (p>0,05) Det vrt totlt ttt fire slåttr per år i 2014 og 2016, men erre tre i 2015. Både i 2015 og 2016 vrt slåtten om våren ttt for seint, noko som hr ført til ei unturleg fordeling v vling gjennom sesongen. I middel for engår fordelte vling seg på 33% om våren, 43% ved første slått, 16% ved ndre slått og 7 % om husten. Det vr ikkje skilnd i vling mellom lndingne om våren. Ved første slått vr det ldgrslnding som gv høgst og lnding med Lof som gv lågst vling, medn det ved ndre slått vr hundegrs i reinestnd som kom est ut. Om husten skilde hundegrs i reinestnd og ldgrslnding seg ut med høgst vling (T. 3.4.14). Tell 3.4.14. Middelvling (kg ts/d) for ulike slåttr for tre engår (Brumundl i Ringsker) Ledd Vår 1. slått 2. slått Hust Totlt Figgjo 287 384 145 66 882 Trygve 320 389 138 59 906 Hykor 308 384 124 62 878 Lof 290 345 152 59 846 30% engrpp 308 410 151 61 929 100% hundegrs 304 430 206 103 1043 Bldgrslnding 288 458 165 89 1000 Bldfkslnding 335 398 141 56 930 Middel 305 400 153 69 927 CV% 11,1 12,7 18,4 19,0 Ulik okstv i kolonner indikerer sttistisk sikker skilnd mellom ledd (p>0,05) 26 NIBIO RAPPORT 4 (24)

3.4.8 Rendlen i Hedmrk Feltet vrt etlert i 2012 v NLR Nord-Østerdl i Rendlen i Hedmrk. Det vrt rukt Ln hundegrs, og i ldgrslnding vrt Figgjo rigrs ytt ut med Grindstd timotei. Det vr forholdsvis god etlering, men det kom inn ein del ugrs på delr v feltet. Ved otnisering ved førsteslåttne vr likevel innhldet v sådde rtr 90-100%. Avling vr høg og feltet vrt vlingsmessig rngert som nr. 3 v felt. Det vr ikkje sikre skilnder i vling mellom ledd, sjølv om skilnden mellom største ( Hykor på 1252 kg ts/d) og minste ( Figgjo på 1120 kg ts/d) middelvling vr stor (T. 3.4.14). Tell 3.4.14. Middelvling over tre engår rngert etter vling (Rendlen i Hedmrk) Ledd Hykor 100% hundegrs 30% engrpp Lof Trygve Bldfkslnding Bldgrslnding Figgjo Kg ts/d 1252 1248 1220 1196 1186 1182 1160 1120 Ulik okstv i rd indikerer sttistisk sikker skilnd mellom ledd (p>0,05) Husteregimet på feltet vr ulikt frå år til år. I første engår vrt det ttt to slåttr om sommren og ingen slått vår og hust, medn det ndre engår vrt ttt to slåttr om sommren og ein om husten. Tredje engår vr den første slåtten krkterisert som våreite, men den kunne like gjerne h vore krkterisert som første slått. Dette året vrt det då ein slått om våren, ein slått om sommren og ein slått om husten. I middel for engår fordelte vling seg på om våren, 48 og 29% ved første og ndre slått og 13 % om husten. På dette feltet skil hundegrs i reinestnd og ldgrslnding seg ut med størst vling om våren, men ein må hugse på t dette er resultt frå eitt år og t vårslåtten vr på grens til å heller vere ein sommrslått. Den store vling til Hykor kjem i første rekke v stor ndreslåttsvling. Det vr ingen skilnd i vling mellom ledd om husten (T. 3.4.15). Tell 3.4.15. Middelvling (kg ts/d) for ulike slåttr for tre engår (Rendlen i Hedmrk) Ledd Vår 1. slått 2. slått Hust Totlt Figgjo 109 563 281 168 1120 Trygve 101 544 361 175 1182 Hykor 108 567 408 169 1252 Lof 117 576 327 166 1186 30% engrpp 115 557 393 155 1220 100% hundegrs 155 579 342 172 1248 Bldgrslnding 153 557 304 146 1160 Bldfkslnding 121 570 345 160 1196 Middel 122 564 345 164 1196 CV% 17,4 13,2 20,6 22,7 Ulik okstv i kolonner indikerer sttistisk sikker skilnd mellom ledd (p>0,05) NIBIO RAPPORT 4 (24) 27

