Ervika gnr. 209, 211 bnr. 5 og 1 mfl. Bergen kommune. Kulturhistoriske registreringar reguleringsplan Rapport

Transkript

1 Ervika gnr. 209, 211 bnr. 5 og 1 mfl. Bergen kommune Kulturhistoriske registreringar reguleringsplan Rapport

2 Forord Etter omorganiseringa av kulturminnevernet i 1990 vart ansvaret for automatisk freda kulturminne i plansaker overført til fylkeskommunane. I Hordaland fylkeskommune er det Seksjon for kulturminnevern og museum ved Kultur- og idrettsavdelinga som utfører det kulturminnefaglege arbeidet. Planområda vert sjekka ut i høve til arkivopplysingar om kjente automatisk freda kulturminne. Det vert og gjort ei kulturminnefagleg vurdering om det må gjerast arkeologiske registreringar i felt. Den arkeologiske registreringa i felt har som mål å finne ut om eit planlagd tiltak vil komma i konflikt med automatisk freda kulturminne (eldre enn 1537). I den grad tiltaket vil verka inn på nyare tids kulturminne vil desse bli kort omtalte. Denne rapporten er utarbeidd på bakgrunn av arkeologisk registrering i felt. Rapporten gjev opplysingar om arbeidsomfang, utstrekning og karakter av registrerte kulturminne, og om framlagde planar er i konflikt med kulturminne.

3 Innhaldsliste: 1. Samandrag Metode Området Tidlegare registreringar og funn i området Undersøkinga... 7 Askeladden id. Nr Lokalitet 1, Ervika- Avsviing/rydding frå merovingertid Nyare tids kulturminne Konklusjon Litteratur Figurliste: Figur 1. Planområdet i Bergen kommune Figur 2. Oversikt over dei arkeologiske periodane... 2 Figur 3. Strandforskyvingskurve for Ervika, Bergen kommune Figur 4. Kart over planområdet Figur 5. Bilete syner delar av planområdet nord for Ervikbukta. Ervik gard med hageanlegg og naturtomt Figur 6. Planområdet sør for Ervikbukta. Undersøkt med prøvestikk Figur 7. Automatisk freda kulturminne (merka raudt) i nærområdet. Id er det freda hovudhuset Figur 8.Figur 8. Kart over prøvestikk i planområdet... 8 Figur 9. Person på bilete står ved funnstad 1, PS 20. Bilete mot NA Figur 10. Funnstad 1 og Figur 11. Kart over lokalitet 1 og negative prøvestikk Figur 12. Dyrkingslag i PS 54. Figur 13. Prøvestikk i åkerreina. Bilete mot aust Figur 14. Datering frå lok Figur 15. Profilteikning av PS Figur 16. Lokalitet 1 og PS Figur 17. Oppmura vegfar Figur 18. Kart over nyare tids kulturminne Figur 19.Figur 16. Bakkemur Figur 20. Av torva rydningsrøys (R1) Figur 21. Rydningsrøys R1, sett mot VNV Figur 22. Lok 1 i Askeladden med id Vedlegg: Utskrift frå Riksantikvaren sin database Askeladden.

4 1. Samandrag I samband med reguleringsplan for Erviken, gnr. 209, 211 bnr. 5 og 1 mfl. i Åsane, Bergen kommune har Hordaland fylkeskommune ved Kultur -og idrettsavdelinga gjennomført ein arkeologisk registrering i perioden august Saksnummer er Til saman vart det nytta 106 timar i felt inkludert reisetid. Registreringa vart utført av arkeologane Robert Stormark og Silje Øvrebø Foyn. Sistnemnde har utført rapportarbeidet. Ein mastergradstudent frå Universitetet i Bergen, Rakel Askeland Søreide deltok som hospitant i ein veke. Figur 1. Planområdet i Bergen kommune. 2. Bakgrunn Bakgrunnen for undersøkinga er ein reguleringsplanendring for Erviken gnr. 209, 211 og bnr. 5 og 1 m.fl. Bergen kommune. Føremålet med reguleringsplanen er å omregulere eit bustadområde til kontor. Gjeldene reguleringsplan omfattar sjølve Ervik gard og Ervikbukta. 1

