Mikromineralinnhald i beitegras analysar frå utmark og innmark. Prosjekt kystlam

Transkript

1 30 S. Rivedal et al. / Grønn kunnskap 7(4) Mikromineralinnhald i beitegras analysar frå utmark og innmark. Prosjekt kystlam Synnøve Rivedal / synnove.rivedal@planteforsk.no Planteforsk Fureneset Astrid Sandvik / ytre.sogn@lfr.no Ytre Sogn forsøksring Martha Ulvund / martha.ulvund@veths.no Institutt for småfeforskning, NVH Eiliv Steinnes / eiliv.steinnes@chembio.ntnu.no Institutt for kjemi, NTNU Nøkkelord: Mikronæringsstoff, koboltmangel, beite, sau. Samandrag Innhaldet av kobolt i jord og planter både på inn- og utmark på utvalde bruk på kysten av Sogn og Fjordane er for det meste lågt. Blodprøver viser noko låge kobolt/vitamin B12 verdiar hos lam om våren, og i nokre besetningar er verdiane også låge etter beiteperioden i utmark. Plante- og blodprøver viser at sink- og kopartilførselen på innmarka er marginal hos ein del brukarar, medan kopartilførselen på utmarka synes å vere tilstrekkeleg. Innlegging av koboltkuler betrar lamma sin kobolttilførsel vist ved høgare blodverdiar av vitamin B12. Det er likevel ingen sikker verknad av koboltkuler på lammevekt eller tilvekst. I nokre besetningar treng ikkje kobolt vere minimumsfaktor, medan i andre besetningar kan mangel på andre mikronæringsstoff eller snyltarar ha skipla til resultata. I tillegg var lamma unge ved dosering slik at opptaket ikkje har vore optimalt. Andre sjukdommar kan og ha påverka resultata. Ut frå analysar av jord, planter og blod kan ein gje råd om gjødsling og fôring på enkeltbruk.

2 S. Rivedal et al. / Grønn kunnskap 7(4) 31 Innleiing Opptakten til Prosjekt kystlam skjedde ved at forsøksringane på kysten av Sogn og Fjordane fekk spørsmål frå sauebønder om kvifor lamma deira var små og lette om hausten, kvifor lam som vart fôra over vinteren var skrantne og kvifor sauer såg tynne og nærast sjuklege ut om våren. I sauekontrollen er det registrert at lammevektene er lågare på kysten enn i indre strok av Sogn og Fjordane. Årsakene til dette er truleg fleire enn at beita generelt er dårlegare i ytre strok. Tidlegare undersøkingar har gitt indikasjonar på at innhaldet av enkelte mikronæringsstoff i jord og planter kan vere for lågt eller ubalansert (Garmo et al. 1986, Ulvund 1990, Haglund 1994, Hamar 2000). Ytre Fjordane og Ytre Sogn forsøksringar og Planteforsk Fureneset fagsenter sette i 2001 i gang eit prosjekt for å sjå om mikronæringsmangel, og då særleg kobolt, kan vere ei årsak til låge lammevekter. Prosjektet er støtta av Tiltaksfondet for småfè, Gilde Vest, Norsk Sau- og Geitalslag, Sogn og Fjordane Sau- og Geitalslag og Felleskjøpet ØV. I tillegg er det lagt ned eigeninnsats frå deltakande gardbrukarar, forsøksringane, Planteforsk Fureneset fagsenter, Norges teknisk-naturvitenskaplige universitet, Institutt for kjemi og Norges veterinærhøgskole, Institutt for småfèforsking. Material og metode Våren 2001 vart det valt ut 11 sauebesetningar frå kommunane Selje, Bremanger, Florø, Gloppen, Fjaler, Høyanger, Gulen og Solund der ein mistenkte at forsyninga av mikronæringsstoff var mangelfull. Det eine lammet av 156 tvillingpar frå desse besetningane fekk lagt inn ei koboltkule ved slepp i utmark. På same tid vart det i kvar av 5 besetningar tatt blodog avføringsprøver av 5 tvillingpar. Ved sanking om hausten vart alle lamma vegde og det vart tatt ut blodog avføringsprøver frå dei same lamma som om våren. Frå lam som vart fôra over nyttår vart det også tatt ut blodog avføringsprøver i februar I løpet av vekstsesongen vart det tatt ut planteprøver både frå innmark og utmark som vart analyserte for konsentrasjonen av ulike makro- og mikronæringsstoff. Det vart også tatt ut jordprøver hos 6 av brukarane. Lammevekter, tilvekst og innhald av vitamin B 12 i blod hos lam med og utan koboltkuler vart behandla statistisk ved hjelp av tradisjonell variansanalyse. I utplukkinga av lam til forsøket var det lagt vekt på at tvillingpara skulle vere av same kjønn, fordi vêrlam har eit større vekstpotensiale enn sympelam. Fordi nokre av besetningane var små vart det likevel valt ut ein