3.4.9 Renneu i Sør Trøndelg Feltet vrt etlert i 2012 i Renneu v NLR Sør-Trøndelg. Det vr god etlering på feltet og ved otnisering ved første slått vr innhldet v sådde rtr tilnærm 100% lle år. Avling vr høg og feltet vrt vlingsmessig rngert som nr. 1 v felt. I middel for tre engår vr det ikkje sikre skilnder i årsvling mellom dei ulike lndingne. Blndingne med Figgjo og Hykor gv likevel over 100 kg ts/d meir vling enn ldgrslnding (T. 3.4.16). Tell 3.4.16. Middelvling over tre engår rngert etter vling (Renneu i Sør Trøndelg) Ledd Figgjo Hykor Trygve engrpp Lof 100% hundegrs Bldfkslnding Bldgrslnding Kg ts/d 1287 1284 1258 1258 1253 1245 1215 1177 Ulik okstv i rd indikerer sttistisk sikker skilnd mellom ledd (p>0,05) Det vrt lle år ttt ein slått om våren, to om sommren og ein om husten. I middel for dei tre engår tok ein 4% v vling om våren, 41% ved første slått, 41% ved ndre slått og 13% om husten. Om våren skil reint hundegrs og ldgrslnding seg ut med lågre vling enn dei ndre lndingne (T. 3.4.17). Dette kjem særleg frå redusert vling i første og til dels i ndre engår. Vinteren 2012/2013 vr hrd, noko som særleg gjekk ut over hundegrs i reinestnd og i ldgrslnding. Dekning våren 2013 vr høvesvis 33 og 12% på desse ledd (Fig. 3.4.5). Dekning etr seg utover i perioden, men låg lltid under dekning på dei ndre ledd. I 2014 vr dekning for hundegrs i reinestnd og ldgrslnding høvesvis 47 og 38%, medn den i 2015 vr 70 og 60%. For dei ndre ledd låg dekning på rundt 90%. Dette førte også til lågre årsvling for hundegrs i reinestnd og ldgrslnding første engår. Dette endr seg utover i perioden, og i tredje engår vr vling størst på desse ledd. Om husten hevd desse lndingne seg godt lle år (T 3.4.17). Tell 3.4.17. Middelvling (kg ts/d) for ulike slåttr for tre engår (Renneu i Sør Trøndelg) Ledd Vår 1. slått 2. slått Hust Totlt Figgjo 67 514 544 162 1287 Trygve 66 531 514 147 1258 Hykor 69 504 552 159 1284 Lof 58 523 518 147 1245 30% engrpp 59 515 528 156 1258 100% hundegrs 21 542 474 177 1215 Bldgrslnding 16 476 498 187 1177 Bldfkslnding 75 523 507 148 1253 Middel 54 516 517 160 1247 CV% 22,0 8,6 17,0 13,5 Ulik okstv i kolonner indikerer sttistisk sikker skilnd mellom ledd (p>0,05) 28 NIBIO RAPPORT 4 (24)

% v relet 100 80 60 40 20 0 Dekning sådde rtr vår 2013 Figur 3.4.5. Dekning v sådde rtr på feltet i Renneu i Sør Trøndelg våren 2013 (1. engår). Middel for tre gjentk. Bilete 3.4.4. Låg dekning på ruter med hundegrs i reinestnd og ldgrslnding på feltet på Renneu mi 2013 (til venstre), men i septemer sme år ser rutene r ut (til høgre). Foto: Jn-Eivind Kvm Andersen. NIBIO RAPPORT 4 (24) 29