5 3. Kulturminne og kulturmiljø - nokre sentrale omgrep Kulturminne er konkrete spor etter menneske som levde før oss. Dei omfattar òg stader det er knytt historiske hendingar, tru eller tradisjonar til, jf. Kulturminneloven 2, 1. ledd. Kulturminne kan til dømes vere hus, gravhaugar, tufter, båtar og vegar. Desse kan vere frå tidlegare tider eller frå vår eiga tid. Med kulturmiljø er meint eit område der kulturminne er ein del av ein større heilskap eller samanheng. Kulturmiljø kan til dømes vere ein bydel, eit gardstun med landskapet ikring, eit fiskevær eller eit industriområde med fabrikkar og bustader, jf. Kulturminneloven 2, 2. ledd. Eit stort tal med verdifulle kulturminne er freda. Gjennom Kulturminneloven er kulturminne frå oldtid og mellomalder (inntil år 1537), ståande bygningar eldre enn 1650 og samiske kulturminne eldre enn 100 år automatisk freda. Lova inneheld òg eigne lovføresegner om vern av skipsfunn. Kulturminneloven 4 inneheld ei liste av ulike typar kulturminne som er automatisk freda. I kulturminneforvaltninga vert det også ofte skilt mellom automatisk freda kulturminne, også kalla fornminne og nyare tids kulturminne Arkeologiske periodar Ukalibrert BP Kalibrert BC/AD Eldre Tidlegmesolitikum (TM) BP BC steinalder Mellommesolitikum (MM) BP BC Seinmesolitikum (SM) BP BC Yngre Tidligneolitikum (TN) BP BC steinalder Mellomneolitikum, periode A (MNA) BP BC Mellomneolitikum, periode B (MNB) BP BC Seinneolitikum (SN) BP BC Bronsealder Eldre bronsealder (EBA) BP BC Eldre jernalder Yngre bronsealder (YBA) BP BC Førromersk jernalder BP BC Romertid BP AD Folkevandringstid BP AD Yngre Merovingartid BP AD jernalder Vikingtid BP AD Mellomalder Tidlig mellomalder AD Høgmellomalder AD Seinmellomalder AD Figur 2. Oversikt over dei arkeologiske periodane. Dei aller fleste av dei automatisk freda kulturminna er enno ikkje registrert. Det er ulike årsaker til dette. Mest vanleg er at dei ligg under dagens markoverflate, og ikkje er synlege. Det kan og skuldast at ein aldri har leita etter kulturminne i desse områda, eller at kulturminna er så overgrodd at dei ikkje lenger er synlege. Så lenge kartfesting og registrering av 2

6 automatisk freda kulturminne aldri vil bli fullstendig, er ein i offentleg forvalting og arealplanlegging avhengig av den informasjonen og dei data kulturminnevernet får fram gjennom registreringsarbeidet. Ved planlegging av offentlege og større private tiltak pliktar den ansvarlege å undersøke om tiltaket vil virke inn på automatisk freda kulturminne, jf. Kulturminneloven 9. Kulturminne frå nyare tid (yngre enn 1537) har meir eller mindre stor verneverdi, men er med unntak av ståande bygningar eldre enn 1650 i utgangspunktet ikkje automatisk freda. Dei kan verte freda etter 15 i Kulturminneloven eller verte regulerte til vern med heimel i Plan- og bygningsloven. I Sefrak-registeret er kulturminne frå før 1900 (hovudsakleg ståande bygningar) registrert. I nokre områder er òg kulturminne frå etter 1900 Sefrak-registrert. 4. Metode Sidan førhistoriske spor etter menneske ofte ikkje er synleg på markoverflaten, vil registreringsmetode vanlegvis innebere graving manuelt med spade, prøvestikking eller ved hjelp av gravemaskin, maskinell flateavdekking. I område kor ein reknar med funn av synlege kulturminne vert det søkt i overflata. Ofte vert fleire metodar nytta på ei og same registrering. Kva metode som er vald avheng av topografi, høgd over havet og kva type kulturminne ein reknar med å kunne påvise. Prøvestikking er den mest nytta metoden for å påvise kulturminne frå steinbrukande tid, men kan også nyttast til å påvise yngre kulturminne. Ved bruk av denne metoden sonderar ein fyrst med eit jordborr etter lausmassar. Ved påvising av lausmassar grev ein så prøvestikk med spade. Prøvestikka er om lag 40 x 40 cm. Den oppgravne massen under torva vert vassålda i såld med 4 millimeter maskevidde. Slik vil funn av reiskap og avslag etter reiskapsproduksjon vere lett å finne. Ved overflateregistrering vert området som skal undersøkast synfare systematisk med tanke på synlege kulturminne. Synlege kulturminne kan vere gravminne, hustufter, helleristningar, bergmalingar, steingjerder, geilar, jakt- og fangstanlegg, kolgroper, vegar og vegfar, hellerar, runesteinar jernvinne, steinbrot, bygdeborgar. Landskapet har endra seg mykje sidan førhistorisk tid; enten ved at tidlegare tidars busetjingsområde har gått ut av bruk og grodd att, ved moderne påverking eller ved 3

