Hilleren gnr. 129 bnr. 16 m.fl. Bergen kommune

Transkript

1 Hilleren gnr. 129 bnr. 16 m.fl. Bergen kommune Kulturhistoriske registreringar reguleringsplan for næringsutvikling. Rapport

2

3 Forord Etter omorganiseringa av kulturminnevernet i 1990 vart ansvaret for automatisk freda kulturminne i plansaker overført til fylkeskommunane. I Hordaland fylkeskommune er det Seksjon for kulturminne og museum ved Kultur- og idrettsavdelinga som utfører det kulturminnefaglege arbeidet. Planområda vert sjekka ut i høve til arkivopplysningar om kjente automatisk freda kulturminne. Det vert og gjort ei kulturminnefagleg vurdering om det skal gjerast arkeologiske feltregistreringar. Feltarbeidet har som mål å finne ut om eit planlagd tiltak vil komma i konflikt med automatisk freda kulturminne (eldre enn 1537). Feltregistreringane omfattar overflateregistrering, prøvestikking og maskinell flateavdekking avhengig av mellom anna terrengtype, høgd over havet og nærleik til kjende kulturminne. I den grad tiltaket vil verka inn på nyere tids kulturminne vil desse bli kort omtalte. Denne rapporten er utarbeidd på bakgrunn av utført arkeologisk feltarbeid. Rapporten gjev opplysningar om arbeidsomfang, utstrekning og karakter av registrerte kulturminne, og skildrer om framlagde planar er i konflikt med kulturminne. I fylgje Kulturminneloven 10 må tiltakshavar bera kostnadene med gransking av automatisk freda kulturminne som nemnd i 8 og 9.

4

5 Innhald 1. Samandrag..... s 1 2. Bakgrunn..... s 1 3. Kulturminne og kulturmiljø- nokre sentrale omgrep s 1 4. Området.... s 3 5. Tidlegare registreringar og funn i området.. s 6 6. Metode s 8 7. Undersøkinga..... s Automatisk freda kulturminne... s Nyare tids kulturminne..... s Konklusjon..... s 31

6

7 Figurliste Fig. 1: Hilleren Fabrikker sett mot søraust.... s 3 Fig. 2: Planområdet ligg ved Vatlestraumen ved Mathopen, rundt 15 km sørvest for Bergen sentrum.. s 4 Fig. 3: Kart over planområdet... s 5 Fig. 4: Kart over tidlegare registrerte automatisk freda kulturminne i nærområdet.. s 7 Fig. 5: Strandforskyvingskurve for Hilleren, Bergen kommune.. s 9 Fig. 6: Kart over alle funna frå registreringa. s 11 Fig. 7: Kart over steinalderbuplass, Askeladden id s 12 Fig. 8: Teikning av lokalitetens fase 1.. s 14 Fig. 9: Graving av prøvestikka HJ 5 og TEL 7. Sett mot nordaust.. s 15 Fig. 10: Flata der lokalitetens fase 1 ligg. Sett mot sørvest... s 15 Fig. 11: Funn frå HJ 3. Konisk mikroflekkekjernefragment, gjenbrukt som skraper. Smalflekke. Mikroflekke. Alle av flint. s 17 Fig. 12: Funn frå HJ 5. Flekkeliknande avslag, flint. Avslag, bergkrystall. Mikroflekkeliknande avslag, flint. s 17 Fig. 13: Funn frå TEL 5. To bipolare kjerner av kvarts. s 18 Fig. 14: Funn frå TEL 7. Kjernefragment, kvarts. Mikroflekkeliknande avslag, flint. Mikroflekke, flint. Mogleg mikroflekkefragment, kvarts. s 18 Fig. 15: Funn frå TS 1. Flekkeliknande avslag. To mikroflekker. Alle av flint. s 18 Fig. 16: Teikning av lokalitetens fase 2. s 20 Fig. 17: Lokalitetens fase 2, sett mot sørvest. s 21 Fig. 18: Lokalitetens fase 2, sett mot nordaust.. s 21 Fig. 19: Funn frå HJ 1. Keramikk.. s 23 Fig. 20: Funn frå HJ 7. To avslag av rhyolitt. s 23 Fig. 21: Funn frå TEL 14. Flekkeliknande avslag med bruksretusj, flint.. s 23 Fig. 22: Kart med helleren, Askeladden id s 26 Fig. 23: Helleren, med nyare tids skrot, sett mot sørvest... s 27 Fig. 24: Skytestilling frå andre verdskrig sett mot nord. s 29 Fig. 25: Tuft sett mot nord.. s 29 Fig. 26: Steingard i nordkant av steinalderbuplassen. Sett mot nordvest... s 30 Fig. 27: Bakkemur i austkant av steinalderbuplassen. Sett mot nordvest... s 30

8

9 1. Samandrag I samband med oppstart av privat planarbeid og utarbeiding av planprogram for Hilleren Næringspark, gnr. 129, bnr. 16 m.fl., Laksevåg bydel, Bergen kommune, har Kultur- og idrettsavdelinga ved Hordaland fylkeskommune gjennomført ei arkeologisk registrering med siktemål å kartleggje konflikt med automatisk freda kulturminne i planområdet. Registreringa vart utført i perioden av Heidi Joki, Trond Linge, Tore Slinning og Heidi Handeland. Samla vart det nytta 127 timar i felt. Etterarbeid og rapportskriving er utført av Heidi Joki. Det vart til saman grave 52 prøvestikk, og funne ein automatisk freda lokalitet (Askeladden id ). Lokaliteten var ein buplass med tre fasar: ei frå seinmesolitikum, ei frå tidlegneolitikum og ei frå eldre jernalder. Det vart utført tre dateringar. Dei visar at området i tillegg til å ha vore i bruk i steinalderen, seinmesolitikum, 5790 ± 40 BP (kalibrert 4680 f.kr.), også var i bruk i eldre jernalder, nærmare bestemt førromersk jernalder, 2150 ± 40 BP (kalibrert 190 f.kr.), og romertid 1880 ± 40 BP (kalibrert 120 e.kr.). Av nyare tids kulturminne vart det funne ei skytestilling, ei tuft, to steingardar og fire bakkemurar. I tillegg ligg det eit kjent automatisk freda kulturminne i planområdet (Askeladden id 25779). 2. Bakgrunn Bakgrunnen for undersøkinga er oppstart av ein reguleringsplan for tilrettelegging for næringsutvikling (saksnummer ). Føremålet med planarbeidet er å regulere for industri, kontor, lager (IKL) og handel, friområde, samt nokon einebustadar. Planområdet er 117,1 daa. Det var frå før kjend eit automatisk freda kulturminne innafor planområdet (Askeladden id ). Det er ein steinalderlokalitet som ligg i helleren rett sør for Hilleren Fabrikker. Området vart på bakgrunn av dette, og andre funn frå steinalderen i nærområdet, vurdert til å ha stort potensial for funn av automatisk freda kulturminne. 1