3.4.10 Snås i Nord Trøndelg Feltet vrt etlert i 2013 i Snås v NLR Nord-Trøndelg. Det vrt rukt Ln hundegrs i reinestnd og i ldgrslnding. Det vr god etlering på feltet, men utover i engår kom det inn ein del ugrs. Avlingsmessig vrt feltet rngert på sisteplss v dei 11 felt. I middel for tre engår vr det ikkje sikre skilnder i årsvling mellom dei ulike lndingne sjølv om lnding med Hykor og 100% hundegrs gv rundt 100 kg ts/d meir vling enn lnding med Trygve (T. 3.4.18). Tell 3.4.18. Middelvling tre engår rngert etter vling (Snås i Nord Trøndelg) Ledd Hykor 100% hundegrs Figgjo Lof engrpp Bldfkslnding Bldgrslnding Trygve Kg ts/d 852 849 834 816 805 767 764 759 Ulik okstv i rd indikerer sttistisk sikker skilnd mellom ledd (p>0,05) Første engår kom det su inn på feltet og eit, og det vrt derfor erre ttt ein slått om våren og ein slått om husten. Andre og tredje engår vrt det ttt ein slått om våren, ein om sommren og ein om husten. Særleg ndre engår vrt slåtten om våren ttt for seint og minner vel meir om ein slått enn om ei våreiting. I middel for dei tre engår tok ein 31% v vling om våren, 46% om sommren og 24% om husten. Om våren skil lnding med Hykor seg ut med høg og ldgrslnding med låg vling. Om husten gv hundegrs i reinestnd og ldgrslnding, tett følgt v lnding med Lof, høgst vling, medn ldfkslnding kjem dårlegst ut (T. 3.4.19). Tell 3.4.19. Middelvling (kg ts/d) for ulike slåttr for tre engår (Snås i Nord Trøndelg) Ledd Vår 1. slått 2. slått Hust Totlt Figgjo 229 513. 93 834 Trygve 211 447. 101 759 Hykor 245 502. 105 852 Lof 213 494. 109 816 30% engrpp 232 472. 101 805 100% hundegrs 248 489. 112 849 Bldgrslnding 217 443. 103 764 Bldfkslnding 216 499. 102 767 Middel 227 476 103 805 CV% 15,3 12,8 13,7 Ulik okstv i kolonner indikerer sttistisk sikker skilnd mellom ledd (p>0,05) 30 NIBIO RAPPORT 4 (24)

Bilete 3.4.5. Beite/slått-feltet i Snås. Foto ttt 7. mi 2015 (2. engår). Foto: NLR Nord-Trøndelg. 3.4.11 Kleiv i Sortlnd, Nordlnd Feltet vrt etlert v Lndrukstjenesten Midtre Håloglnd i 2013 på Kleiv vidregånde skule i Sortlnd i Nordlnd. Det vrt rukt Ln hundegrs og Nordeng timotei. Det vr litt prolem med ugrs i ttleggsåret og første engår, men dette vtok etter kvrt. Avlingsmessig vrt feltet rngert som nr. 10 v lle felt. I middel for tre engår gv ldgrslnding sikker større årsvling enn lnding med Trygve, medn dei ndre ledd kom i ei mellomstilling (T. 3.4.20). Tell 3.4.20. Middelvling over tre engår rngert etter vling (Sortlnd i Nordlnd) Ledd 100% hundegrs 30% engrpp Figgjo Hykor Lof Bldgrslnding Bldfkslnding Trygve Kg ts/d 933 924 893 892 892 874 874 865 Ulik okstv i rd indikerer sttistisk sikker skilnd mellom ledd (p>0,05) NIBIO RAPPORT 4 (24) 31

Bilete 3.4.6. Slått/eite-feltet på Kleiv i Sortlnd. Foto ttt i 2015 (2. engår). Foto: Rgnhild Renn. Det vrt lle år ttt ein slått om våren, to om sommren og ein om husten. I middel for dei tre engår tok ein 5% v vling om våren, 51% ved første sommrslått, 39% ved ndre sommrslått og 5% om husten. I middel for engår vr det ikkje skilnd i vling verken om våren eller ved slåttne om sommren. Om husten gv hundegrs i reinestnd og ldgrslnding større vling enn Hykor og Trygve, medn dei