7 landheving. Det er utarbeidd kurver over eldre strandlinjer for Hordaland (Lohne 2006; sjå også Rommundset 2005 og Vasskog 2006).Dette kan vere ein god reiskap til å forstå landskapsendringar over tid. Strandlinekurver er også ein metode ein nyttar for å datere steinalderlokalitetar innanfor ei gjeve ramme. Ei strandlinjekurve for det gjeldane området er vist på figuren under. Figur 3. Strandforskyvingskurve for Ervika, Bergen kommune. På bakgrunn av kunnskap om tidlegare kjende kulturminne i området, terrenget og nærleik til sjøen kunne ein venta å finne spor frå jarnalder og steinalder i planområdet. Ved registreringa vart det prøvestukke og søkt i overflata etter synlege kulturminne. 4

8 5. Området Planområdet ligg nord og sør for Ervikbukta i Eidsvåg i Åsane bydel, Bergen kommune og utgjer ca. 85 daa. I planområdet ligg Ervika gard som går tilbake til byrjinga av 1600-talet. Garden tilhørte da Allehelgenskirkens gods. Innafor planområdet er det tre avgrensande kulturmiljø som innfattar Ervik gard med hageanlegg, Wallem-huset, Vikedalen og Kotabukta og Bjørnsløypet. I planområdet nord for vika er det parkanlegg og kuppert naturtomt med lauvskog. Terrenget består av fjellknausar og bratte skråningar og er til dels vanskeleg å ta seg fram i. Planområdet på sørsida av vika består av grasvakse, lauvskog- terreng som er kuppert og skrånar delvis bratt ned mot sjøen. Det er nokså skrint her, med berg under torva mange stadar. Figur 4. Kart over planområdet. 5

9 Figur 5. Bilete syner delar av planområdet nord for Ervikbukta. Ervik gard med hageanlegg og naturtomt. Figur 6. Planområdet sør for Ervikbukta. Undersøkt med prøvestikk. 6

10 6. Tidlegare registreringar og funn i området Frå før er det kjend fem automatisk freda kulturminne i nærområdet. Askeladden id er ein buplass frå eldre steinalder og er lokalisert 16.moh på eit nes på sørsida av Ervikbukta, like utafor plangrensa i denne undersøkinga. Askeladden ligg i eit daldrag inst i Ervikbukta og er eit aktivitetsområde frå eldre jarnalder med kokegroper og dyrkingsspor. Askeladden id , , og er busetting og aktivitetsområde frå perioden bronsealder jarnalder. Informasjonen er henta frå Riksantikvaren sin kulturminnedatabase Askeladden. Figur 7. Automatisk freda kulturminne (merka raudt) i nærområdet. Id er det freda hovudhuset. 7. Undersøkinga Registreringa vart utført august 2013 av arkeologane Robert Stormark og Silje Øvrebø Foyn. Området vart overflateregistrert og det vart grave 62 prøvestikk, hovudsakeleg får å sjå etter spor frå steinalderen, men det vart og grave prøvestikk for å undersøkje om det var førhistoriske dyrkingsspor i området. I eit prøvestikk vart det avdekka eit fossilt dyrkingslag, og prøvestikket vart utvida manuelt til ein sjakt. Det vart påvist eit automatisk freda kulturminne i form av ein åkerrein med avsviingslag frå merovingertid. Kulturminne er lagd inn i kulturminnedatabasen Askeladden med id-nr