10 3. Kulturminne og kulturmiljø nokre sentrale omgrep Kulturminne er konkrete spor etter menneskes liv og virke. Dei omfattar òg stader det er knytt historiske hendingar, tru eller tradisjonar til, jf. Kulturminneloven 2, 1. ledd. Kulturminne kan til dømes vere hus, gravhaugar, tufter, båtar og vegar. Desse kan vere frå tidlegare tider eller frå vår eiga tid. Med kulturmiljø er meint eit område der kulturminne er ein del av ein større heilskap eller samanheng. Kulturmiljø kan til dømes vere ein bydel, eit gardstun med landskapet ikring, eit fiskevær eller eit industriområde med fabrikkar og bustader, jf. Kulturminneloven 2, 2. ledd. Eit stort tal med verdifulle kulturminne er freda. Gjennom Kulturminneloven er kulturminne frå oldtid og mellomalder (inntil år 1537), ståande bygningar eldre enn 1650 og samiske kulturminne eldre enn 100 år automatisk freda. Lova inneheld òg eigne lovføresegner om vern av skipsfunn. Kulturminneloven 4 inneheld ei liste av ulike typar kulturminne som er automatisk freda. I kulturminneforvaltninga vert det også ofte skilt mellom automatisk freda kulturminne, også kalla fornminne og nyare tids kulturminne Dei aller fleste av dei automatisk freda kulturminna er enno ikkje registrert. Det er ulike årsaker til dette. Mest vanleg er at dei ligg under dagens markoverflate, og ikkje er synlege. Det kan og skuldast at ein aldri har leita etter kulturminne i desse områda, eller at kulturminna er så overgrodd at dei ikkje lenger er synlege. Så lenge kartfesting og registrering av automatisk freda kulturminne aldri vil bli fullstendig, er ein i offentleg forvalting og arealplanlegging avhengig av den informasjonen og dei data kulturminnevernet får fram gjennom registreringsarbeidet. Ved planlegging av offentlege og større private tiltak pliktar den ansvarlege å undersøke om tiltaket vil virke inn på automatisk freda kulturminne, jf. Kulturminneloven 9. Kulturminne frå nyare tid (yngre enn 1537) har meir eller mindre stor verneverdi, men er med unntak av ståande bygningar eldre enn 1650 i utgangspunktet ikkje automatisk freda. Dei kan verte freda etter 15 i Kulturminneloven eller verte regulerte til vern med heimel i Plan- og bygningsloven. I Sefrak-registeret er kulturminne frå før 1900 (hovudsakleg ståande bygningar) registrert. I nokre områder er òg kulturminne frå etter 1900 Sefrak-registrert. 2

11 4. Området Planområdet ligg ved Vatlestraumen ved Mathopen, rundt 15 km sørvest for Bergen sentrum (fig. 2). Det er 117,1 daa stort og grenser i vest til sjø, i nord til ein fjellknaus og bustadar, i aust til Fv. 197 og bustadar, og i sør til ein fjellknaus (fig. 2). Den nordvestlege og nordaustlege delen av området er eit kupert område med bergknausar som for det meste er dekka av lyng og blandingsskog. Langs sjøen er det delvis bart berg som fell temmeleg bratt ned mot havet. I den nordlege delen av området ligg også eit daldrag med tidlegare beiteland som hell frå nordaust mot sørvest ned mot Bekkjarvika. Vegetasjonen består her av gras og meir open lauvskog. Sør for dalen ligg eit lite platå som er dekka av lyng og litt lauvskog, den søraustlege delen er omrota. Sør i planområdet ligg den eksisterande verksemda, Hilleren Fabrikker (fig. 1, 2). Rett søraust for denne ligg ein bergknaus med ein heller. I helleren var det frå før gjort funn frå steinalderen, og den er registrert som eit automatisk freda kulturminne (Askeladden id. nr ) (fig. 3). Nesten heile planområdet ligg under 30 moh., unnataket er området lengst mot nordaust som går opp til 50 moh. Fig. 1: Hilleren Fabrikker sett mot søraust. 3

12 Askøybrua Byfjorden Eidsvåg Kleppestø Kilometers hus Bergen N Selvik Jordalsvatn B Sandviken Biskopshavn Florvåg Lavik Hetlevik Kleppe Follese Strusshamn Bergen- Fløy- Loddefjord Hetlevik fjellet Askøy Nordnes Gravdal Kjøkkel- Laksevåg Godvik vik Knarrevik Løv- Bratt-Håkons- Planområdet holmen hella dalen Fyllingsstakken Fjøsanger Haakons- Hilleren vern Kråkenes Fantoft N Bjorøyna Bjorøy Grimstadfj Ÿ Grimstad Straume Søreide Nordås Nordåsvatnet Nesttun Bergen lufthavn Flesland Skjold Tyssøyna Tysssøy Øvre Birkeland Blomsterdalen Rå Titlestad V Fig. 2: Planområdet ligg ved Vatlestraumen ved Mathopen, rundt 15 km sørvest for Bergen sentrum. 4

13 N Meters # Planområdet Lokalitet Positive prøvestikk Negative prøvestikk Bakkemur Steingard # Skytestilling Tuft Askeladden id. nr Fig. 3: Kart over planområdet. 5

14 5. Tidlegare registreringar og funn i området Området langs Vatlestraumen har ein høg tettleik av funn frå steinalderen (fig. 4). I Riksantikvarens kulturminnedatabase, Askeladden, kan ein sjå at det frå før er kjend fleire steinalderlokaliteter i nærleiken til planområdet ( I helleren som ligg innafor planområdet (Askeladden id ) vart det i overflata funne tre kvartsittavslag, eit flintavslag, ein jernnagle og nokre bein- og skjelrestar. Truleg har det her vore aktivitet gjennom alle tider frå steinalder til jernalder og opp til nyare tid. På vestsida av Vatlestraumen ligg Bjorøy. Her vart det i samband med bygginga av Bjorøytunellen (Bjorøyprosjektet ) registrert, og delvis utgrave, ei mengde buplassar frå omtrent heile steinalderen (Kristoffersen 1995). Sumaren 2010 føretok Bergen Museum ei utgraving av fleire steinalderbuplassar nordaust på Bjorøy. Funntettleiken var utanom det vanlege, og det vart gjort funn frå både yngre og eldre steinalder. Rapporten er under utarbeiding. Det er også registrert ei mengde steinalderbuplassar på Håkonshellaren, nordvest for planområdet (Johannessen 2003, Kulturhistoriske registreringar nr. 4, 2001). Det er til saman snakk om 14 lokalitetar (Askeladden id , , , ). Mot sør, på Grimstad, ligg tre hellerar med funn frå både steinalder og jernalder (Askeladden id. 6708, 25778). Lenger aust ligg to hellerar på Ruskeneset (Askeladden id , ). I begge har det vore utført ulike utgravingar og undersøkingar i løpet av 1900-talet, og det vart gjort funn av eit relativt stort og variert materiale frå steinalder, bronsealder og eldre jernalder. Eit stykke nord for Ruskeneset, og aust for planområdet, på Bjørge, ligg to lokalitetar frå eldre steinalder (Askeladden id , ). 6

15 Fig. 4: Kart over tidlegare registrerte automatisk freda kulturminne i nærområdet (askeladden.ra.no). Pila indikerer lokaliteten funne i løpet av denne registreringa. 7

16 6. Metode Sidan førhistoriske spor etter menneske ofte ikkje er synlege på markoverflata, vil registreringsmetode vanlegvis innebere graving manuelt med spade, prøvestikking, eller ved hjelp av gravemaskin, maskinell flateavdekking. I område kor ein reknar med funn av synlege kulturminne vert det søkt i overflata. Ofte vert fleire metodar nytta på ei og same registrering. Kva metode som er vald er avhengig av topografi, høgd over havet og kva type kulturminne ein reknar med å kunne påvise. For å kunne finne steinalderlokaliteter som ikkje er synlege på markoverflata brukar ein metoden kalla prøvestikking. Dette inneber at ein grev kvadratiske hull (ca. 40x40 cm), medan djupna varierar med grunnforhold. Lausmassane verte som regel vatnsolda i sold med 4 mm maskevidde slik at reiskap og produksjonsavfall i flint, kvarts, rhyolitt og andre råstoffar blir lettare synleg. Med bakgrunn i vurderingar basert på topografi, strandlinekurver og bruk av sonderbor, vert eigna område for stikking vald ut. Teoretiske strandlinjekurver er gode reiskap til å vise kva slags høgt ein kan venta å finna lokalitetar (fig. 5). Ein føresetnad er at ein hadde strandlinjebunden aktivitet. Når det gjeld strandlinekurva for Hilleren kan ein forventa aktivitet i ein sone på opptil 40 moh dei siste åra (Lohne 2006; sjå også Rommundset 2005 og Vasskog 2006). Men slike strandlinekurver bør ikkje lesast bokstavleg. Tilhøva kan variera lokalt. Ein må dessutan vere merksam på gode lokaliseringar der umiddelbar nærleik til strandlina ikkje har vore ein viktig faktor. I tillegg vart det gjort ein overflateregistrering der ein ser etter kulturminne som gravhaugar, hustufter, steingardar, rydningsrøyser eller andre anlegg. 8

