Hans Sevatdal. Per Kåre Sky og Erling Berge (red.) EIGEDOMSHISTORIE. Hovudliner i norsk eigedomshistorie frå 1600-talet fram mot nåtida

Transkript

1

2 Hans Sevatdal Per Kåre Sky og Erling Berge (red.) EIGEDOMSHISTORIE Hovudliner i norsk eigedomshistorie frå 1600-talet fram mot nåtida UNIVERSITETSFORLAGET

3 Universitetsforlaget 2017 ISBN Det må ikkje kopierast frå denne boka i strid med åndsverklova eller avtalar om kopiering gjorde med KOPINOR, imeresseorgan for retcshavarar til åndsverk. Kopiering i strid med lov eller avtale kan føre til erstatningsansvar og inndraging og kan straffast med bøter eller fengsel. Spørsmål om denne utgåva kan rettast ril: Universitetsforlaget AS Postboks 508 Sentrum 0105 Oslo Utgjevinga av boka er støtta av Domstoladministrasjonen, Vegdirektoratet, Statens kartverk, Tekna Samfunnsutviklerne, Høgskulen på Vestlandet, Institutt for landskapsplanlegging ved Noregs miljø- og biovitskaplege universitet (NMBU), Centre for Land Tenure Studies ved NMBU og Umhvørvisstovan på Færøyene. Omslag: Universitetsforlaget/Sissel K. Tjernstad Omslagsillusrrasjoner: forside Kartverket; bakside Inger Eide Nordseth Tegninger av Arne Berg, s , er gjengitt etter avtale med rettighetshaverne. Sats: Rusaanes Bokproduksjon AS Trykk: 07 Media - 07.no Innbinding: Bokbinderiet Johnsen AS Boka er sett med: Sabon LT Std 10,5113 Papir: 100 g Arctic Matt

4 Forord Vi såg alle fram til å lese eigedomshistorieboka til Hans, ei bok han stegvis hadde utvikla over lang tid. Det første kompendiet i eigedomshistorie skreiv han i Han testa manuset på alle studentane sine. Og ikkje bare det, han nytta aktivt studentane sine masteroppgåver i boka. Da Hans var saman med studentane, var han i sitt ess, og alle sette stor pris på han både som lærar og som medmenneske. Da han brått gjekk bort ein haustdag i september 2015, etterlet han seg eit manus som var kome nesten i mål. Vi er takksame for at familien til Hans, kona Birgitta og sønene Halvor og Rune, let oss overta manuset. Det var nokre kapittel som ikkje var avslutta. Vi er taksame for at Hans sine kollegaer andre stader har tatt arbeidet med å skrive dei ferdige. Vi vonar det er slik Hans ville sjå det. Redaksjonskomiteen for boka har vore samansett av Einar Hegstad, Håvard Steinsholt, Leiv Bjarte Mjøs, Erling Berge og Per Kåre Sky. Dei to sistnemnde har redigert boka. Utgjevinga av boka er støtta av Domstoladministrasjonen, Vegdirektoratet, Statens kartverk, Tekna Samfunnsutviklerne, Høgskulen på Vestlandet, Institutt for landskapsplanlegging ved Noregs miljø- og biovitskaplege universitet (NMBU), Centre for Land Tenure Studies ved NMBU og Umhvørvisstovan på Færøyene. Vi veit det er mange som har kome med innspel og bidrege til boka. Takk til dykk alle. Og til slutt - takk Hans! Ås, 9. januar 2017 Per Kåre Sky Erling Berge

5 Innhald 7 Forord... 5 Kapittel 1 Om eigedomshistorie Formål Om eigedomsretten som institusjon, om eigedomsforhold og om eigedomshistorie i forhold til anna historie Framstillinga Oppsummering Kjelder og supplerande lesing Kapittel 2 Eigedomsforholda på 1600-talet Jordeigarar og bønder skyldeige og leiglendingssystem Samanfatning av eigedomsforholda kring Refleksjonar over eigedomsretten på 1600-talet «den lærde romarretten» Oppsummering Vidare lesing Kapittel 3 Hovudliner i eigedomsforholda Innleiing Frå leiglendingsvesen til bondesjølveige via borgarleg godssamling Kva er ein sjølveigar, og kvifor er overgangen viktig? Nye næringar, sal av krongods og borgarleg godssamling Dei nye eigarane sel, bøndene kjøper Eigedomsdanninga ved overgangen til sjølveige Eigedomsdanning gjennom garddeling, frikjøp av husmannsplassar og bureising Innleiing og talet på gardsbruk over tid Husmannstida og husmannsvesenet Bureisinga frå tidleg på 1900-talet utover til ca Nedlegging av gardsbruk

6 8 Innhald 3.4 Oppsummering Vidare lesing Kapittel 4 Fysisk og rettsleg organisering innan gardsområdet: tun og teig, skog og fjell Innleiing om arealbruk og om gardsområdet Innmarka Tunskipnaden Skogen i gardsområdet Innleiing Tømmerdrift Ved Trekol og setteved Tjøre Never og spon Båtbygging og skipstømmer Anna bruk av trevirke Beite og setring Fôrsanking Jakt og fiske Samanfatning for skogen Fjellet i gardsområdet Styringsorgan: grannestemne, gardsstyre, gardsfut, avtalar og lover Oppsummering Kapittel 5 Utskifting/jordskifte Innleiing om omgrep og termar Utskifting før Lovarbeidet fram til lova av Utskiftinga Frå 1860 fram mot ca Det store hamskiftet Lovene i perioden Eigedomsforholda Frå 1960 til Endringar med konsekvensar for jordskifte Lova av 1979 og lovendringar fram til Konsekvensar for eigedomsforholda Oppsummering dei lange liner

7 Innhald 9 Kapittel 6 Eigedomsforhold i fjell og utmark, utanfor gardsområdet: allmenningar og fleirgardsameiger Innleiing Allmenningane Kva er ein allmenning? Røtene i mellomalder, utviklinga frå 1600-talet og utover til Frå Allmenningane i Nordland og Troms Fleirgardssameiger Oppsummering Kapittel 7 Eigedomsregistrering matrikulering og tinglysing Innleiing Kort om registersystemet i dag Historiske utviklingsliner Dei to registera historisk grovoversyn talet, og litt om dei historiske røtene talet talet talet, og litt om 2000-talet Grenser og grensemerke, kart og oppmåling, litt om eigedomsregister i byane Kva er ei grense og ulike slag grenser Eigedomsgrenser tre ulike slag Når og korleis eigedomsgrensene blei til Klarlegging av eksisterande grense Etablering av tomter og anna byggegrunn Grensemerking og grensemerke Avslutning Vidare lesing Kapittel 8 Eigedomshistoria i byane Arne Solli 8.1 Innleiing Tema Kjenneteikn ved eigedomsforhold i byane Kort om bydanning i Noreg ca Byfunksjonar og bydefinisjonar

8 10 Innhald Byfunksjonar Kriterium for by og tettstad Byarealet Plassar og gater Festningar og forsvarsanlegg Offentlege bygningar, embetssete og anstaltar Kloster, kyrkjer og hospital Kyrkjegardar og gravlundar Bymark, hagar og byparkar Byutvidingar Bybefolkning og aktørar Konge og stat Folkevalde organ 1814 og Fast eigedom Delt råderett og eigedomsrett Delt eigedomsrett i historisk perspektiv Eigedomsadministrasjon Kataster eigedomsregister Legale kataster Fiskale kataster Oppmåling målebrev Plan og regulering Bygrunnlegging Sjølvgrodd eller planlagt Bygningslovene Bydanning og eigedomsdanning gjennom eitt årtusen. 300 Kapittel 9 Eigedomshistoria i Finnmark Jon Gauslaa 9.1 Innleiing kva er så spesielt med eigedomstilhøva i Finnmark? Dei tre folkegruppene busetting og næringar Samar Nordmenn Kvener Rettstilstanden på 1600-talet resolusjonen om jordutvising Framveksten av læra om «statens umatrikulerte grunn i Finnmark» Utviklinga frå 1965-lova til i dag Finnmarkseigedomens rettslege status Framtidsutsikter

9 Innhald 11 Kapittel 10 Eigedomsforhold utan tilknyting til gardsbruk Elisabeth Bjørsvik 10.1 Vasskraftutbygging Utnytting av vasskraft før Lovverket på 1800-talet Det industrielle gjennombrotet Konsesjonslovene Lov om vassdragene av 15. mars Utbygging av vasskraft etter andre verdskrig Endringar i lovverket og nye diskusjonar om heimfall Oppsummering Opplysningsvesenets fond historie og utvikling Bakgrunn for oppretting av Opplysningsvesenets fond Sal eller bortforpakting av prestegardane? Ny lov av Diskusjonen om eigarskap Oppsummering Kapittel 11 Fridom, likskap og odelsrett? Om odels- og åsetesretten i norsk historie Per G. Norseng 11.1 Innleiing Opphavet til og tydingane av ordet «odel» Den eldste odelsretten Menn og kvinner som odelsarvingar i landskapslovene Odelsretten og åsetesretten frå Magnus Lagabøtes landslov Åsetesretten lovfesta som allmenn regel frå Odels- og åsetesretten frå Christian IV til Særskilde tilhøve i Nord-Noreg Komparativt blikk på odels- og åsetesretten Den norske odels- og åsetesretten i økonomisk praksis frå mellomalderen fram mot Rasjonalisme mot patriotisme i striden om odelsretten ca Bare delvis styrking av odels- og åsetesretten etter Ny kamp om odelsretten midt på 1800-talet Gradvis tilpassing av odels- og åsetesretten gjennom over hundre år Den nye odelslova av 28. juni 1974 og seinare lovendringar Ringen er slutta

10 12 Innhald Kapittel 12 Allemannsrettar Håvard Steinsholt 12.1 Innleiing Spor av allemannsrettar i nokre juridiske tekster Allemannsrettar, bruks- og eigedomsforhold Friluftsliv, brukarar og ideologiar Omgrep og omgrepsproblem Kapittel 13 Oreigning Håvard Steinsholt 13.1 Innleiing Eldre rettskjelder i andre land Eldre rettskjelder i Noreg Frå Kapittel 14 Eigedomshistorie og jordskifte Per Kåre Sky 14.1 Innleiing Spesielt om gamle utskiftingskart Litt om lengdemål Nokre fleire døme frå rettspraksis Kapittel 15 Om allmenningane i dagens samfunn Erling Berge 15.1 Innleiing Statsallmenningane Allmenningsrettane Hålogalandsallmenningen Eigdomsrett til grunnen Fritidsbruk av allmenningane og allmenningsrettar Oppsummering Kapittel 16 Matrikulær utvikling etter 1814, og modernisering av det matrikulære systemet frå Leiv Bjarte Mjøs og Arve Leiknes 16.1 Utvikling Modernisering etter

11 Innhald Dagsaktuelle problemstillingar Kvalitetsproblemet Manglande fagpersonell Mangelfull sentral styresmaktfunksjon på området Kommunane si sterke rolle Fragmentert organisering av oppgåver for danning av nye eigedomsobjekt, og uklar terminologi Oppmålingsgebyra Dei mange uoppmålte tomtene Juridisk bindande tomtegrenser i plan- og delingsløyve Dei mange eigedomstvistane Avsluttande merknader Kapittel 17 Arkiva og kjeldene Yngve Nedrebø 17.1 Innleiing Matriklane matrikkelutkastet som vart lagt på is matrikkelen matrikkelen Tinglysinga Tingbok og pantebok Frå panteregister til grunnbok Kvifor tinglyse? Frå bygdetinget til Brønnøysund og Hønefoss Folketeljingane Forliksrådsarkiva Domstolsarkiva Jordskiftearkiva Søking i Digitalarkivet Sluttord Omtale av forfattarane Referansar Forarbeid, utgreiingar mv

12 14 Innhald Nokre digitale ressursar Bibliografi Hans Sevatdal Rettsavgjerder Lovregister Stikkordregister