ndre lndingne kom i ei mellomstilling (T. 3.4.21). Tell 3.4.21. Middelvling (kg ts/d) for ulike slåttr for tre engår (Sortlnd i Nordlnd) Ledd Vår 1. slått 2. slått Hust Totlt Figgjo 47 459 349 37 892 Trygve 40 435 358 32 865 Hykor 46 468 343 35 892 Lof 47 442 345 40 874 30% engrpp 50 461 342 40 893 100% hundegrs 49 461 361 53 924 Bldgrslnding 50 466 362 54 933 Bldfkslnding 49 448 340 38 874 Middel 47 455 350 41 CV% 20,9 9,2 6,8 28,4 Ulik okstv i kolonner indikerer sttistisk sikker skilnd mellom ledd (p>0,05) Første engår vr dekning v sådde rtr om våren og innhld v sådde rtr ved første slått i første engår lågre på ruter med hundegrs i reinestnd og i lnding (Fig. 3.4.6 og Fig. 3.4.7). Dette året vr også vling om våren lågre på desse ledd enn på dei ndre. Utover i engår jmn skilnden i otnisk smnsetting og vling seg ut mellom ledd med hundegrs og dei ndre. 32 NIBIO RAPPORT 4 (24)

Dekning vår 2014 Sådde rtr Ugrs 120 100 80 60 40 20 0 Figur 3.4.6. Dekning v sådde rtr og ugrs på feltet i Sortlnd i Nordlnd våren 2014 (1. engår). Middel for tre gjentk. Botnisk smnsetnd 1. slått 2014 Sådde rtr Ugrs Villgrs 100 80 60 40 20 0 Figur 3.4.7. Botnisk smnsetnd første slått 2014 (1. engår) på feltet i Sortlnd i Nordlnd. NIBIO RAPPORT 4 (24) 33

4 Diskusjon Alle frølndingne som vr med i forsøksserien hr tolt eit intensivt husteregime forholdsvis r og med reltivt små skilnder i årsvling mellom ledd. Med såpss mnge slåttr vil strågrs h mindre gjenvekstevne enn ldgrs, men ldgrs må h tilstrekkeleg overvintringsevne i tillegg til vlingspotensil. Bldgrslnding hr generelt kome godt ut i forsøksserien. Det vr skilnd i vlingsfordeling gjennom sesongen for dei ulike frølndingne. På dei sørlege felt merk 100% hundegrs og ldgrslnding seg ut med låg vling om våren, og lndingne med ldfks, Hykor og 30% engrpp merk seg ut med høg vling. På dei nordlege/høgreliggnde felt gv hundegrs i reinestnd sikker høgre vling enn lnding med Trygve om våren, og hundegrs viste tydeleg etre overvintringsevne og høgre vekstpotensil frå våren enn fleirårig rigrs. Det vr ikkje skilnd mellom ledd i vling på førsteslåtten verken på sørlege eller nordlege/høgreliggnde felt. Andreslåttsvling vr signifiknt større for hundegrs i reinestnd og ldgrslnding enn for ldfkslnding på sørlege felt. På nordlege/høgreliggnde felt vr det lnding med Hykor som gv størst og lnding med Figgjo som gv minst ndreslåttsvling. Om husten skilde 100% hundegrs og ldgrslnding seg ut med høgre vling enn lle dei ndre ledd på sørlege felt. På nordlege/høgreliggnde felt vr det ikkje sikre skilnder i vling om husten, men hundegrs i reinestnd gv høgst middelvling. Ledd 1 og 2: Timoteisert lnding + Figgjo (ledd 1) eller Trygve (ledd 2) Det som skil ledd 1 ( Figgjo) og ledd 2 ( Trygve) er t timoteilndingne hr ulike sortr v tetrploid fleirårig rigrs. Figgjo er ein sørleg tilpss norsk sort som i forsøk hr vist seg å dekke eit gnske vidt klimtisk dyrkingsområde, også i nordisk smnhng, og konkurrer også godt mot sorten Trygve, som er ein nordleg tilpss sort (Thorvldsson et l., 2015, Østrem og Mrum, 2013). Smnlikning v desse to ledd gv ikkje sttistisk sikre skilnder verken rekn over sørlege, nordlege/høgreliggnde eller over lle felt sml. Både i dei sørlege og nordlege/høgreliggnde felt i forsøksserien, hr lnding med Figgjo gitt litt høgre totl tørrstoffvling over tre engår, men det er stor vrisjon mellom felt. Enkeltfeltet på Fureneset er einste stden der ein hr fått signifiknt skilnd mellom dei to rigrsledd. På Fureneset overvintrr fleirårig rigrs generelt greitt, og skilnden vr på 100 kg ts/d i fvør v Figgjo. Stden er såleis ikkje representtiv for dyrkingsforhold ein tenkte seg denne forsøksserien. Skilnden på feltet i Øsker i Østfold vr derimot 100 kg ts/d i fvør v Trygve. Feltet i Øsker vrt etlert i 2012 og vrt utsett for vinterskde i 2012/2013. Sjølv om det ikkje vr skilnd i dekning v sådde rtr mellom ruter med Figgjo og Trygve (egge 45%) kn likevel overvintring v Trygve vore etre enn Figgjo første vinteren. På feltet i Brumunddl er også Trygve etre enn Figgjo, og v dei såkll nordlege/høgreliggnde felt, er Trygve etre enn Figgjo på feltet i Nord-Østerdl. På dei ndre felt, i Sortlnd og Snås, er Figgjo est, så her er det ikkje i hovudsk ein nord-sør-skilnd men heller skilnd i meir lokle vinterforhold. Det vr ikkje skilnder i fôrkvlitet mellom ledd 1 og 2. Ledd 3 og 4: Timoteisert lnding + Hykor (ledd 3) eller Lof (ledd 4) Skilnden mellom ledd 3 ( Hykor) og ledd 4 ( Lof) er t timoteilndingne hr ulike typr risvingelkryssingr. Sortne Hykor og Lof er egge kryssingr mellom itliensk rigrs og strndsvingel. Hykor er ei tilkekryssing mot strndsvingel og er svært lik strndsvingelsortr m.o.t. veksemåte og eigenskpr, medn Lof er noko midt mellom dei to foreldrertne når det gjeld eigenskpr. Hykor er generelt vintersterk og hr høgt vlingspotensile, medn Lof gjev god vling under gode overvintringsforhold. I forsøksserien fekk ein ikkje sttistisk sikre skilnder ved 34 NIBIO RAPPORT 4 (24)

smnlikning mellom desse to ledd rekn over sørlege, nordlege/høgreliggnde eller lle felt. Det vr heller ikkje sikre skilnder innnfor enkeltfelt, trss i forholdsvis store skilnder i middelvling på nokre v felt. Blnding med Hykor gv høgre middelvling enn med Lof på dei nordlege/høgreliggnde felt, og på fire v dei sørlege felt. I Øsker vr til dømes vling for Hykorlnding 84 kg ts/d høgre enn for Lof-lnding, noko som truleg heng smn med den vnskelege overvintring vinteren 2012/2013. Når det gjeld fôrkvlitet vr lnding med Lof lik eller litt under lnding med Hykor. Smnliknr ein vlingsnivået mellom dei fire lndingne med ulike rigrs- og risvingelsortr er ikkje skilndne signifiknte, men Hykor hr høgst middelvling på dei nordlege/høgreliggnde felt. Også Todnem og Lunnn (2017) fekk gode resultt ved ruk v frølndingr med Hykor til eng for eiting og slått i fjellygder. Her vrt Kor strndsvingel og Hykor risvingel test i lnding med 50% timotei. Begge sortne etlerte seg sktre enn engsvingel, men vr fullt på høgde med timotei-engsvingel-lnding etter to engår åde m.o.t vling og fôrkvlitet. Det djupe rotsystemet