17 Kronologisk ramme Tidsalder Periode C14-alder BP Kalenderalder Eldre Tidlegmesolitikum (TM) BP f.kr steinalder Mellommesolitikum (MM) BP f.kr Seinmesolitikum (SM) BP f.kr Yngre Tidlegneolitikum (TN) BP f.kr steinalder Mellomneolitikum A (MNA) BP f.kr Mellomneolitikum B (MNB) BP f.kr Seinneolitikum (SN) BP f. Kr Bronsealder Eldre bronsealder (EBA) BP f.kr. Yngre bronsealder (YBA) BP f.kr Jernalder Førromersk jernalder (FRJA) BP Kr.f. Romertid (RT) BP Kr.f e.kr Folkevandringstid (FVT) BP e.kr Merovingertid (MVT) BP e.kr Vikingtid (VT) BP e.kr Middelalder (MA) BP e.kr Nyere tid 320 BP e.kr - Strandforskyvningskurve for UTM Ø, Høyde Tid (ukal 14C år BP) Fig. 5: Strandforskyvingskurve for Hilleren, Bergen kommune. 9

18 7. Undersøkinga Registreringa vart utført i perioden av Heidi Joki, Trond Linge, Tore Slinning og Heidi Handeland. Det vart til saman grave 52 prøvestikk, og funne ein automatisk freda lokalitet, Askeladden id (fig. 6). Prøvestikka vart konsentrert til den nordvestlege delen av planområdet der potensialet for funn var størst. Størsteparten av prøvestikka vart grave i daldraget der lokaliteten vart funne, men det vart også grave fleire prøvestikk på andre aktuelle flater i området. Prøvestikka vart grave på flater som låg frå 5 til 30 moh., mens funna vart gjort på flater som låg frå 5 til 20 moh.. Det var frå før kjent ein automatisk freda lokalitet i ein heller heilt sør i planområdet (Askeladden id ). Denne vart undersøkt for å sjekke den generelle tilstanden, og om plasseringa på kartet var korrekt. Heile planområdet, med unntak av fabrikkområdet, vart også overflateregistrert. Det vart funne ei skytestilling, ei tuft, to steingardar og fire bakkemurar, alle frå nyare tid. 10

19 N Meters # Planområdet Lokalitet Positive prøvestikk Negative prøvestikk Bakkemur Steingard # Skytestilling Tuft Fig. 6: Kart over alle funna frå registreringa. 11

20 7.1 Automatisk freda kulturminne Det vart til saman grave 52 prøvestikk innafor planområdet, og funne ein buplass med tre fasar, hovudsakleg frå steinalderen, Askeladden id (fig. 7). N Meters TEL 10 HJ 4 TEL 8 TEL 13 TEL 6 TEL 5 TEL 9 TEL 7 HJ 15 TEL 12 HJ 9 HJ 5 HJ 3 TS 1 TEL 4 HJ 6 HJ 7 # TS 2 HJ 1 TEL 14 HJ 2 HH 1 HH 2 TEL 1 HH 4 TEL 15 TEL 2 HJ 10 HH 3 TEL 3 HJ 8 TS 3 # Lokalitet Positive prøvestikk Negative prøvestikk Bakkemur Steingard Tuft Fig. 7: Kart over steinalderbuplass, Askeladden id

21 Buplass- id. nr Lokaliteten definerast av 15 funnførande prøvestikk, og er ca m² (fig. 7). Den ligg i den nordlege delen av planområdet, i eit daldrag med tidlegare beiteland som skrånar mot sørvest ned mot Bekkjarvika. Lokaliteten kan på grunnlag av topografi, 14-C datering og typologi delast inn i tre fasar. Fase 1 Den første fasen av lokaliteten definerast av ni funnførande prøvestikk (fig. 8). Fase 1 ligg på eit sørvendt lite platå i dalsida, og ligg ca moh. Vegetasjonen består av gras og spreidde lauvtre. I nordvest ligg ein bergvegg, og i nord skrår marka temmeleg bratt oppover. I sør og søraust utgjer to bergknausar kanten på platået. Berget fell bratt to-tre høgdemeter ned mot dalbotnen der fase 2 ligg, og markerar dermed eit klart skilje til flata nedfor. Flata har ein liten topp på midten, og den sørlege delen av flata heller mot to små drag som går mellom dei to bergknausane i sør, og mellom den eine bergknausen og bergveggen i vest. I den austlege delen av flata heller flata frå toppen på midten og slakt ned mot daldraget i aust og søraust. Her, i den søraustre kanten av flata, har det i nyare tid vorte bygd ein solid bakkemur som går frå bergknausen i sør og mot nordvest. Landskapet har altså opphavleg vore ein del slakare enn det ser ut i dag (fig. 9, 10). Avgrensing Flata er naturleg avgrensa mot nordvest av ein bergvegg, og mot nord skrår marka temmeleg bratt oppover. Ein ytterlegare avgrensing mot nordaust er dei funntomme prøvestikka TEL 6 og TEL 10. Mot aust ligg tre funntomme prøvestikk: HJ 9, HJ 15 og TEL 12. Mot søraust, sør og sørvest er flata naturleg avgrensa av to små bergknausar som fell bratt ned mot flata nedafor. Som nemnt over går det tre små drag mellom bergknausane og ned mot denne flata. På denne flata, nedfor den eine av draga, ligg tre funntomme prøvestikk HJ 6, TS 2 og TEL 4. Dei markerar, utanom landskap og høgde over havet, eit skilje mellom fase 1 og 2. I den vestlegaste av dei tre draga ligg det to funnførande prøvestikk, HJ 3 og HJ 7, som truleg tilhøyrar kvar sin fase. Det er rundt 14 meter mellom dei, og HJ 3 ligg rundt tre høgdemeter høgare enn HJ 7. Det vart også funne eit avslag av rhyolitt i HJ 7. Rhyolitt er diagnostisk for tidlegneolitikum, og har ikkje vore i bruk tidlegare. Ein kan dermed sei at HJ 7 må tilhøyra fase 2. 13

22 Fig. 8: Teikning av lokalitetens fase 1. 14

23 Fig. 9: Graving av prøvestikka HJ 5 og TEL 7. Sett mot nordaust. Fig. 10: Flata der lokalitetens fase 1 ligg. Sett mot sørvest. 15