11 I PS 20 vart det funne eit lite flintavslag, i eit 25 cm tjukt, humushaldig siltig lag med grus og småstein. Laget ligg under 10 cm torv og i botn er det stein. Prøvestikket vart utvida og det vart funne to bitar av bergart som og kan vere slått. Den eine bergarten brakk i to. Funnet ligg 20 m.o.h. i nedre del av ein bratt skråning, no på oppsida av ein grusveg. Høgda over havet gjer ei datering til tidlegmesolitisk tid, men truleg er dette yngre. Det blei grave tre prøvestikk nært opp til PS 20, alle var funntomme. I tillegg vart det grave fleire prøvestikk i nærområde, men utan funn. I PS 22, som ligg 17 m.o.h., i ein bakke rett ovanfor parkanlegget, blei det funne ein bit av bergkrystall. Funnet låg i eit 12 cm tjukt humushaldig grushaldig lag under torva. Truleg er dette lausfunn. Funnet er også avgrensa av seks negative prøvestikk. På grunn av det sparsame funnmaterialet er dei nemnde områda ikkje definert som lokaliteter, men som funnstader (funnstad 1 og 2). Av nyare tids kulturminne vart det registrert fleire bakkemurar nord i planområdet, to rydningsrøysar og ein eldre ferdselveg. Figur 8.Figur 8. Kart over prøvestikk i planområdet 8

12 Figur 9. Person på bilete står ved funnstad 1, PS 20. Bilete mot NA. Figur 10. Funnstad 1 og 2. 9

13 Askeladden id. Nr Lokalitet 1, Ervika- Avsviing/rydding frå merovingertid Det vart påvist ei lita åkerrein i attgrodd beitemark på eit høgdedrag om lag 60 m.o.h., vest for ein gamal låve nord i planområdet. Her er det i dag ung lauvskog og fin og turr jord. I PS 56 som vart grave i åkerreina vart det registrert eit 2-4 cm tjukt, gråsvart avsviingslag under 20 cm brunt og humushaldig dyrkingslag. Det vart teke ut ein C-14 prøve frå avsviingslaget (lag 3). Laget vart datert til /- 30 BP (Beta ), kalibrert til AD , noko som vil seie merovingtid. Dette er spor etter den fyste ryddinga av området, truleg til beite, sett ut frå konteksten og tjukna på lag 2 og 3. Med dyrking og jordarbeide ville laget vore tjukkare. Avsviingslaget var synleg i alle profilveggane, men mest tydeleg i profilveggen mot nordaust ( sjå fig. 11 og 13). Det vart grave fire prøvestikk i same område og undersøkt med jordborr, men avsviingslaget vart ikkje påvist andre plassar, heller ikkje andre fossile dyrkingslag. Figur 11. Kart over lokalitet 1 og negative prøvestikk. 10

14 Figur 12. Dyrkingslag i PS 54. Figur 13. Prøvestikk i åkerreina. Bilete mot aust. 14 C Prøve Kontekst Ask id Resultat Periode Beta Åkerrein, kalibrert til AD Merovingertid avsviingslag Figur 14. Datering frå lok.1. Figur 15. Profilteikning av PS

15 Figur 16. Lokalitet 1 og PS Nyare tids kulturminne Av nyare tids kulturminne vart det registrert to rydningsrøyser, ti bakkemurer, og eit oppmura vegfar (sjå fig. 9). Grunna noko dårlege gps signal i lauvskogen kan det vere nokre meter feilmargin på dei innmåla bakkemurane og det eldre vegfaret. Bakkemurane er registrert i gamal beitemark nord i planområdet. Dei er tørrmura av større og mellomstore stein og godt synlege i landskapet. Dei variera i høgde frå 0,4-1, 5m. To rydningsrøyser (R1 og R2, sjå kart under) vart registrert like sør for ei rydda skråning på eit høgdedrag inne i lauvskogen. R1 er avlang og NV-SA orientert. Storleiken ca. 8,5 x 3, 2 meter og målar 1, 3 m på det høgaste. Rydningsrøysa var fullstendig attgrodd av mose. Den vart avtorva i sørleg del. Røysa har stein i varierande storleik med små nevestore og større stein. Røysa si storleik tyder på at den ikkje er so gamal. Frå midten av 1700-talet vart rydningsrøysane større og færre, medan dei eldre er mindre synleg i terrenget. Sørvest for R1 ligg ei lita rydningsrøys (R2) i storleik 1,8 x 1 m og 0, 25 m høg. Det vart grave tre prøvestikk på den rydda flata her og undersøkt med jordborr etter fossile dyrkingslag. I PS 45 vart det 12