3 32 S. Rivedal et al. / Grønn kunnskap 7(4) del tvillingpar av ulikt kjønn. Haustvektene for desse lamma vart korrigerte på same måten som det blir gjort i sauekontrollen, vekta på sympelam x 1,05 og vekta på vêrlam x 0,95. Resultat Jordprøver Koboltinnhaldet i jord bør vere over 0,1 mg/kg for at det ikkje skal vere fare for mangel (Aasen 1997). I 13 av 15 jordprøver tatt hos 6 av brukarane er innhaldet under denne grensa, og berre 4 prøver har eit innhald over 0,05 mg/kg. Koparinnhald lik eller mindre enn 1 mg/kg jord blir rekna som lågt (Aasen 1997). Ingen av analyseverdiane er under denne grensa, men nokre prøver viser moderat koparinnhald i kombinasjon med høg ph. På slike areal kan det likevel vere fare for koparmangel sidan høg ph kan redusere plantene sitt opptak av kopar. Når det gjeld sink er tilgjenge for plantene sterkt avhengig av ph. Sinkinnhaldet må ein derfor sjå i samanheng med verdiar for titrerbar alkalinitet, som er eit uttrykk for jorda si bufferevne (Aasen 1997). Analyseverdiane i dette materialet varierer mykje frå bruk til bruk, men ingen stader er verdiane under det ein reknar for grensa for mangel. Vegetasjonsprøver Tabell 1. Konsentrasjon av nokre mineralnæringsstoff i grastørrstoff frå 46 prøver frå innmark tekne frå slutten av mai til midten av oktober i 2001 i ytre Sogn, Sunnfjord og Nordfjord. Vanlege verdiar i beitegras til sau etter Institutt for småfeforsking. Næringsstoff Måle- Gj.snittleg Variasjon Vanlege Prøver låge Prøver høge eining innhald verdiar verdiar (%) verdiar (%) Kalium (K) g/100 g 2,70 1,41-3,78 0,8-4,0 0 0 Kalsium (Ca) g/100 g 0,41 0,17-0,73 >0,38 43 Svovel (S) g/100 g 0,30 0,15-0,46 0,1-0, Mangan (Mn) mg/kg >40 (30) 11 0 Sink (Zn) mg/kg 29,7 16,6-47,9 >30 56 Jarn (Fe) mg/kg Kopar (Cu) mg/kg 7,27 3,23-11, Molybden (Mo) mg/kg 1,16 0,30-2,90 0,5-3, Kobolt (Co) mg/kg 0,12 1 0,03-0,81 >0,11 57 Nikkel (Ni) mg/kg 0,50 0,07-1,47 Aluminium (Al) mg/kg <300 0 Cu/Mo 8,6 2,4-35, Opt To prøver frå eitt skifte tatt bort pga unormalt høge verdiar.

4 S. Rivedal et al. / Grønn kunnskap 7(4) 33 Tabell 2. Konsentrasjon av nokre mineralnæringsstoff i tørrstoff frå 33 prøver frå utmarksbeite tekne frå juli til september 2001 i ytre Sogn, Sunnfjord og Nordfjord. Vanlege verdiar i beitegras til sau etter Institutt for småfeforsking. Næringsstoff Måle- Gj.snittleg Variasjon Vanlege Prøver låge Prøver høge eining innhald verdiar verdiar (%) verdiar (%) Kalium (K) g/100 g 1,12 0,44-2,31 0,8-4, Kalsium (Ca) g/100 g 0,28 0,07-0,68 >0,38 67 Svovel (S) g/100 g 0,17 0,11-0,27 0,1-0, Mangan (Mn) mg/kg >40 (30) 0 Sink (Zn) mg/kg 43,4 14,8-163,3 >30 52 Jarn (Fe) mg/kg Kopar (Cu) mg/kg 6,76 2,45-15, Molybden (Mo) mg/kg 0,32 0,02-1,09 0,5-3, Kobolt (Co) mg/kg 0,25 0,03-2,36 >0,11 61 Nikkel (Ni) mg/kg 1,25 0,25-3,68 Aluminium (Al) mg/kg <300 0 Cu/Mo 53 5, Opt Kobolt For at koboltforsyninga til dyra skal vere tilstrekkeleg bør konsentrasjonen i beiteplantene vere over 0,11 mg/kg tørrstoff (ts). Tabell 1 og 2 syner at konsentrasjonen av kobolt er låg i planter både frå innmark og utmark. Heile 57 % av prøvene frå innmark og 61 % av prøvene frå utmark har konsentrasjonar under denne grensa. Kopar og molybden Normal konsentrasjon av kopar i beitegras til sau er sett til 5-15 mg Cu/kg ts. Dyra sitt opptak av kopar er sterkt påverka av konsentrasjonen av andre næringsstoff i fôret, særleg molybden og svovel. Høg konsentrasjon av desse næringsstoffa kan indusere koparmangel sjølv om koparkonsentrasjonen i seg sjølv er høg nok. Dei fleste prøvene både frå innmark og utmark har ein normal koparkonsentrasjon, men nokre prøver (13-15%) ligg under grensa. Normalverdiar for molybden i beitegras til sau er sett til 0,5-3,5 mg/kg ts. Dei fleste av prøvene frå utmarka har verdiar under normalen. Forholdet mellom innhaldet av kopar og molybden er viktigare enn konsentrasjonen av kvart av dei to næringsemna. Optimalt Cu/Mo-forhold er Ved Cu/Mo-forhold under 2 er det fare for koparmangel og over 20 koparforgifting. Ingen av prøvene som er tekne på innmarka har Cu/Mo- 3 Planteforsk

5 34 S. Rivedal et al. / Grønn kunnskap 7(4) forhold under 2, men i 28% av prøvene er forholdet under det som er rekna for optimalt. Cu/Mo-forholdet er svært høgt i prøvene frå utmarka med 55 % av prøvene over 20. Dette kjem av dei svært låge molybdenverdiane. Det er særleg blåbærlyng og bjørk som har lågt molybdeninnhald og høgt Cu/Mo-forhold. Gras og starr har meir normale Cu/Mo-forhold. Ein skulle tru at dei svært høge Cu/Mo-forholdet i vegetasjonsprøver frå utmarka kunne føre til for høgt opptak av kopar og dermed kronisk koparforgifting. Sidan sauen et mest gras, som har eit meir balansert forhold, ser dette ikkje ut til å vere noko problem. Likevel kan ein ikkje utelukke at eit slikt suboptimalt forhold mellom Cu og Mo kan ha effekt på trivsel og tilvekst. Ingen av blodprøvene tekne om hausten etter sanking syner for høge koparverdiar, men serum kopar er ein dårleg indikator på koparforgiftning. Sink Konsentrasjonen av sink i beitegras er vanlegvis over 30 mg/kg. Gjennomsnittleg konsentrasjon av sink for prøver tekne på innmark er 29,7 mg/kg ts med ein variasjon frå 16,6 til 47,9 mg/kg ts. 56 % av prøvene har ein konsentrasjon under 30 mg/kg ts. I vegetasjonen på utmarksbeitet er gjennomsnittleg konsentrasjon 43,4 mg Zn/kg ts, men det er svært stor variasjon mellom artane (14,8 til 163,3 mg/kg ts). 52 % av prøvene har verdiar under 30 mg Zn/kg ts. Bjørk og vier har svært høg konsentrasjon av sink medan lyng har låg konsentrasjon. Lammevekter/tilvekst Tabell 3 og 4 syner at verknaden av koboltkulene ikkje har vore eintydig frå besetning til besetning. I nokre besetningar ser det ut til at koboltkulene gjev større vekter og/eller høgare tilvekst, men materialet er for lite og sprikande til at desse utslaga er signifikante. Det er mist fleire lam på utmarksbeite utan koboltkuler (19 lam) enn med kuler (8 lam). Om dette er tilfeldig eller eit utslag av koboltkuler er vanskeleg å seie, til det er materialet for lite.

6 S. Rivedal et al. / Grønn kunnskap 7(4) 35 Tabell 3. Haustvekt i kg og tilvekst på utmarksbeite i g/dag til lam med og utan koboltkuler i 11 besetningar. Besetning Saue- Utan koboltkuler Med koboltkuler rase Tal Haust- Tilv.ut- Tal Haust- Tilv. utobs vekt m.beite obs vekt m.beite (kg) (g/dag) (kg) (g/dag) 1.Selje NKS 9 39, , Bremanger NKS 5 42, , Florø NKS 11 46, , Gloppen NKS 15 39, , Gloppen NKS 17 41, , Gloppen NKS 14 40, , Fjaler Sjeviot 12 43, , Høyanger Spel 11 34, , Gulen NKS 6 43, , Gulen Spel 14 40, , Solund Sjeviot 21 40, ,3 185 Totalt , ,3 206 Tabell 4. Levandevekt ved slakting i kg og tilvekst frå sanking i utmark til slakting i g/dag til lam med og utan koboltkuler i 6 besetningar. Besetning Dagar Utan koboltkuler Med koboltkuler sanking- Tal Vekt v. Tilv. e. Tal Vekt v. Tilv. e. slakting obs slakting sank. obs slakting sank. (kg) (g/dag) (kg) (g/dag) 3. Florø , , Gloppen , , Gloppen , , Gloppen , , Høyanger , , Gulen , ,4 25 Totalt 52 43, ,0 137 Blodprøver Koboltforsyninga til lam kan undersøkjast ved å måle innhaldet av vitamin B 12 i blodet. Mikrobane i vomma til drøvtyggjarar brukar kobolt til å danne vitaminet, og koboltmangel i fôret resulterer i vitamin B 12 -mangel i dyret. Alvorleg klinisk mangel er assosiert med B 12 -innhald under 150 pmol/l blod

7 36 S. Rivedal et al. / Grønn kunnskap 7(4) og verdiar mellom 150 og er marginale. Ein kan få tilfelle av mangel ved høgare vitamin B 12 -verdiar bl.a. dersom dyra er utsette for andre stressfaktorar (Ulvund 1995). Vitamin B 12 ved fjell/utmarksending Tabell 5 syner at ein god del av blodverdiane for vitamin B 12 hos dei undersøkte lamma er låge, men det er skilnader mellom besetningane. I prøvene frå besetninga i Gloppen er verdiane svært låge, medan alle prøvene frå besetninga i Fjaler har tilfredsstillande innhald. Om våren, før lamma har byrja laga sitt eige vitamin B 12, og medan dei tærer på det lageret dei har fått i råmjølka frå mora, er ofte verdiane låge utan at lamma har B 12 mangel. Dersom kobolt er til stades i beitegraset, vil lamma gradvis få auka blodverdiar av B 12 ettersom lammet utviklar seg til drøvtyggar og vomma kjem i gang med B 12 produksjonen, i ein alder av 6 til 8 veker. Tabell 5. Innhald av Vitamin B12 i pmol/l blod til lamma i 5 besetningar ved fjell-/utmarksending i Bruk Tal Gj. snitt Variasjon Tal prøver Tal prøver Tal prøver prøver B 12, pmol/l B12, pmol/l < 150 >150<300 > Selje Gloppen Fjaler Høyanger Gulen Totalt VitaminB 12 etter sanking Blodprøver tekne etter sanking om hausten syner at i 3 av besetningane (6.Gloppen, 7.Flekke og 8.Høyanger) er B 12 -innhaldet tilfredsstillande både hos lam med og utan koboltkuler (tabell 6). Sjølv om det i besetninga i Høyanger ikkje er verdiar under 450 pmol/l er likevel gjennomsnittet til dels lågt. I besetningane i Selje og Gulen er det i tillegg til lågt gjennomsnitt ein god del prøver med marginalt og lågt innhald hos lam som ikkje har gått med koboltkuler. Det er også her koboltkulene har auka innhaldet av vitamin B 12 mest. Ser ein på heile materialet under eitt har lam med koboltkuler eit sikkert høgare innhald av vitamin B 12 om hausten enn lam utan koboltkuler. Dette fortel oss at koboltkulene har hatt ein viss effekt, dei

8 S. Rivedal et al. / Grønn kunnskap 7(4) 37 har avgitt kobolt som vidare har gått inn i produksjon av vitamin B 12. Alle lam med koboltkuler har eit tilstrekkeleg innhald av vitamin B 12 og mange prøver ligg over grensa for det ein kan analysere for på 1771 pmol/l blod. Tabell 6. Innhald av Vitamin B12 i pmol/l blod til lam med og utan koboltkuler i 5 besetningar etter sanking i Bruk Utan koboltkuler Med koboltkuler Tal Gj.snitt Variasjon Tal Gj.snitt Variasjon prøver B 12 B 12 prøver B 12 B 12 1.Selje Gloppen Fjaler Høyanger Gulen Totalt Også i februar er innhaldet av vitamin B 12 høgare hos lam med koboltkuler, men innhaldet er også tilfredsstillande høgt i lam utan kuler. Lam i begge grupper fekk 0,3-0,5 kg kraftfôr etter innsett. Kopar og sink Normalverdiar for kopar i blod er 9-25 m mol/l. I 1 av 3 besetningar der ein tok prøver våren 2001 og i februar 2002 vart det funne ein del låge verdiar. Målingar om hausten etter sanking i 5 besetningar viser for det meste tilfredsstillande innhald av kopar. I februar 2002 vart det også analysert for sink i blodprøvene til 3 besetningar. Normalverdiar for sinkinnhald hos lam er mmol/l blod. I 2 besetningar er mange av prøvene under grensa for normalt innhald. Avføringsprøver Avføringsprøvene tekne om våren syner at det berre er i besetninga i Høyanger ein ikkje finn koksidiose. I dei andre besetningane varierer innhaldet frå moderat til svært mykje. Rundorm er eit mindre problem, og flesteparten av dei rundormegga ein finn er av typen Nematodirus battus. Etter sanking er det rundormegg i nær alle prøvene frå 3 av besetningane (Gloppen, Flekke, Høyanger). Innhaldet varierer frå 200 til 2600 egg/gram avføring (EPG) og i ein del prøver er noko av dette N. battus ( EPG). Halvparten av prøvene frå besetninga i Gulen har eit innhald på rundt 800 EPG, medan ein ikkje finn snyltarar i prøvene frå besetninga frå Selje.

9 38 S. Rivedal et al. / Grønn kunnskap 7(4) Forekomst av andre sjukdomar Det var ikkje lagt opp til registrering av andre sjukdomar i dette forsøket. Skogflått og sjukdomen sjodogg er utbreidd i nokre av dei områda som undersøkingane omfattar. Ein kan ikkje utelukke at tilvekstreduksjon på grunn av sjodogg og andre sjukdomar kan ha forstyrra tilveksten hos doserte og ikkje doserte lam på ein ukjent måte. Konklusjon/diskusjon Årsakene til låge lammevekter på kysten av Sogn og Fjordane ser ut til å vere kompliserte og ulike frå bruk til bruk. Generelt kan ein seie at koboltforsyninga frå grovfôr på innmarka frå fleire av dei undersøkte bruka er utilstrekkeleg. Det same gjeld for sink og til dels for kopar. I utmarka er tilførselen av mikronæringsstoff betre. Hos nokre kan koboltforsyninga også her vere for dårleg, medan koparforsyninga ser ut til å vere tilstrekkeleg. Molybdeninnhaldet i fleire av utmarksplantene er lågt. Når det gjeld sink er resultata også vanskeleg å tolke sidan konsentrasjonen varierer så mykje frå planteart til planteart og det ikkje er analysert for sink i blodprøvene tatt etter sanking. Ut frå blodprøveresultata etter sanking skulle ein tru at koboltkulene ville betre tilveksten på utmarksbeite i besetningane 1. Selje, 10. Gulen og til dels i 9. Høyanger. Når det likevel ikkje skjedde kan det vere fleire grunnar til det. I besetninga i Høyanger og kanskje i Gulen kan forekomsten av snyltarar ha skipla til resultata. Elles kan mangelfull forsyning av andre mikronæringsstoff som t.d. sink vere ei forklaring. I besetningane 6.Gloppen og 7.Fjaler tyder blodog planteprøver på at tilførselen av kobolt på utmarksbeite ikkje er minimumsfaktor. I besetningane der det ikkje er tatt blodprøver eller avføringsprøver er det vanskelegare å tolke kvifor ein ikkje har fått verknad av koboltkulene. I tillegg til det som er nemnt ovanfor har ein bl.a. doseringstidspunktet for koboltkulene. Ilegginga av kuler skjedde ved fjell-/utmarks

10 S. Rivedal et al. / Grønn kunnskap 7(4) 39 ending og då var lamma frå 4 til 10 veker gamle (6 veker i snitt). For å få full verknad av koboltkulene, og også vere rimeleg sikre på at dei ikkje kjem ut med tarminnhaldet etter ei tid, bør lamma vere 8 veker ved dosering. Fleire av lamma kan derfor ha vore for små til å få full effekt av kulene. Forekomst av anna sjukdom kan og ha verka inn på resultata. I dei besetningane tilveksttala tyder på at koboltkulene har hatt verknad, er ikkje verknaden statistisk sikker. Dette kjem av at ein har få observasjonar innan kvar besetning og svært stor variasjon mellom observasjonane. Jordprøver frå innmarka der vinterfôret er hausta og der sauene beitar vår og haust, tilseier at på nokre av dei undersøkte bruka er det kalka i sterkaste laget. På lette jordartar (m.a. grushaldig sandjord med moderat moldinnhald) aukar ph forholdsvis lett etter kalking, og dette verkar til at eit i utgangspunktet knapt innhald av kobolt, dels og sink, vert vanskelegare for plantene å ta opp. Truleg er koksidiose på vårbeite eit problem hos fleire brukarar og fleire burde behandle førebyggjande. Snyltarar på utmarksbeite er det vanskelegare å gjere noko med, men det er viktig å behandle lam før dei blir sendt på haustbeite heime dersom avføringsprøver tyder på at dei tek med seg mange snyltarar. Desse resultata syner kor viktig det er å gå inn i den einskilde buskap når det er mistanke om mangel av visse sporstoff, og så koma med tilråding ut frå prøvetaking/ analysering på det aktuelle bruket. Tilråding Utgangspunktet er analysane frå ein av gardane frå prosjektet, synt i tabell 7. Grasprøvane frå engarealet har låge verdiar for sink og kobolt, og koparverdiane er i lågaste laget.grasprøvane frå det gjødsla beitet syner lågt koboltinnhald. Utan tilleggsfôr får sauene for lite av desse minerala. Utfordringa vert å tilføra desse minerala, men på kva måte? Me ser her nærare på tilførsel ved gjødsling og/eller fôring.

11 40 S. Rivedal et al. / Grønn kunnskap 7(4) Tabell 7. Analysar for kopar, sink, kobolt, og molybden frå ein gard i Ytre Sogn. Milligram per kilo tørrstoff Stad Dato Cu Zn Co Mo Cu/Mo Eng vårbeiting 12.mai 4,5 20,1 0,05 1,4 3 Eng, haustbeit. 15.okt 8,7 26,6 0,11 1,9 5 Gjødsla beite 06.jun 7,2 35,6 0,05 0,9 8 Ønskjeleg verdiar til sau 5-15 >30 >0,11 0,5-3,5 >2<20 Ekstra mineraltilførsel ved gjødsling Av dei tre minerala ovanfor (kobolt, sink og kopar) er kobolt enkelt å tilføre i kombinasjon med anna gjødsling. Koboltgjødsling NitraCo inneheld 0,02 % Co og 15,5 N. Forsøk både på Særheim og Fureneset syner auka Co-innhald i gras ved tilførsel av NitraCo. Utfrå forsøka tilrår ein totalt å gjødsla med 50 kg NitraCo per daa til eng med 2 slåttar. Sidan ein ønskjer høgt nok innhald i enga til haustbeitinga òg, tilrår me at det vert gjødsla både om våren og etter 1. slått, gjerne fordelt som 30 kg og 20 kg (mindre mengder til beite). Både der det vert brukt møk i vanlege mengder og der det vert brukt fullgjødsel, høver det å bruka NitraCo som einaste N-tilleggsgjødsling. Den fullgjødsla som høver best i kombinasjon med NitraCo er i dei fleste tilfella Fullgjødsel Tabell 8. Forslag til gjødslingsplan for eng utan møk. Tilført kg Gjødslingstidspunkt Kg vare Gjødselslag N P K Våren 30 NitraCo 4, ,8 1,3 9,0 Etter 1. slått 20 NitraCo 3, ,4 0,9 6,4 Totalt tilført 20,9 2,2 15,4 Kopar tilfører ein med koparsulfat, ikkje over 2 kg/daa (kvart 10 år eller sjeldnare). Sink kan ein tilføra med sinksulfat, men det er ikkje vanleg å gjødsla med dette her i landet.

12 S. Rivedal et al. / Grønn kunnskap 7(4) 41 Ekstra mineraltilførsel i innefôringsperioden I døme nedanfor er utgangspunktet grovfôranalysane i tabell 7 og fôrplan for sau midtvinters. Til vedlikehaldsfôr midtvinters treng sauene kring 0,9 FEm for dagen. Ved normal fôreiningskonsentrasjon utgjer dette 1,1 kg tørrstoff. Tabell 9. Fôrplan for sau midtvinters. Mg/dyr/dag Fôring med Cu Zn Co Berre grovfôr (grasprøve 12.05) ,06 Grovfôr + 4 hg kraftfôr ,11 Grovfôr + 5 g mineralbl. m. kopar ,16 Grovfôr + Vesterålsbl ,5 Behov 5 til 15 >30 >0,11 Heile 4 hg kraftfôr trengst for å koma opp i til tilrådde minstemengdene. Med slike kraftfôrmenger vert forholdet mellom grovfôr og kraftfôr nær 50/50. Det er ikkje rett å vera avhengig av å gje såpass store kraftfôrmengder ved vinterfôring av sauene. Det er den tida av året at sauene generelt ikkje treng kraftfôr. Ei betre løysing ut frå dette grovfôret, er å nytta mineralblanding med kopar eller Vesterålblandinga/Lofotresepten. I Vesterålen og Lofoten der graset har for lågt innhald av desse minerala, har dei god erfaring med denne blandinga. I tillegg tilrår ein gul eller grå slikkestein i innefôringsperioden (-raud når ein er sikker på at grovôret inneheld for lite kopar og ein nyttar mineralblanding utan kopar). Eit alternativ til innkjøpt mineraltilskot er hausting (og tørking) av mineralrike planter for å ha til innefôringa. Dette er vel gjerne urealistisk. I alle høve syner prøvane frå utmarksvegetasjonen at vier skil seg tydeleg ut med høgt innhald av kobolt, kopar og sink. Bjørk har høgt innhald av kopar og sink og bra innhald av kobolt. Blåbærlyng har høgt koparinnhald, røsslyng har òg bra koparinnhald. Tang er rik på desse minerala, kløver er rik på kobolt.

13 42 S. Rivedal et al. / Grønn kunnskap 7(4) Ekstra mineraltilførsel i beiteperioden på innmark Medan dyra beitar innmarka bør dyra få ekstra mineral. Då kan ein nytta fôringsautomat for kraftfôr og/eller for mineralblanding (utan kopar). På ein del innmarksbeite kan det vera vanskeleg å få dette til. I dette døme der det berre er kobolt som det er spesielt lite av i beitegraset, kan koboltgjødsling vera enklare. Det er positivt for mineralbalansen viss dyra får tilgang på vier, bjørk, blåbærlyng og røsslyng, i tillegg til kløver. Tang kan vera aktuelt der dyra beitar i fjøra. På denne garden, der kopartala er såpass låge, bør dyra ha tilgang til raude slikkesteinar når dei beitar innmarka. Der kopartala er høgre og molybdentala lågare er gul og grå slikkestein det rette. Litteratur Aasen, I Mangelsjukdommar og andre ernæringsforstyrringar hos kulturplanter (andre utgåva), 95 sider. Landbruksforlaget. Garmo, T.H., Frøslie, A. & Høie, R Levels of copper, Molybdenom, Sulphur, Zinc, Selenium, Iron and Manganese in Native Pasture Plants from Mountain Area in Southern Norway. Acta Agriculturae Scandinavica 36(?): Haglund, S Faktorer som påvirker opptak av cobolt i beiteplanter. Hovedfagsoppgave ved Kjemisk institutt, AVH, Universitetet i Trondheim. 64 sider + vedlegg. Hamar, T Mineral til sau i beiteperioden. Melding Flekkefjordregionen Forsøksring nr sider. Ulvund, M.J Ovine white-liver desease. Manifestations of cobalt/vitamin B12 deficiency in lambs. Thesis (Dr.med.vet.), Norges veterinærhøgskole, Oslo Ulvund, M.J Koboltmangel hos sau. Norsk Veterinærtidsskrift 107(4):