24 Stratigrafi, funn og datering Det var forskjellig stratigrafi i dei ulika prøvestikka på lokalitetens fase 1 (vedlegg C). Torva var mellom 5 og 25 cm tjukk. Dei stikka med tjukkast torv låg lengst sør. Laget under torva besto i dei fleste stikka, av brun eller mørk brun grusblanda sand som stadvis innehaldt humus, og stadvis mykje stein. Laget varierte frå å være 15 til 40 cm tjukt. Det neste laget med sand, grus og småstein var ulik på farge i dei ulike stikka, men det kan være det same laget. Fargane gikk frå mørk brun i HJ 3 og HJ 4, gråbrun i TEL 9, og raudbrun i TEL 5 og TEL 7. TEL 8, TS 1 og HJ 5 følgde tilsynelatande ikkje heilt den same stratigrafien som kvarandre eller dei andre stikka. HJ 5 og TS 1 hadde begge ulike lag som innehaldt trekol. Dateringane visar at området har vore i bruk både i eldre steinalder og i eldre jernalder (vedlegg E). Frå HJ 5 vart det datert to lag: lag C vart datert til førromersk jernalder ± 40 BP, kalibrert 190 f.kr., og laget i botnen av prøvestikket, lag F, vart datert til seinmesolitikum ± 40 BP, kalibrert 4680 f.kr.. Frå TS 1 vart det datert eitt lag, lag G, som var frå romertid ± 40 BP, kalibrert 120 e.kr.. Det vart til saman gjort 231 funn på lokalitetens fase 1 (vedlegg B). Råstoffa består av flint og kvarts, med eitt unntak; eit avslag av bergkrystall i HJ 5. Dei prøvestikka med mest funn er HJ 3 (45 funn), HJ 5 (37 funn), TEL 5 (27 funn), TEL 7 (26 funn), TEL 8 (43 funn) og TS 1 (44 funn). Funna vart gjort frå rett under torva og heilt ned til bunns i prøvestikka. Mange av prøvestikka hadde funn i alle bøttelaga. Av typologiske funn vart det funne eit fragment av ein konisk mikroflekkekjerne, ein smalflekke og fleire mikroflekker. Teknologien som gjer bruk av mikroflekker høyrar hovudsakleg heime i seinmesolittisk tid. Mikroflekker vart funne frå rett under torva (HJ 3, TEL 7, TS 1), og til godt ned i laga (HJ 5: bøttelag 10, TEL 7: bøttelag 3). Det kan dermed virke som om det har vore folk her over lengre tid, og i fleire fasar av seinmesolitikum. Kulturlaget som vart funne i HJ 5 stadfestar dette biletet. Kulturlag dannast ved busetnad på ein stad og byggjast opp av organisk avfall, men også av restar av busetnadsstrukturar, det vil si eldstadar, avfallsgroper, restar av hus osv. Det er altså ein føresetnad at folk har opphaldt seg på ein stad over ein lengre tidsperiode for at eit kulturlag skal kunne dannast. Lokalitetens fase 1 ligg på ei flate som ligg ca moh. Ut frå strandlinjekurva for området, dateringa frå HJ 5, og på bakgrunn av funnmaterialet, kan ein dermed konkludere med at det er ein fase frå seinmesolitikum. Havet sto i seinmesolitikum rundt meter høgare enn i dag. Flata fase 1 ligg på vil i seinmesolitikum ha utgjort eit lite nes, og vil ha vært ein velegna stad å legge til med båt. 16

25 Fig. 11: Funn frå HJ 3. Konisk mikroflekkekjernefragment, gjenbrukt som skraper. Smalflekke. Mikroflekke. Alle av flint. Fig. 12: Funn frå HJ 5. Flekkeliknande avslag, flint. Avslag, bergkrystall. Mikroflekkeliknande avslag, flint. 17

26 Fig. 13: Funn frå TEL 5. To bipolare kjerner av kvarts. Fig. 14: Funn frå TEL 7. Kjernefragment, kvarts. Mikroflekkeliknande avslag, flint. Mikroflekke, flint. Mogleg mikroflekkefragment, kvarts. Fig. 15: Funn frå TS 1. Flekkeliknande avslag. To mikroflekker. Alle av flint. 18

27 Fase 2 Den andre fasen definerast av seks funnførande prøvestikk (fig. 16). Fase 2 ligg på ei flate i daldraget rett søraust for det vesle platået med fase 1, og ligg på 7-12 moh. Vegetasjonen består av gras og spreidde lauvtre. Flata hell slakt mot sjøen i sørvest, og det går ein steinoppbygd bekk langs den søraustlege grensa av lokaliteten. Rett søraust for bekken er det grave ned eit vatnrøyr frå vegen i aust, langs bekken, og ned til Bekkjarvika i sørvest. Rett søraust for vatnrøyret går det ein sti frå vegen ned til sjøen. Rett søraust for stien ligg ein fjellknaus som frå flata artar seg som ein bergvegg. Avgrensing Lokaliteten avgrensast i søraust av fire funntomme prøvestikk langs bergveggen. På tross av at det vart gjort funn i prøvestikket TEL 3, som ligg aust for bekken, vart lokalitetsavgrensinga satt på vestsida av bekken. Området på austsida av bekken er omrota på grunn av vatnrøyret som har vorte lagt ned her, og massane i TEL 3 var også omrota. Mot nord er lokaliteten naturleg avgrensa av to bergknausar, og dei funntomme prøvestikka TS 2, HJ 6 og TEL 4. Mot nordvest er det gjort funn i både HJ 7 og HJ 3, og det er vart ikkje grave nokon prøvestikk mellom dei. Som forklart over må HJ 7 tilhøyra lokalitet 2 på grunn av høgda over havet, og funn av eit rhyolittavslag som plasserer det tidsmessig i tidlegneolitikum. I vest avgrensast lokaliteten naturleg av ein bratt stigning i terrenget og ein bergknaus. Det vart grave to prøvestikk oppå bergknausen (TEL 15, HJ 10), men begge var utan funn. Mot sør avgrensast lokaliteten av det funntomme prøvestikket HH 3 som ligg på enden av den naturlege flata, utfor kanten fell terrenget temmelig bratt ned mot sjøen. I prøvestikket HH 1 vart det funne eit flintavslag, men sidan massane var heilt omrota vart det definert som funntomt. 19

28 Fig. 16: Teikning av lokalitetens fase 2. 20

29 Fig. 17: Lokalitetens fase 2, sett mot sørvest. Fig. 18: Lokalitetens fase 2, sett mot nordaust. 21

30 Stratigrafi, funn og datering Stratigrafien på lokalitetens fase 2 er ganske lik i dei forskjellige prøvestikka (vedlegg C). Torva er mellom 5 og 20 cm tjukk. Laget under torva var mellom 20 og 42 cm tjukt, og besto av brun eller mørk brun sandblanda grus som stadvis innehaldt humus (HJ 2, TEL 14), og stadvis innehaldt ein del nevestor stein (HJ 1, HJ 7, HH 2, HH 4). Det neste laget besto av lys brun eller grå, fin sand som stadvis hadde tettpakka stein i botnen (HJ 2, HJ 7, HH 2). I TEL 14 besto dette laget av grå sand, grus og småstein, og det var berg under. Det vart til saman gjort 25 funn på lokalitetens fase 2 (vedlegg B). Funna vart gjort frå under torva og ned til 40 cm frå toppen. Ingen av prøvestikka hadde funn i det nedste bøttelaget, og berre TEL 14 hadde funn i det tredje, grå sandlaget. I antal funn skiljar HJ 7 seg klart ut. Mens dei andre prøvestikka berre hadde opptil fire funn, hadde HJ 7 15 funn. Råstoffet besto av flint, kvarts og noko rhyolitt. Det vart og funne eit par keramikkskår rett under torva i HJ 1. Dateringa på keramikken er usikker, men den kan potensielt være frå jernalder. Om jorda har vore dyrka og beita i jernalder kan det være ein mogleg grunn til at både TS 2 og HH 1 hadde omrota jordmassar. I TS 2 vart det funn to avslag av rhyolitt, og i HH 1 eit avslag av flint, men dei vart definert som funntomme sidan konteksten var forstyrra. Det vart ikkje gjort nokre typologiske gjenstandsfunn, men det at rhyolitt var i bruk som råstoff gir ein peikepinn på kva tid aktiviteten fant sted. Det vart funne eit avslag av rhyolitt i bøttelag 3 i HJ 7, i tillegg var alle tre lausfunna frå TEL 3 og TS 2 avslag av rhyolitt. Grunnen til at dei vart definerte som lausfunn var at jordmassane var omrota, og at konteksten dermed var forstyrra i desse prøvestikka. Funn av rhyolitt er interessant sidan det er diagnostisk for tidlegneolitikum, og ikkje har vore i bruk tidlegare. Vi vet dermed at denne flata var i bruk noko seinare enn flata oppfor, der fase 1 ligg. Alle tre prøvestikka der det vart funne rhyolitt ligg på moh, mens resten ligg på 7-10 moh. Ut frå strandlinjekurva for Hilleren ser ein at havet i tidlegneolitikum var rundt 9-12 meter høgare enn dagens havnivå (fig. 5). Det ser altså ut til at flata der lokalitetens fase 2 ligg har vore i bruk både i tidlegneolitikum. Det vart ikkje funne trekolhaldige lag i prøvestikka som kunne la seg datere. Ein kan likevel anta at også flata der fase 2 ligg, i einskap med flata der fase 1 ligg, også vart nytta i jernalder. 22