16 teke ut ein C-14 prøve frå eit 7-10 cm tjukt, mørk brunt lag under eit 35 cm tjukt, lys brunt humushaldig lag. Laget inneheldt ikkje trekol til datering. Frå den dyrka marka går det eit oppmura vegfar ned skråninga i retning søraust. Vegen er godt attgrodd av mose og gras. Figur 17. Oppmura vegfar. Figur 18. Kart over nyare tids kulturminne. 13

17 Figur 19.Figur 16. Bakkemur. Figur 20. Av torva rydningsrøys (R1). 14

18 Figur 21. Rydningsrøys R1, sett mot VNV. 9. Konklusjon Det vart ved den arkeologiske registreringa på Ervika, gnr. 20 bnr. 5 og 1 m. fl. I Åsane, Bergen kommune gjort funn som kjem inn under kulturminnelova 4. Det vart påvist eit hittil ikkje kjende automatisk freda kulturminne, ein åkerrein med fossilt avsviingslag frå merovingertid, Askeladden id Litteratur Askeladden.ra.no Lohne, Ø. 2006: SeaCurve_vl Teoretisk berekning av strandforskyvningskurver i Hordaland frå UTM koordinater (excel-ark) Rommundset, A. 2005: Strandforskyvning og isavsmelting i midtre Hardanger. Masteroppgåve, Geologisk institutt, Universitetet i Bergen. Vasskog, K. 2006: Holosen strandforskyving på sørlige Bømlo. Masteroppgåve, Geologisk institutt, Universitetet i Bergen. 15

19 VEDLEGG: Kart frå kulturminnedatabasen Askeladden Figur 22. Lok 1 i Askeladden med id

20 Ervika-Lokalitet 1 Hentet fra Askeladden: Stedfesting Fylke: Hordaland Kommune: Bergen Gårdsnavn: Ervika Beskrivelse Det vart påvist eit automatisk freda kulturminne i form av ein åkerrein med avsviingslag frå merovingertid i Erviken, gnr. 209, 211 bnr. 5 og 1 mfl. i Åsane bydel, Bergen kommune. Funnet vart gjort nord for Ervikbukta. I planområdet ligg Ervika gard som går tilbake til byrjinga av 1600-talet. Klassifisering Kategori: Arkeologisk minne Art: Bosetning-aktivitetsområde Opprinnelig funksjon: Landbruk Nåværende funksjon: - Eiendomsopplysninger Eiendom Kommune: Bergen Gnr: 209 Bnr: 5 Festenr: 0 Seksjonsnr: 0 Bruksnavn: Eier WALLEM STECKMEST & CO AS Oppretting og ansvar Registrert: Silje Foyn Ansvarlig organisasjon: Hordaland fylkeskommune Inntastet: Silje Foyn Vernestatus Vernetype: Automatisk fredet Tilhørende enkeltminner ID Navn Kategori Vernetype Registrert Datering Lokalitet 1-Ervika Arkeologisk minne Automatisk fredet Merovingertid Side 1 av 2

21 Om lokalitet Detaljtype Terrengbeskrivelse Tekst Det vart påvist ein lita åkerrein i attgrodd beitemark på eit høgdedrag om lag 60 m.o.h., vest for ein gamal låve nord i planområdet. Her er det ung lauvskog og fin og turr jord. Hendelser Dokumentasjon Side 2 av 2

22

23

24 Kultur- og idrettsavdelinga Agnes Mowinckels gt 5 Postboks 7900 N-5020 BERGEN Telefon: