Hjelp og løysingsframlegg til nokre av oppgåvene i kapittel 3

Størrelse: px

Begynne med side:

Download "Hjelp og løysingsframlegg til nokre av oppgåvene i kapittel 3"

Guttorm Økland
8 år siden
Visninger:

1 Hjelp og løysingsframlegg til nokre av oppgåvene i kapittel 3 Oppgåver til side 130 Oppgåve B Kommenter forholdet mellom omgrep. a) Morfem, leksikalsk morfem, grammatisk morfem, bøyingsmorfem og avleiingsmorfem. Morfem er den minste tydingsberande eininga i språket. Det finst fleire slags morfem, og leksikalsk morfem, grammatisk morfem, bøyingsmorfem og avleiingsmorfem er alle underkategoriar av morfem. Berre eitt morfem har eit sjølvstendig tydingsinnhald, og det er dei leksikalske morfema. Tydingsinnhaldet i dei leksikalske morfema kan endrast ved å kopla dei til grammatiske morfem. Eit grammatisk morfem har tydingsberande grammatiske funksjonar i språket og kan anten plassera seg framfor eller bak eit leksikalsk morfem. Dei kan til dømes uttrykkja tal og bestemtheit eller justera tydingsinnhaldet til eit leksikalsk morfem. Det finst to underkategoriar av grammatiske morfem, bøyingsmorfem og avleiingsmorfem. Bøyingsmorfema er nesten alltid suffiks, og uttrykkjer grammatisk informasjon om til dømes tal, tid, bestemtheit eller grad. Eit avleiingsmorfem kan plasserast framfor eller bak eit leksikalsk morfem, og justerer innhaldet eller ordklassen til dette. Morfem Leksikalske morfem Grammatiske morfem Bøyingsmorfem 1

Det finst fleire slags morfem, og leksikalsk morfem, grammatisk morfem, bøyingsmorfem og avleiingsmorfem er alle underkategoriar av morfem.

2 b) Ord, rot og stamme. Eit ord kan definerast på fleire måtar, sjå s.126. Reknar me ordet for å vera eit tydingsberande fast eining som kan bli uttalt med hovudtrykk, kan oppbygginga av denne illustrerast som i figur 2, s. 128: (prefiks) Stamme Ei eller fleire røter Ord (suffiks) Eitt (eller fleire) bøyingsmorfem Den einaste obligatoriske delen i eit ord og ein stammer er ei rot. Denne kan byggjast ut ved å: - koplast til fleire røter - koplast til eitt eller fleire avleiingsmorfem, det vere seg prefiks eller suffiks - koplast til eitt eller fleire bøyingsmorfem. c) Grammatisk morfem, bøyingsmorfem, avleiingsmorfem, affiks, prefiks og suffiks. Affiks, prefiks og suffiks er alle grammatiske morfem. Affiks er den overordna kategorien, prefiks og suffiks er underkategoriar. Eit prefiks plasserer seg framfor rota i eit ord, medan eit suffiks plasserer seg på slutten av eit ord. I norsk er alle bøyingsmorfem suffiks. Affiks Prefiks Suffiks Grammatiske morfem (både prefiks og suffiks) Bøyingsmorfem (berre suffiks) 2

128: (prefiks) Stamme Ei eller fleire røter Ord (suffiks) Eitt (eller fleire) bøyingsmorfem Den einaste obligatoriske delen i eit ord og ein stammer er ei rot.

3 Oppgåve C. Løysingsframlegg frå Hege Myklebust, stipendiat, HSH Analyser orda ved hjelp av morfemtre. Kommenter gjerne vala dine. a) Arbeidskontrollrommet Arbeidskontrollrom (stamme) et (bøyingsmorfem) Arbeid (rot) s (fuge) kontrollrom (samansett ord) Kontroll (rot) rom (rot) b) Eggedelar (stamme, samansett ord) Egg (rot) e (fuge) delar (avleiingsord) Del (rot) ar (avleiingsmorfem) c) Oppvaskmiddelflaske (stamme, samansett ord) Oppvaskmiddel (samansett ord) flaske (rot) Oppvask (avleiingsord) middel (rot) Opp (avleiingsmorfem) vask (rot) Kommentar: Ein kan også argumentera for at dette er eit samansett ord, sett saman av røtene opp og vask, men ein vaskar ikkje «opp» i konkret tyding, opp har mista tydinga si i denne samanhengen, og difor er det meir naturleg å sjå det som eit avleiingsmorfem. 3