31 Fig. 19: Funn frå HJ 1. Keramikk. Fig. 20: Funn frå HJ 7. To avslag av rhyolitt. Fig. 21: Funn frå TEL 14. Flekkeliknande avslag med bruksretusj, flint. 23

32 Fase 3 Lokalitetens tredje fase vart funnen gjennom to dateringar til eldre jernalder frå to ulike prøvestikk. Begge prøvestikka, HJ 5 og TS 1, hadde funn frå steinalderen og ligg på flata der lokalitetens fase 1 ligg (fig. 8, vedlegg C). Den første dateringa var frå lag C i HJ 5, og vart datert til førromersk jernalder, 2150 ± 40 BP (kalibrert 190 f.kr.). Den andre dateringa var frå TS 1, lag G, og vart datert til romertid, 1880 ± 40 BP (kalibrert 120 e.kr.) (vedlegg E). Dateringane visar at området også har vore i bruk i eldre jernalder, då anten som dyrka mark, beiteland eller begge delar. Det kan også tenkast at det kan finnast busetnadsstrukturar som eldstadar, kokegroper, stolpehol etc. Dette er usikkert sidan me valde å ikkje nytte gravemaskin på flata då me allereie hadde påvist busetnad frå steinalderen. Oppsummering og analyse Lokaliteten definerast av 15 funnførande prøvestikk, og er ca m². Den kan på grunnlag av topografi, datering og typologi delast inn i tre faser. Den første fasen av lokaliteten definerast av ni funnførande prøvestikk, og ligg ca moh. Det vart til saman gjort 231 funn på lokalitetens fase 1. Den andre fasen definerast av seks funnførande prøvestikk. Fase 2 ligg på ei flate i daldraget rett søraust for det vesle platået med fase 1, og ligg på 7-12 moh. Det vart til saman gjort 25 funn på lokalitetens fase 2. Den tredje fasen vart påvist gjennom to dateringar frå to ulike prøvestikk. Funnmaterialet gir ein klar peikepinn på kva tid dei to første bruksfasane tilhøyrar. Av typologiske gjenstandsfunn vart det på lokalitetens fase 1 funne eit fragment av ein konisk mikroflekkekjerne og fleire mikroflekker. Teknologien som gjer bruk av mikroflekker høyrar hovudsakleg heime i seinmesolittisk tid. Dette stadfestas også av at laget i botnen av HJ 5 vart datert til seinmesolitikum, 5790 ± 40 BP (kalibrert 4680 f.kr.). På lokalitetens fase 2 vart det derimot ikkje funne mikroflekker, men fleire avslag av rhyolitt. Rhyolitt er diagnostisk for tidlegneolitikum, og har ikkje vore i bruk tidlegare. Det vart ikkje funne trekolhaldige lag som kunne daterast på lokalitetens fase 2. Tidfestingane av dei to bruksfasane stadfestas også gjennom kor høgt funnstadane ligg over havet. Steinalderlokalitetar ligg nemleg ofte i veldig nær tilknyting til hav og vatn. Lokalitetens fase 1 vart funne på ei flate som ligg på ca moh., og fase 2 på ei flate på ca moh. Ut frå strandlinjekurva for Hilleren kan ein sjå at havet i seinmesolitikum sto meter høgare enn dagens nivå, i tidlegneolitikum sto rundt 9-12 meter 24

33 høgare (fig. 5). Lokalitetens fase 1 tilhøyrar altså seinmesolitikum, mens fase 2 må tilhøyre tidlegneolitikum. Bruken av området var dermed klart stranlinjebunden i begge dei to første bruksfasane. Området lokaliteten ligg i vil ha vært svært velegna for busetnad i steinalderen. Vika vil ha vore beskytta frå vær og vind gjennom fjellknausane som ligg både på nord- og sørsida. Utsikta mot sørvest vil ha vært god, og vika vil ha vært eit svært bra utgangspunkt for fiske og fangst av sjøpattedyr. Lokaliteten ligg i tillegg rett ved eit av dei mest fiskerike områda langs vestlandskysten, Vatlestraumen. Dateringar frå to ulike prøvestikk viste likevel at området ikkje berre var i bruk i steinalderen, men også i ei tredje fase: eldre jernalder. Eit lag i HJ 5 vart datert til førromersk jernalder, 2150 ± 40 BP (kalibrert 190 f.kr.), og eit lag i TS 1 vart datert til romertid, 1880 ± 40 BP (kalibrert 120 e.kr.). Begge dateringane kjem frå flata der fase 1 ligg, men truleg har også flata der fase 2 ligg også vore tatt i bruk. Det vart ikkje funne trekolhaldige lag som kunne daterast på denne flata, men det vart funne eit par keramikkskår rett under torva i HJ 1. Dateringa av keramikken er usikker, men den kan potensielt være frå jernalderen. Keramikk er noko ein vanlegvis finn i samanheng med busetnad. Det kan tenkast at det kan finnast busetnadsstrukturar som eldstadar, kokegroper, stolpehol etc. Dette er usikkert sidan vi valde å ikkje nytte gravemaskin på flata då vi allereie hadde påvist busetnad frå steinalderen. Keramikken og dei daterte dyrkingslaga tydar likevel på at det i tillegg til beite og truleg dyrking, også kan ha vore busetnad her i eldre jernalder. 25

34 Heller- Askeladden id Helleren lengst sør i planområdet, rett sør for Hilleren Fabrikker, var kjent frå før (fig. 22, 23). Den har eit markert utoverhengande tak, og er vestvendt med utsyn rett mot sjøen. Golvet fell sterkt mot NV, og er innom større område fyllt av nedrasa steinblokker. Helleren er orientert nordaust-sørvest, og er rundt 10 m høg, 20 m brei og 5 m djup. Helleren er beskrevet av Per Fett i hans Førhistoriske minne i Hordaland, Laksevåg prestegjeld frå Han hadde undersøkt helleren, og hadde sett eit 1x1 m vidt og cm djupt krater, som han meinte truleg måtte være etter graving. Krateret inneheldt svært mørk og kolhaldeg jord. Ved nærare undersøkning i overflata i krateret vart det funne tre kvartsittavslag, eit flintavslag, ein jernnagle og nokre bein- og skjelrestar. Den nøyaktige dateringa er usikker, men truleg har helleren vore i bruk frå steinalderen og heilt opp til nyare tid. Denne typen lang tids bruk er kjent frå andre hellerar på Vestlandet. Då vi var også og så på helleren i løpet av denne undersøkinga var den fylt med boss, truleg frå dei siste åra. Fig. 22: Kart med helleren, Askeladden id (askeladden.ra.no). 26