urde også vere positivt. Ledd 5: Timoteisert lnding + Knut engrpp Timoteilnding med ekstr innhld v engrpp (30% engrpp Knut) kom vlingsmessig over middels ut åde på sørlege og nordlege/høgreliggnde felt. På feltet i Roglnd gv denne lnding størst middelvling. Feltet vr utsett for vinterskde tidleg i forsøksperioden, og god overvintringsevne i engrpp hr gitt denne lnding eit fortrinn her. På feltet i Sortlnd gv engrpplnding like mykje tørrstoffvling som lndingne med Figgjo og Hykor. Smnlikn med dei ndre lndingne vr fôrkvliteten god for leddet med ekstr innhld v engrpp. Engrpp etlerer seg skte, og etlering v engrpp er vhengig v t frøet ikkje kjem for djupt. Helst ør relet tromlst på førehnd (Bø, 1996). I forsøk med engsvingel og engrpp produserte engrpp mindre enn engsvingel første engåret på grunn v sein etlering, men etter to år vr det ingen skilnd mellom dei test sortne innn desse rtne (Nesheim, 2005). Ledd 6: HUNDEGRAS 100%, Frisk eller Ln Hundegrs i reinestnd gv den største vling i forsøksserien. Gjennom sesongen viste hundegrset treg strt om våren, og vr på topp resten v sesongen. Dette ser ein helst på sørlege felt (med sorten Frisk) med vnskelege overvintringsforhold. I Frolnd, Vossestrnd og på Fureneset, med god overvintring, og i Rendlen, Snås og på Sortlnd, der det vr rukt sorten Ln, hr hundegrset gitt god vling også om våren. Sorten Ln er god i heile lndet men spesielt god i fjellygdene i Sør- Norge og i Nord-Norge (Molteerg og Enger, 2006). Hundegrs er generelt ein vintersterk rt, men god overvintring er vhengig v litt høg stuing om husten. Hundegrs hr også i ndre forsøk gjort det vlingsmessig godt smnlikn med ndre rtr. I forsøk der 30% engsvingel vrt ersttt v Frisk hundegrs i vnleg nytt timoteisert frølnding, fekk ein 6% uke i middels totlvling. Hlvprten v årleg vlingsuke kom på den første v tre slåttr, og minst uke på ndreslåtten (Østrem, 2005). I forsøksserien hdde hundegrs i reinestnd låg fôrverdi åde i første- og ndreslått smnlikn med dei ndre lndingne. Hundegrs skyt opptil to veker før timotei og også før dei ndre ldgrs, slik t energiverdien fort lir låg. Ifølgje Bkken og Lunnn (2012) kjem den låge energiverdien truleg v låg fornyingsfrt i gjenveksten, men rten kn vere eit godt lterntiv i intensiv grovfôrproduksjon, og helst i lnding med ndre ldgrs. Hundegrs er svært stil over std og tid. I eit vestnordisk forsøk på seks stder vrt hundegrs rngert på topp m.o.t. totl tørrstoffvling og likt med sørleg tilpss timotei tilsvrnde Grindstd (Thorvldsson et l., 2015). NIBIO RAPPORT 4 (24) 35

Ledd 7: BLADGRASBLANDING (20% hundegrs, 20% engsvingel, 20% engrpp, 20% fleirårig rigrs, 20% risvingel Lof) På dei sørlege felt gv ldgrslnding like stor vling som reint hundegrs. På dei nordlege /høgreliggnde felt gv hundegrs i reinestnd i snitt 48 kg ts/d høgre vling enn ldgrslnding. Med unntk v feltet i Sortlnd, der ldgrslnding gv størst vling, hr gjerne ikkje ldgrs tålt overvintring like godt som i sør. Fleirårig rigrs og risvingel Lof som i lg utgjer 40% v hundegrslnding, etlerer seg