(fuge) delar (avleiingsord) Del (rot) ar (avleiingsmorfem) c) Oppvaskmiddelflaske (stamme, samansett ord) Oppvaskmiddel (samansett ord) flaske (rot) Oppvask (avleiingsord) middel (rot) Opp

4 d) Ungdomsklubbar Ungdomsklubb (stamme) ar (bøyingsmorfem Ungdom (avleiingsord) s (fuge) klubb (rot) Ung (rot) dom (avleiingsmorfem) e) Musikkundervisningsplanane Musikkundervisningsplan (stamme) ane (bøyingsmorfem) Musikkundervisning (samansett ord) s (fuge) plan (rot) Musikk (rot) undervisning (avleiingsord) Undervis ning (avleiingsmorfem) Kommentar: Her kan ein kanskje dela opp under og vis også, men ingen av dei har behalde tydinga si i denne samanhengen, å undervisa er ikkje å visa under. Eg føreslår difor å behalda undervis som rot. f) Underlegare Underleg (stamme) are (bøyingsmorfem) Under (rot) leg (avleiingsmorfem) 4

undervisning (avleiingsord) Undervis ning (avleiingsmorfem) Kommentar: Her kan ein kanskje dela opp under og vis også, men ingen av dei har behalde tydinga si

5 Oppgåver til side 135 Oppgåve A Sorter desse orda ut frå fellestrekk i a) tyding, og b) bøying. gutane raud køyrer trikk bilar små elva Lars gjekk fin er a) Fellestrekk i tyding Her må du sjå etter semantiske fellestrekk. Kva er eigenskapar? Gjenstandar? Handlingar? Abstrakt eller konkret? b) Fellestrekk i bøying Her må du nytta dei ulike bøyingskategoriane, sjå figur 5 s Er orda bøygde i tal, bestemtheit, tid, grad osb? Ta føre deg kvar kategori, og sjå kvar dei ulike orda høver inn. Hugs på at t.d. eintal også er eit tal. Korleis er det så lurt å presentera resutata dine? Kanskje du kan laga ein eigen figur med same oppsett som den på s. 135, men der du erstattar ordklassenamna med orda over? Andre alternativ kan vera å laga ei punktmerka liste, eller å skriva det i fulltekst. Oppgåve B Utenfor bilvinduene var byen i ferd med å våkne til en grå og tung septemberdag. Selv innså jeg at dagen kom til å bli en helt annen enn jeg hadde tenkt meg. Jeg misunte allerede de som var på vei ut av de gule bussene for å gå på kontoret eller til en annen helt alminnelig jobb et eller annet sted i byen, alle andre steder enn hos politiet. (Gunnar Staalesen: Ingen er så trygg i fare (2014)) a) Del orda i teksten over inn i ord med bøying og ord utan bøying. Lag deg ein tabell med to kolonner, med og utan bøying. Gå systematisk gjennom heile teksten for å sjå om du kan bøya orda, og skriv dei inn i tabellen. Finst det ei fleirtalsform av «utenfor»? Eller fortid? Kva «byen»? b) Sorter orda med bøying etter kva slags type bøying dei har (bøying med bøyingsending, bøying med stammeendring, bøying med stammeendring og bøyingsending, bøying med forskjellige stammar, og bøying med hjelpeord). Dette er også ei oppgåve der du vil ha nytte av ein tabell. Kva med noko slikt som dette: 5

b) Fellestrekk i bøying Her må du nytta dei ulike bøyingskategoriane, sjå figur 5 s. 135. Er orda bøygde i tal, bestemtheit, tid, grad osb?

6 Ord Bøyingsending Stammendring Stammeendring og bøyingsending bilvinduene x Forskjellige stammar Hjelpeord 6

Like dokumenter

Oppgåver til kapittel 3

Oppgåver til kapittel 3 Oppgåver til side 130 Definer og gje døme på dei følgjande sentrale omgrepa: a) Morfem b) Leksikalsk morfem c) Grammatisk morfem d) Leksem e) Rot f) Stamme g) Bøyingsmorfem h) Avleiingsmorfem