35 Fig. 23: Helleren, med nyare tids boss, sett mot sørvest. 27

36 7. 2 Nyare tids kulturminne Av nyare tids kulturminne vart det funne ei skytestilling, ei tuft, to steingardar og fire bakkemurar (fig. 6). Skytestillinga ligg oppå ein bergknaus nordvest i planområdet (fig. 24). Den består av tre gangar som er delvis oppmurte og delvis nedgravne i bakken mellom naturlege bergknausar. Murane i gangane er frå 0,5 til 1,7 meter høge. Midt i skytestillinga er det eit lite oppmura rom inntil ein naturleg bergknaus. Rommet er ca. 1 x 2 m inni. Mot sjøen er det også bygd fleire mindre murar. Skytestillinga er truleg frå andre verdskrig. Tufta ligg på den same flata som steinalderlokaliteten, fase 2 (fig. 25). Den ligg i nordleg kant av flata, inn mot ein bergknaus. Den består av ein rektangulær steinmur på cm størrelse, og er 2,5 x 4 meter stor. Det er ikkje mykje igjen av tufta, og det er berre dei nedste steinane igjen av ho. Det er flest steinar i bakkant i NV, og ein opning mot flata i SØ. Den første steingarden ligg i bakkant av steinalderlokalitetens fase 1, inn mot bergknausen (fig. 26). Den er tørrmurt med naturlege steinar, ca. 34 meter lang, 1-1, 3 meter høg og cm bred. Den andre steingarden ligg rett nord for Hilleren Fabrikker, og går i øst-vestleg retning. Den er tørrmurt med naturlege steinar, ca. 60 meter lang, 1-1,5 meter høg og cm bred. Alle dei fire bakkemurane ligg i same område som steinalderlokaliteten, det vil si i tidlegare dyrka mark (fig. 27). Dei ligg stort sett i bakkane som skiljar steinalderlokalitetens fase 1 frå fase 2. Storleiken er varierande frå den minste med ein lengde på 4 meter og 0,5 meter høgde, til den største som er 18 meter lang og 1,5 meter høg. 28

37 Fig. 24: Skytestilling frå andre verdskrig sett mot nord. Fig. 25: Tuft sett mot nord. 29

38 Fig. 26: Steingard i nordkant av steinalderbuplassen. Sett mot nordvest. Fig. 27: Bakkemur i austkant av steinalderbuplassen. Sett mot nordvest. 30

39 8. Konklusjon Det vart funne ein automatisk freda lokalitet, ein buplass med tre fasar (Askeladden id ). Lokalitetens fase 1 er frå seinmesolitikum, fase 2 tilhøyrar neolitikum, og fase 3 er frå eldre jernalder. Det vart utført tre dateringar. Dei visar at området i tillegg til å ha vore i bruk i steinalderen (5790 ± 40 BP, kalibrert 4680 f.kr., seinmesolitikum), også var i bruk i eldre jernalder, nærmare bestemt førromersk jernalder (2150 ± 40 BP, kalibrert 190 f.kr.), og romertid (1880 ± 40 BP, kalibrert 120 e.kr.). Av nyare tids kulturminne vart det funne ei skytestilling, ei tuft, to steingardar og fire bakkemurar. I tillegg ligg det eit kjent automatisk freda kulturminne i planområdet (Askeladden id ). 31

40 Litteratur Fett, P. 1969: Førhistoriske minne i Hordaland, Laksevåg prestegjeld. Bergen Museum, Universitetet i Bergen. Johannessen, L. 2003, Reguleringsplan for Håkonshella på deler av Myro gnr. 129 bnr. 2, 4, 5, 7, 19, 24, 46, 400, m. fl. Laksevåg i Bergen kommune, Hordaland fylke - Forundersøkelser av steinalderboplasser september Universitetet i Bergen, Bergen Museum, De Kulturhistoriske samlinger. Kristoffersen, K. K. 1995, De arkeologiske undersøkelsene på Bjorøy , Arkeologiske rapporter 20, Universitetet i Bergen. Kulturhistoriske registreringar, Håkonshella, forslag til reguleringsendring. Rapport nr. 4, Lohne, Ø.S. 2006: SeaCurve_v1 Teoretisk beregning av strandforskyvningskurver i Hordaland fra UTM koordinater (MS Excel regneark). Masteroppgåve, Geologisk institutt, Universitetet i Bergen. Rommundset, A. 2005: Strandforskyvning og isavsmelting i midtre Hardanger. Masteroppgåve, Geologisk institutt, Universitetet i Bergen. Vasskog, K. 2006: Holosen strandforskyvning på sørlige Bømlo. Masteroppgåve, Geologisk institutt, Universitetet i Bergen. 32

41 Vedlegg Vedlegg A- Utskrift frå Riksantikvaren sin database Askeladden Vedlegg B- Funnliste Vedlegg C- Teikningar av prøvestikk Vedlegg D- Fotoliste Vedlegg E- Dateringsrapport 33

42

43

44 Lokalitet Arkeologisk lokalitet - Bosetning-aktivitetsområde - Hilleren Lokalitet Arkeologisk lokalitet - Bosetningaktivitetsområde - Hilleren Klassifisering Kategori: Arkeologisk lokalitet Art: Bosetningaktivitetsområde Stedfesting Fylke: Kommune: Museumsdistrikt: Hordaland Bergen Bergen Museum Eiendomsopplysninger Eiendom 1 Kommune: Bergen Eiere: HILLEREN EIENDOM AS Gnr: 129 Festenr: 0 Bnr: 16 Seksjonsnr: 0 Eiendom 2 Kommune: Bergen Eiere: HILLEREN EIENDOM AS Gnr: 128 Festenr: 0 Bnr: 2 Seksjonsnr: 0 Geometri Koordinatsystem: (23) UTM sone 33 (EUREF89/WGS84) Nord: Øst: Metadata på digital stedfesting: Geometri datert: Oppretting og ansvar Registrert Dato: Ansvarlig etat: Hordaland Utført av: Registreringstype: Utfyllende opplysninger Heidi Joki, Trond Linge, Tore Slinning, Heidi Handeland Reguleringsplan Instans: fylkeskommune Hordaland fylkeskommune (1 of 4) [ :59:35]

45 Lokalitet Arkeologisk lokalitet - Bosetning-aktivitetsområde - Hilleren Kilder (litteratur m.m.): Rapport nr ,Hordaland fylkeskommune Beskrivelse: Lokaliteten kan på grunnlag av topografi, datering og typologi delast inn i tre fasar. Lokalitetens fase 1 er frå seinmesolitikum, fase 2 tilhøyrar tidlegneolitikum, og fase 3 er frå eldre jernalder. Det vart utført tre dateringar frå to ulike prøvestikk. Dei visar at området har vore i bruk i steinalderen, 5790 ± 40 BP (kalibrert 4680 f.kr.), seinmesolitikum), og i eldre jernalder, nærmare bestemt førromersk jernalder, 2150 ± 40 BP (kalibrert 190 f.kr.), og romertid, 1880 ± 40 BP (kalibrert 120 e.kr.). Terrengbeskrivelse: Lokaliteten ligg i eit daldrag med tidlegare beiteland som heller mot sørvest ned mot Bekkjarvika. Fase 1 ligg på eit lite platå i dalsida, og ligg moh. Fase 2 ligg på ei flate i daldraget rett søraust for det vesle platået med fase 1, og ligg på 7-12 moh. Dateringane frå fase 3 er frå same flate som fase 1. Tilhørende enkeltminner 1 Boplass AUT Tilstand registrert den Tilstand: Årsak: Arealbruk: Registrert dato: Registrert av: Utførende instans: Oppdragsgiver: Vernestatus for lokalitet Vernetype: Automatisk fredet Vernedato: Lovgrunnlag: Kulturminneloven av 1978 Tinglystdato: Paragraf: 4 Sikringssone Beskrivelse: Sikringssone på: 5 meter Vernetype: Automatisk fredet Vernedato: Lovgrunnlag: KML Paragraf: 6 Enkeltminne Arkeologisk enkeltminne - Boplass - Hilleren Klassifisering Kategori: Arkeologisk enkeltminne Art: Boplass Opprinnelig funksjon: Bolig, bosetning Hovedgruppe: Status: Stedfesting Fylke: Hordaland Kommune: Bergen Ikke næringstilknyttet/ privat Eiendomsopplysninger (2 of 4) [ :59:35]