egge rskt, og når desse lir utsett for hrd vinter og eventuelt utvintring, vil dette utgjere mykje med omsyn til vlingspotensilet året etter, før engrpp etlerer seg. Det kn også vere t Ln hundegrs i nord hr gjort det etre enn Frisk hundegrs i sør på grunn v t mnge felt i sør vrt utsett for vinterskde. Bldgrslnding hr på lik linje med reint hundegrs dårleg vårvekst, men god vekst resten v sesongen. Dette gjev seg også her mest gjeldnde på felt som er utsette for hrde vintrr. Fôrkvliteten til ldgrslnding vr etre enn reint hundegrs, men vr dårlegre enn ein del v dei ndre lndingne ved ndreslåtten. Bldgrs som rigrs og risvingel hr i forsøk vist godt potensile til å gi god vling med god fôrkvlitet dersom overvintringstilhøv ligg til rette for å nytt sortr v desse rtne (Østrem, 2011). Lof risvingel er i sme grupp, og i lg med meir vintersterke rt som engrpp og hundegrs, verkr denne frølnding stil og fleksiel i høve til overvintringsforhold, der den sterkste rten etter kvrt vil t største plssen i eng. Ledd 8: BLADFAKSBLANDING (50% ldfks, 25 % timotei, 15% engrpp og rudkløver). Bldfkslnding gv minst middelvling åde innfor sørlege felt og i middel for lle felt. Rekn over lle felt vr årsvling for ldfkslnding på 982 kg ts/d signifiknt mindre enn årsvling for hundegrs i reinestnd på 1024 kg ts/d. Det høge innhldet v strågrs timotei og ldfks (75% v lnding) hr ført til t lnding hr flle gjennom i forhold til dei ndre lndingne i eit husteregime med inntil fem hustingr i året. Strågrs hr generelt ikkje gjenvekst til så mnge slåttr, noko som viser seg i den dårlege hustveksten. På dei sørlege felt hdde ldfkslnding god tørrstoffvling om våren, og for dei ndre slåttne gv denne lnding minst vling. Bldfks og timotei hr generelt ei god overvintring, og når denne lnding hr god vårvekst er det nok også som eit resultt v t ndre rtr som fleirårig rigrs og risvingel Lof, hr htt overvintringsvnskr. Under slike forhold er fleirårig rigrs og risvingel tregre enn timotei og ldfks om våren. NLR Østfjells (https://ostfjells.nlr.no/fgrtikler/21766/) melder t ein godt kn finne ti år gml r ldfkseng, like god som eng frå timoteiserte frølndingr. Bldfks hr eit krftig rotsystem som gjer grset tørkesterkt og vrig etter ein litt treg etlering. Bldfks skl helst ikkje våreitst og vr heller ikkje med i denne forsøksserien i utgngspunktet. 36 NIBIO RAPPORT 4 (24)

OPPSUMMERING Det er vnskeleg å gje generelle råd utifrå resultt i forsøksserien om kv rtr/sortr som skl rukst i ei lnding som åde skl eitst og hustst under ulike klimtiske forhold. I område der ein ikkje ventr å få overvintringsskdr kn det likevel skje år om nn. Dette såg vi vinteren 2012/2013, noko som påverk felt i førsøksserien som vrt etlerte i 2012. For desse felt vr det lndingne med Hykor og 30% engrpp som gv størst og nest størst vling, medn ldgrslnding kom nest sist. For felt som vr etlerte i 2013 gv hundegrs i reinestnd størst vling, tett følgt v ldgrslnding, medn mnge v dei timoteiserte lndingne gv lågre vling. Generelt kn ein seie t det vr små skilnder mellom lndingne i totl årsvling over år. Dei rtne som hr klrt seg est under ulike tilhøve hr ttt over i lndingne. Det kn derfor vere rett å ruke llsidige lndingr slik t dei meir vintersterke rtne kn t over ved eventuelle vinterskdr. Fordeling i vling gjennom sesongen hr vore ulik for dei ulike frølndingne. Dei timoteiserte lndingne hr gjort det est om våren og hundegrs i reinestnd og ldgrslnding hr gjort det est om husten. Det vil derfor vere rett å vurdere kv slgs lnding ein skl velje utifrå når ehovet for eite er størst. Mnglr ein husteite kn det vere rett å stse på hundegrs eller ei ldgrslnding. Dersom ein ynskjer eit tidleg våreite kn det vere risikelt å stse på lndingr med stor ndel v ldgrs i og med treg strt om våren ved vnskelege overvintringsforhold. Då vil det vere rettre å stse på ei timoteisert lnding med ei viss innlnding v ldgrs. Foto 4.1. Svrte får kosr seg på husteite. Foto: NIBIO Fureneset. NIBIO RAPPORT 4 (24) 37

Refernsr Bkken AK, Lunnn T. 2012. Hundegrs til hyppig husting. Buskp 64 (3): 54-55. Bø S. 1996. Engrpp fortstt ktuelt eng- og eitegrs. Lndrukstidende 102 (22): 15. Fystro G, Lunnn T. 2006. Anlysr v grovfôrkvlitet på NIRS. Bioforsk FOKUS 1 (3): 180-181. Molteerg B, Enger F. 2006. Resultter v offisiell verdiprøving i fôrvekster 2005. A. Sorter som er ferdig testet. Bioforsk FOKUS Vol. 1, Nr. 4. Nesheim L. 2005. Artr og sortr til eng og eite. Grønn kunnskp 9 (3): 69 79. Thorvldsson G, Østrem L, Öhlund L, Sveinsson Th, Dlmnnsdóttir S, Djurhuus R, Høegh K, Kristjánsdóttir Th.A (2015) Climti dpttion of speies nd vrieties of grss nd lover in the West Nordi ountries nd Sweden. AUI Report No. 50. Reykjvík: Agriulturl University of Ielnd, 43 pp. Todnem J, Lunnn T. 2017. Rigrs og svingelrtr under fjellygdforhold. NIBIO RAPPORT 3 (19), 31 pp. Østrem L. 2005. Risvingel i frølnding. Vestlndsk Lndruk 3:16-17. Østrem L 2011. Sortr v rigrs og risvingel til slått og eite. Bioforsk FOKUS 6, 2: 111. Østrm L, Mrum P. 2013. Hrdføre rigrssortr kor hrdføre? Bioforsk FOKUS 8(2), 166-168. 38 NIBIO RAPPORT 4 (24)

NOTATAR NIBIO RAPPORT 4 (24) 39

Norsk institutt for ioøkonomi (NIBIO) le opprettet 1. juli 2015 som en fusjon v Bioforsk, Norsk institutt for lndruksøkonomisk forskning (NILF) og Norsk institutt for skog og lndskp. Bioøkonomi serer seg på utnyttelse og forvltning v iologiske ressurser fr jord og hv, fremfor en fossil økonomi som er sert på kull, olje og gss. NIBIO skl være nsjonlt ledende for utvikling v kunnskp om ioøkonomi. Gjennom forskning og kunnskpsproduksjon skl instituttet idr til mtsikkerhet, ærekrftig ressursforvltning, innovsjon og verdiskping innenfor verdikjedene for mt, skog og ndre ioserte næringer. Instituttet skl levere forskning, forvltningsstøtte og kunnskp til nvendelse i nsjonl eredskp, forvltning, næringsliv og smfunnet for øvrig. NIBIO er eid v Lndruks og mtdeprtementet som et forvltningsorgn med særskilte fullmkter og eget styre. Hovedkontoret er på Ås. Instituttet hr flere regionle enheter og et vdelingskontor i Oslo. Frmsidefoto: Jn Eivind Kvm Andersen niio.no