Beiting med utegangarsau som skjøtsel av kystlynghei og tankar kring næringsutvikling

Transkript

1 202 L. G. Velle et al. / Grønn kunnskap 9 (4) Beiting med utegangarsau som skjøtsel av kystlynghei og tankar kring næringsutvikling Liv Guri Velle 1 (liv.velle@planteforsk.no), Samson L. Øpstad 1, Harald Waldeland 2, Torstein H. Garmo 3, Nina Pedersen Asper 3 1 Norsk institutt for planteforsking, Fureneset Fagsenter, 2 Institutt for produksjonsdyrmedisin, Seksjon for småfeforskning, NVH, 3 Institutt for husdyr- og akvakulturvitenskap, UMB Samandrag Statistikk over slaktevekter hjå Gilde Norsk Kjøt syner at det er regionale forskjellar i slaktevektene av utegangarsau. Lamma på Vestlandet har lågast slaktevekter, og det er også i denne regionen ein finn flest slakt under 8,0 kg. Eit casestudie frå Lindås kommune syner at lam på Tangane (Lygra) har både lågare lammevekter og koboltverdiar enn det ein finn på naboøya Lurekalven. Kobolttilførsle til lam på Tangane har gitt høgare verdiar av vitamin B 12 og totalprotein, og har auka levandevektene og slaktevektene til lamma. Generelt sett er det ei målsetting å få slaktevekter over 9 kg, slik at ein får utbetalt pristillegga slakteria har. Lam som er under grensa slakteria set, vert oftast teke i retur, eller kjem i ordinær klasse, og vert dermed vesentleg dårlegare betalt. Større slaktevekter hjå lam av utegangarsau gir fleire moglegheiter innan produktforedling av kjøtet. Bakgrunn Tradisjonelt sett har kystlyngheiene vore skjøtta ved hjelp av sterk beiting med sau og storfe, fram til dei næraste tiåra etter verdskrigen. Haldet av utegangarsau av gamal norrøn rase (Ovis brachyura borealis) var i ferd med å forsvinne heilt i 1960-åra, men driftsforma har no auka igjen, og ein har i dag rundt overvintrande dyr (Hovstad & Waldeland 2005). Verdiar kring ivaretaking av eit særprega landskap og kulturhistorie saman med produksjon av lamme- og sauekjøt av god kvalitet, er årsaka til at mange har valt utegangarsau som driftsform. Kjøt frå utegangarsau er mørt og magert (Lystad 1997). Sauen er høgføtt, lettare bygt og spinklare enn foredla sauerasar, og slaktevektene er dermed også noko lågare hjå utegangarsauen. I følgjande tekst vert det først presentert eit

2 L. G. Velle et al. / Grønn kunnskap 9 (4) 203 casestudie frå Lindås kommune, der ein har funne forskjellar i slaktevektene mellom lokalitetane Tangane og Lurekalven, og der kobolttilførsle har gitt utslag i vektene. Avslutningsvis vert det gjort nokon tankar om næringsutviklinga innan haldet av utegangarsau. Innleiing, casestudie Tangane og Lurekalven Det er fleire forhold som kan påverke slaktevekta hjå utegangarsauen, ved sida av storleiken og kvaliteten på beitet. Resultat frå tidlegare studiar på Lygra har synt forskjellar i tilvekst hjå lam mellom lokalitetar, noko ein meiner kjem av koboltmangel (Hovstad & Waldeland 2005). For dyr på heilårsbeite, med lite eller utan tilleggsfôr, skal ein vere merksam på mangelsjukdommar. Koboltmangel kan gi dårleg trivsel og redusert tilvekst når snyltarangrep er utelukka (Ulvund & Pestalozzi 1996). Generelt er kystbeiter på Vestlandet fattige på sporstoff (Rivedal et al. 2003). I sommarhalvåret beiter utegangarsauen på gras og urter, og om vinteren er utgjer røsslyngen den viktigaste beiteressursen. Alderen på lyngen og mengda med nye skot avgjer beitekvaliteten til røsslyngen (Ulvesli & Nordbø 1945). Ein annan faktor som kan verke inn på vekta til utegangarsauen er innvortes snyltarar, som sau på heilårsbeite generelt sett er ekstra utsett for. Sau som er hardt råka av snyltarangrep kan mellom anna få dårleg tilvekst, redusert immunforsvar, og av og til livstrugande sjukdommar (Gjerde et al. 2003). I dei følgjande undersøkingane frå casestudiet på Tangane og Lurekalven har ein studert vekter, tilvekst, blodverdiar og talet på snyltaregg hjå lam med og utan tilskot av kobolt gjennom beiteperioden (frå vår til haust). Meltingsgrad gjennom året har blitt studer for røsslyng, og for samleprøver av gras og urter. Metode Undersøkingane er utført på to lokalitetar, Tangane og Lurekalven, i Lindås kommune i Hordaland. Det vart utført sankingar av utegangarsauen midt i juni, sist i august, og først i oktober. I juni vart tilfeldig utvalte lam delt inn i to balanserte grupper med like mange søyelam og vêrlam i kvar av gruppene. Den eine gruppa fekk tilført koboltkuler i vomma, medan den andre gruppa var kontrollgruppe, utan kobolttilskot. Vegingar av alle dyr, taking av blodprøver og avføringsprøver vart på Tangane i 2003 og 2004 gjort i samband med dei tre sankingane. På Lurekalven var det berre sanking i juni og oktober. Prøvetakingane i juni er tatt før kobolttilføringane. Det er gitt lik snyltarbehandling på alle dyr i juni. Blodprøver og avføringsprøver vart analysert ved seksjon for

3 204 L. G. Velle et al. / Grønn kunnskap 9 (4) småfeforsking, NVH, etter standard metodar. Det vart klipt røsslyngprøver (årsskot) i april, juni, august og oktober frå tre ulike felt på Tangane i Dei tre felta inneheldt røsslyng svidd i 1994, 1997 og Samleprøver med urter og graminider (gras, storr og liknande artar) vart tatt på Tangane, frå feltet som var svidd i 1997 (feltet med mest gras og høgast beitetrykk). Det er gjort in vitro analyser av prøvene etter standard metodar (Vågønes). Resultat Vekt På Tangane i 2003 og 2004 er det signifikante forskjellar (p<0,05) mellom gruppene i august og oktober, medan det er ingen forskjellar på Lurekalven. Slaktevektene til lam med kobolttilførsle er signifikant høgare enn kontrollgruppa på Tangane i 2003 og 2004, men ikkje på Lurekalven. For slaktevekter på Tangane 2004 og Lurekalven 2004, er ikkje dei to gruppene balanserte i forhold til kjønn på lamma. På Tangane 2004 er det 3 vêrlam og 6 søyelam i kvar av gruppene og på Lurekalven i 2004 er det 6 vêrlam i kvar av gruppene (tabell 1). Tabell 1. Gjennomsnittleg levandevekt og slaktevekt (kg) hjå lam med og utan kobolttilskot gjennom året på Tangane i 2003 og 2004 og Lurekalven Juni August Oktober Slaktevekt Utan Co Utan Co Med Co Utan Co Med Co Utan Co Med Co Utan Co Tangane 03 12,9 13,3 23,6 20,7 24,8 20,1 8,8 7,1 Tal lam Tangane 04 13,2 13,4 22,5 19,3 24,1 19,6 8,4 6,4 Tal lam Lurekalven 04 14,2 14,6 26,5 25,9 11,1 11 Tal lam Blodverdiar Det er normale og stabile blodverdiar hjå lamma på Tangane i 2003 og 2004, med unntak av vitamin B 12 -verdiane, og nivået av totalprotein (tabell 2). For lamma på Lurekalven 2004 er B 12 -verdiane normale, og ein har ikkje signifikante utslag (p<0,05) for kobolttilførsle, slik ein har på Tangane i august og oktober. Totalproteinverdiane er signifikant høgare hjå lamma med kobolttilførsle på Tangane i august i 2004 og i oktober i 2003 og 2004.

4 L. G. Velle et al. / Grønn kunnskap 9 (4) 205 Tabell 2. Vitamin B12 (pmol/l) og totalprotein (g/l) i blod til lam på Tangane 2003 og 2004 og Lurekalven Tabellen syner gjennomsnittsverdiar for grupper av lam med og utan kobolt, gjennom året. Juni August Oktober Utan Co Utan Co Med Co Utan Co Med Co Utan Co Tangane 03 B *80, *49,8 Totalprotein Tal lam Tangane 04 B *125,6 *590,3 *80,9 Totalprotein Tal lam Lurekalven 04 B Totalprotein Tal lam * Inneheld analyseverdiar som er < 37. Ved utrekning av gjennomsnitt er desse verdiane sett til 37. Snyltarar Analyseresultata viste at det var mest koksidiar hjå lamma i juni, men at tala gjekk ned utover sommaren. Nematodirus battus vart påvist berre hjå enkelte individ, og eggtala låg mellom Talet på egg per gram avføring (EPG) for 2003 og 2004 auka utover hausten, og var høgast i oktober. I 2003 og 2004 fann ein tendensar til at lamma utan kobolttilskot hadde eit høgare tal av snyltaregg enn lamma med tilskot. Dei høgaste verdiane til lam med koboltkuler låg mellom 1000 og 2000 egg, dvs moderat høgt. I kontrollgruppa var det fleire lam som hadde verdiar over 2000 egg, dvs høge snyltartal. Næringsverdiar Både røsslyng og graminider/urter har høgare fordøyelegheit i juni, august og oktober, enn i mars. Graminider/urter har høgare fordøyelegheit enn røsslyng ved alle prøvetakingane, med unntak av prøvetakinga i mars, då to av røsslyngprøvene har høgare verdiar enn graminidane/urtene (tabell 3).

5 206 L. G. Velle et al. / Grønn kunnskap 9 (4) Tabell 3. Fordøyelegheit tørrstoff (%, ukorrigert for standard) frå in-vitro analyse hjå graminider/urter og røsslyng svidd i 2000, 1997 og 1993/94. Resultata er frå Tangane på Lygra, Kvar verdi er analyseresultat av ei prøve (n=1). Mars Juni August Oktober Graminider/urter ,3 61,5 59,2 50,7 Røsslyng ,8 47,8 42,2 45,1 Røsslyng ,1 41,9 41,8 48,8 Røsslyng 1993/94 36,1 46,6 43,1 43,1 Diskusjon Resultata syner at lam med kobolttilførsle er tyngre enn kontrollgruppa utan tilførsle på Tangane, både i 2003 og Ser ein på B 12 og totalproteinverdiane til lam med kobolttilførsle på Tangane ligg desse verdiane på eit meir normalt nivå, enn det ein finn i kontrollgruppa, som har verdiar under grensa for det ein karakteriserar som klinisk mangel (150 pmol/l). Dei låge B 12 -verdiane hjå lam utan kobolt, er truleg ei årsak til at denne gruppa generelt sett har lågare vekter enn gruppa utan kobolt. Totalproteinet var i nedre nivå av normalverdiar (60-70 g/l) ved prøvetakingane før koboltbehandlinga, men auka hjå lamma som fekk kobolttilskot på Tangane. På Tangane tyder tala på at koboltforsyninga gjennom beiteføda er for knapp, og at kobolttilførsle gjev positive utslag i lammevektene. På Lurekalven derimot ser ein ikkje forskjellar mellom levandevekter eller slaktevekter til lam med og utan kobolttilførsle. Lamma på Lurekalven har høge B 12 -verdiar, uavhengig om det har vore gitt kobolttilførsle eller ikkje. Generelt sett er talet på snyltaregg i avføringsprøvene låge i forhold til at dyra går på same beite heile året. På Tangane i 2003 og 2004 er det små tendensar til at lam utan kobolttilførsle har eit høgare tal snyltaregg. Det kan tenkast at lam som har eit svekka immunforsvar grunna koboltmangel, også vert mindre motstandsdyktige mot snyltarar. Eit større datasett, og statistiske analysar vil kunne gi svar på dette. Ei anna medverkande årsak til låge lammevekter er kvaliteten og mengda på fôr. I sommarhalvåret er graminidar og urter meir førdøyeleg enn røsslyng, og utgjer den viktigaste beiteressursen. Vert det knapt om ressursane vil ein sjå att dette i vektene til lamma. Tankar ikring næringsutvikling Ein registrerer skilnader i slaktevekter på lam av utegangarsau langs kysten. Gjennomgåande synest slaktevektene å vere noko høgare på kysten av Nord-Trøndelag, enn i dei meir tradisjonelle områda på Vestlandet (tabell 4).

6 L. G. Velle et al. / Grønn kunnskap 9 (4) 207 Tabell 4. Tal lam i ulike vektgrupper av utegangarsau ( villsau ) slakta ved ulike distriktsorganisasjonar i Norsk Kjøt i 2003 og 2004 (Norsk Kjøt 2004) % Gj.snittsvekt 2004 % Gj.snittsvekt Gilde Vest, total < 8, ,7 7, ,5 6,7 Gilde BS, total < 8, ,3 7, ,4 6,9 Gilde NNS, total < 8, ,1 7, ,8 7,1 Gilde samla < 8, ,1 6, ,9 6,9 Kjøt av utegangarsau av gammal norrøn rase selt under merkevara villsau, er eit spesialprodukt som gjev grunnlag for vesentleg høgare kilopris i marknaden enn kjøt frå vanleg sauehald. Merkevareoppbygginga villsau borgar for at driftsopplegget er basert på tradisjonell utegangardrift i kystlynghei. Norsk villsaulag har arbeidd med å bygge opp merkevara villsau, og laget driv fagleg retta arbeid attåt organisasjonsarbeid. Norsk villsaulag har gått inn med samarbeidsavtalar med Gilde Norsk Kjøt og Fatland om slakting, avrekning og omsetjing av villsau. Tidlegare la desse avtalane til grunn at lam skulle ha ei slaktevekt på 8-13 kg for å få del i det avtala pristillegget under merkevara. Dette har også i høgaste grad med kvalitetskrava å gjere. Lam under 8 kg er lite kjøtfulle, og har små strykningsdelar av lår, sadel, og rygg som er det mest verdsette kjøtet. Avtalane som gjaldt i 2004 var litt ulike. I avtalen med Fatland vert det gitt eit pristillegg på 10,00 kr for lam med slaktevekt mellom 9,0-16,0 kg. Det vert stilt krav om at lamma må ha klasse P eller betre, og at slakta må ha feittklasse 1+ eller betre. Lam under 9,0 kg må takast i retur, eller vert avrekna som skraplam i ordinært prissystem med låg utbetalingsverdi. I avtalen med Gilde Norsk Kjøt Vert det gitt eit pristillegg på slakt mellom 8,1-10,0 kg på 5,00 kr, og på slakt mellom 10,1-16,0 kg eit tillegg på 10,00 kr. Slakta må ha klasse P+ eller betre. Gilde Norsk Kjøt tilråder å la små lam gå over vinteren for slakting neste sommar eller haust. Slakt under 8,0 kg må takast i retur. For 2005 ynskjer Norsk Villsaulag å få til ein avtale med begge slakteria, der vektgruppa 9,0-16,0 kg får eit pristillegg på 10,00 kr. Av lam av utegangarsau (villsau) som vert slakta ved Gilde sine slakteri er det merkbar skilnad mellom landsdelar med omsyn til kor stor del som hamnar i vektklasse under 8,0 kg. Innan Gilde Vest er det høvesvis 24,7 % og 19,5 % av slaktelamma som i 2003 og 2004 veg under 8,0 kg. Ved

7 208 Navn eller flere / Grønn kunnskap 9 (4) Bøndernes Salgslag og Nord Norges Salgslag er prosentdelen langt mindre; 7,3 % og 6,1 % i 2003 og 10,4 % og 8,8 % i Det bør gjerast kartlegging fleire stadar langs kysten av Vestlandet med omsyn til om lågt innhald av vitamin B12 kan vere medverkande årsak til låge slaktevekter på lam. Ein finn også tyngre og ein større del lam innan vektgruppa 8,0-15,0 kg ved anlegga til BS og NNS jamført med Gilde Vest. Dette samsvarar også med den oppfattinga som leiinga i Norsk Villsaulag har (Buer, personleg meddeling). Problemet med at ein stor del av lamma er for små til å oppfylle minstekrava som er sett til vekt og kvalitet hjå villsau, er eit Vestlandsfenomen, og omfattar særleg området frå Ryfylke og vidare til og med Nordmøre, og truleg med tillegg av øyane Hitra og Frøya. Den situasjonen som her er drøfta medverkar sterkt til at utbyttet vert lågt. Fleire brukarar innan tradisjonelle område ser også dette som eit problem. Det ligg utfordringar i korleis ein kan møta denne situasjonen. Ein må nok sjå at det frå slakteria si side er grunner for at lammeslakt som skal omsetjast bør minst vera 8-9 kg. Ein del brukarar/villsaulag som får slakta dyra som leigeslakting på slakteria, og om sjølv tek hand om vidareforedling og sal har også erfart dette. Hågøy villsaulag i Solund, og Ullaholmen beitelag i Haram er døme på to lag som driv med foredling og sal, og med gode resultat. Hågøy villsaulag har lukkast bra med å få fine slaktelam, med slaktevekter i området på 9-14 kg, med grunnlag i naturlege beite på nokre øyar i Solund. Dei lagar også spekekjøt og pinnekjøt. I 2004 kom det nokre tilbakemeldingar til Norsk Villsaulag på at ein del lår (spekekjøt) og sider (pinnekjøt) foredla og formidla gjennom slakteria var for feite. Ein skal vera merksam på utegangarsau ikkje skal ha for gode beiter som gjev grunnlag for store slakt med mykje feittavleiring. Det er kystlyngheia med mosaikk mellom grasdekte områder og lynghei som er utgangspunktet for denne driftsforma og merkevara villsau som utegangarsauen vert omsett som. Referansar Gjerde, B., Ihler, C.F. & Vatn, S Endoparasitter hos storfe, småfe og hest. Orion Pharma Fagserie s. Hovstad, K.A. & Waldeland, H Norwegian feral sheep on coastal heathland: Production and health status during the year. Manuskript innsendt til Small Ruminant Research. Lystad, M.L Villsau. En studie av ulike produksjonsegenskaper og beiteatferd. Hovedoppgave. NLH, Ås. 138 s. Norsk Kjøt Tilsendte data frå Kåre Voll.

8 Navn eller flere / Grønn kunnskap 9 (4) 209 Rivedal, S., Sandvik, A., Ulvund, M.J. & Steinnes, E Mikromineralinnhald i beitegrasanalysar frå utmark og innmark. Prosjekt kystlam. Grønn kunnskap 7(4): Ulvesli, O. & Nordbø, R Røsslyngens sammensetting og fôerverdi. Særskrift av tidsskrift for Det Norske Landbruk 9-10: Ulvund, M.J. & Pestalozzi, M Koboltmangel hos lam. Husdyrforsøksmøtet Noregs Landbrukshøgskole, s