46 Lokalitet Arkeologisk lokalitet - Bosetning-aktivitetsområde - Hilleren Eiendom 1 Kommune: Bergen Eiere: HILLEREN EIENDOM AS Gnr: 129 Festenr: 0 Bnr: 16 Seksjonsnr: 0 Eiendom 2 Kommune: Bergen Eiere: HILLEREN EIENDOM AS Gnr: 128 Festenr: 0 Bnr: 2 Seksjonsnr: 0 Geometri Metadata på digital stedfesting: Geometri datert: Datering Datering: Eldre steinalder Metode: Radiologisk (C 14) Eksakt datering: 5790 ± 40 BP (kalibrert Kvalitet: Dokumentert 4680 f.kr.) Utfyllende opplysninger Beskrivelse: Fase 1 ligg på ei flate som ligg ca moh. Det vart til saman gjort 231 funn på flata. Råstoffa består av flint og kvarts, med eitt unntak; eit avslag av bergkrystall. Av typologiske gjenstandsfunn vart det funne eit fragment av ein konisk mikroflekkekjerne, ein smalflekke og fleire mikroflekker. Funnmaterialet, dateringa og høgda over havet tilseiar at fase 1 er frå seinmesolitikum. Fase 2 ligg på ei flate nedfor fase 1, og ligg på 7-12 moh. Det vart til saman gjort 25 funn her. Funnmaterialet består av avslag av rhyolitt, flint og kvarts. Rhyolitten og høgda over havet tilseier at fase 2 tilhøyrar tidlegneolitikum. Det vart ikkje funne kolhaldige lag som lot seg datere på fase 2. Lokalitetens tredje fase vart funnen gjennom to dateringar til eldre jernalder frå to ulike prøvestikk. Begge prøvestikka hadde funn frå steinalderen og ligg på flata der lokalitetens fase 1 ligg. Den første dateringa var frå lag C i HJ 5, og vart datert til førromersk jernalder, 2150 ± 40 BP (kalibrert 190 f.kr.). Den andre dateringa var frå TS 1, lag G, og vart datert til romertid, 1880 ± 40 BP (kalibrert 120 e.kr.). Tilstand registrert den Tilstand: Årsak: Arealbruk: Registrert dato: Registrert av: Utførende instans: Oppdragsgiver: Vernestatus for enkeltminne Vernetype: Automatisk fredet Vernedato: Lovgrunnlag: Kulturminneloven av 1978 Tinglystdato: Paragraf: 4 Sikringssone (3 of 4) [ :59:35]

47 Lokalitet Arkeologisk lokalitet - Bosetning-aktivitetsområde - Hilleren Beskrivelse: Sikringssone på: 5 meter Vernetype: Automatisk fredet Vernedato: Lovgrunnlag: KML Paragraf: 6 (4 of 4) [ :59:35]

48

49 Vedlegg B- Funnliste Fase 1 Prøvestikk Bøttelag Funn Råstoff Merknader Antall HJ 3 1 Smalflekke Flint Proximalende, bruksretusj 1 1 Mikroflekke Flint Midtfragment 1 1 Konisk Flint Gjenbrukt som skrapar, retusjert i 1 mikroflekkekjernefrag. kort- og langside 1 Avslag Flint 16 1 Avslag Kvarts 7 2 Avslag Flint Frostsprent 7 2 Avslag Kvarts 3 3 Avslag Flint Bruksretusj 1 3 Avslag Flint Brent/ frostsprent 1 3 Avslag Flint 4 3 Avslag Kvarts 1 4 Avslag Kvarts 1 Sum: 45 HJ 4 3 Avslag Flint 1 4 Avslag Flint 1 4 Knakkestein Bergart 1 Sum: 3 HJ 5 1 Avslag Flint 1 2 Avslag Flint 1 2 Avslag Kvarts 1 3 Avslag Flint 3 3 Avslag Kvarts 1 4 Flekkeliknande avslag Flint Cortex 1 4 Avslag Flint Patinert 1 4 Avslag Flint 1 4 Avslag Flint Mogleg natur 1 5 Avslag Flint 3 5 Avslag Kvarts Mogleg natur 1 6 Avslag Flint Patinert/ frostsprengt 2 6 Avslag Flint 3 6 Avslag Kvarts 3 7 Avslag Flint 2 7 Avslag Flint Brent 2 7 Avslag Kvarts 1

50 Prøvestikk Bøttelag Funn Råstoff Merknader Antall HJ 5 8 Avslag Flint 1 8 Avslag Kvarts Retusj 1 9 Avslag Flint 2 9 Avslag Flint 1 9 Avslag Bergkrystall 1 10 Mikroflekkelikn. avslag Flint 1 10 Avslag Flint 1 10 Avslag Kvarts 1 Sum: 37 TEL 5 1 Avslag Flint Glas i bøttelag Bipolar kjerne Kvarts 1 1 Avslag Kvarts 6 2 Avslag Flint Patinert 2 2 Avslag Flint 1 2 Avslag Kvarts 11 3 Bipolar kjerne Kvarts 1 3 Avslag Kvarts 2 4 Avslag Flint 1 4 Avslag Kvarts 1 Sum: 27 TEL 7 1 Mikroflekkelikn. avslag Flint 1 1 Kjernefragment Kvarts 1 1 Avslag Flint 1 1 Avslag Kvarts 5 2 Mikroflekke Flint Midtfragment, svak bruksretusj 1 2 Avslag Flint 1 2 Avslag Kvarts Brent 2 2 Avslag Kvarts 4 3 Avslag Flint 1 3 Mogleg Kvarts 1 mikroflekkefragment 3 Avslag Kvarts 5 4 Avslag Kvarts 3 Sum: 26 TEL 8 1 Avslag Flint 1 2 Avslag Flint Frostsprengt 2 2 Avslag Flint Mogleg retusj 1 2 Avslag Flint 4

51 Prøvestikk Bøttelag Funn Råstoff Merknader Antall TEL 8 2 Avslag Kvarts 4 3 Flekkeliknande avslag Flint Midtfragment 1 3 Avslag Flint 7 3 Skraper Kvarts Fin retusj 1 3 Avslag Kvarts 13 4 Avslag Flint 2 4 Avslag Kvarts 7 Sum: 43 TEL 9 1 Avslag Flint 1 1 Avslag Kvarts 1 2 Avslag Kvarts 2 Sum: 4 TEL 13 1 Avslag Kvarts 2 Sum: 2 TS 1 1 Mikroflekke Flint Proximalende 1 1 Mikroflekke Flint Midtfrag., skada av frost 1 1 Flekkelikn. avslag Flint Brent/ frostsprengt, bruksretusj 1 1 Avslag Flint Fleire med cortex 14 1 Avslag Kvarts 14 2 Avslag Flint Brent/frostsprengt 1 2 Avslag Flint 5 2 Avslag Kvarts 6 3 Avslag Flint 1 Sum: 44

52 Fase 2 Prøvestikk Bøttelag Funn Råstoff Merknader Antall HJ 1 1 Skår Keramikk 2 4 Avslag Kvarts 2 5 Avslag Flint 1 Sum: 4 HJ 2 2 Bit Flint 1 4 Bit Flint 1 Sum: 2 HJ 7 1 Avslag Kvarts 3 2 Avslag Kvarts 4 3 Avslag Rhyolitt 2 3 Avslag Kvarts 4 Sum: 15 TEL 14 2 Flekkelign. avslag Flint Proximalenden, en rygg, bruksretusj, patinert 1 Sum: 1 HH 2 2 Avslag Flint Patinert 1 3 Avslag Kvarts 1 Sum: 2 HH 4 2 Avslag Flint Brent 1 Sum: 1 Lausfunn TEL 3 2 Avslag Rhyolitt Forstyrra kontekst 1 4 Avslag Rhyolitt Forstyrra kontekst 1 Sum: 2 TS 2 Bit Rhyolitt Forstyrra kontekst 1 Sum: 1

53 Vedlegg C- Teikningar av prøvestikk Fase 1

54

55

56 Fase 2

57

58

59

60

61

62 October 21, 2010 Mr. Oystein Skaar Hordaland Fylkeskommune PB 7900 Bergen, N-5020 Norway RE: Radiocarbon Dating Results For Samples HILLER-HJ5-C, HILLER-HJ5-F, HILLER-TS1-G Dear Mr. Skaar: Enclosed are the radiocarbon dating results for three samples recently sent to us. They each provided plenty of carbon for accurate measurements and all the analyses proceeded normally. As usual, the method of analysis is listed on the report with the results and calibration data is provided where applicable. As always, no students or intern researchers who would necessarily be distracted with other obligations and priorities were used in the analyses. We analyzed them with the combined attention of our entire professional staff. If you have specific questions about the analyses, please contact us. We are always available to answer your questions. Our invoice has been sent separately. Thank you for your prior efforts in arranging payment. As always, if you have any questions or would like to discuss the results, don t hesitate to contact me. Sincerely, Digital signature on file Page 1 of 5

63 Mr. Oystein Skaar Report Date: 10/21/2010 Material Received: 10/12/2010 Sample Data Measured 13C/12C Conventional Radiocarbon Age Ratio Radiocarbon Age(*) Beta /- 40 BP o/oo /- 40 BP SAMPLE : HILLER-HJ5-C ANALYSIS : AMS-Standard delivery MATERIAL/PRETREATMENT : (charred material): acid/alkali/acid 2 SIGMA CALIBRATION : Cal BC 360 to 280 (Cal BP 2310 to 2230) AND Cal BC 260 to 60 (Cal BP 2200 to 2010) Beta /- 40 BP o/oo /- 40 BP SAMPLE : HILLER-HJ5-F ANALYSIS : AMS-Standard delivery MATERIAL/PRETREATMENT : (charred material): acid/alkali/acid 2 SIGMA CALIBRATION : Cal BC 4720 to 4540 (Cal BP 6670 to 6490) Beta /- 40 BP o/oo /- 40 BP SAMPLE : HILLER-TS1-G ANALYSIS : AMS-Standard delivery MATERIAL/PRETREATMENT : (charred material): acid/alkali/acid 2 SIGMA CALIBRATION : Cal AD 50 to 230 (Cal BP 1900 to 1720) Page 2 of 5

64 CALIBR ATION O F RADIO CARB ON AG E TO CALEN DAR YE AR S (V ariables: C 13/C 12=-25.9 :la b. mult=1) L aboratory num ber: B eta Conventional radiocarbo n age: 2 Sigm a calibrated results: (95 probab ility) 2150±40 B P Cal B C 360 to 280 (C al B P 2310 to 2230) and Cal B C 260 to 60 (C al B P to 2010) Inte rcept da ta Intercept of radiocarbon age with ca lib ration curve: C al B C 190 (C al B P 2140) 1 Sigm a calibrated results: (68 p robability) C al B C 340 to 320 (Cal BP 2290 to 2270) a nd C al B C 210 to 160 (Cal BP 2160 to 2110) ±40 BP C harred m at erial Radiocarbon age (BP) C al BC Re ferences: Da tabase used INTCAL 04 Calibra tion D ataba se IN T CAL04 Radi ocarbon Age Calibration IntCa l04: Calibration Issue of Ra dioca rbon (V olum e 46, nr 3, 2004). M athem atics A Sim plified App roac h to Calibratin g C14 Dates T alm a, A. S., Voge l, J. C., 1993, Ra dioca rbon 35(2), p Beta Analytic Radiocarbon D ating Laboratory 4985 S.W. 74th Cour t, M ia mi, Flo rida Tel: (30 5) F ax: (3 05) beta@ rad iocar bon.co m Page 3 of 5

65 CALIBR ATION O F RADIO CARB ON AG E TO CALEN DAR YE AR S (V ariables: C 13/C 12=-28:la b. mult=1) L aboratory num ber: Conventional radiocarbo n age: 2 Sigm a calibrated result: (95 probab ility) B eta ±40 B P Cal B C 4720 to 4540 (C al B P 6670 to 6490) Inte rcept da ta Intercept of radiocarbon age with ca lib ration curve: C al B C 4680 (Cal B P 6630) 1 Sigm a calibrated result: (68 p robability) C al B C 4700 to 4590 (Cal BP to 6540) ±40 BP C harred m at erial Radiocarbon age (BP) C al BC Re ferences: Da tabase used INTCAL 04 Calibra tion D ataba se IN T CAL04 Radi ocarbon Age Calibration IntCa l04: Calibration Issue of Ra dioca rbon (V olum e 46, nr 3, 2004). M athem atics A Sim plified App roac h to Calibratin g C14 Dates T alm a, A. S., Voge l, J. C., 1993, Ra dioca rbon 35(2), p Beta Analytic Radiocarbon D ating Laboratory 4985 S.W. 74th Cour t, M ia mi, Flo rida Tel: (30 5) F ax: (3 05) beta@ rad iocar bon.co m Page 4 of 5

66 CALIBR ATION O F RADIO CARB ON AG E TO CALEN DAR YE AR S (V ariables: C 13/C 12=-27.1 :la b. mult=1) L aboratory num ber: B eta Conventional radiocarbo n age: 2 Sigm a calibrated result: (95 probab ility) 1880±40 B P Cal AD 50 to 230 (Cal BP 1900 to 1720) Inte rcept da ta Intercept of radiocarbon age with ca lib ration curve: C al A D 120 (Cal B P 1830) 1 Sigm a calibrated result: (68 p robability) C al A D 80 to 140 (C al BP 1870 to 1810) ±40 BP C harred m at erial Radiocarbon age (BP) C al AD Re ferences: Da tabase used INTCAL 04 Calibra tion D ataba se IN T CAL04 Radi ocarbon Age Calibration IntCa l04: Calibration Issue of Ra dioca rbon (V olum e 46, nr 3, 2004). M athem atics A Sim plified App roac h to Calibratin g C14 Dates T alm a, A. S., Voge l, J. C., 1993, Ra dioca rbon 35(2), p Beta Analytic Radiocarbon D ating Laboratory 4985 S.W. 74th Cour t, M ia mi, Flo rida Tel: (30 5) F ax: (3 05) beta@ rad iocar bon.co m Page 5 of 5