"Bibiola Biola Bibiola"

Transkript

1 "Bibiola Biola Bibiola" Kva rolle speler input frå foreldra for barnet si språkutvikling? Tina Louise Ringstad Eit barn som veks opp i Noreg, med norske foreldre, vil utvilsamt byrje å prate norsk, ikkje gresk eller afrikaans, eller svensk, for den del. Samstundes kjem ikkje språkleg produksjon frå barnet som ei direkte følgje av språkleg input, som døme (1) syner 1. (1) Ylva: bibiola. Mor: biola. Mor: det heite ikkje bibiola, det heite biola. Ylva: bibiola. Mor: ja, okei då. Ylva: bibiola. Dette faktumet er kimen til mykje debatt, fordi det ber i seg eit spørsmål om kva rolle input 2 eigentleg speler for barnet si språklege utvikling. Viss ein har input på den eine sida av likskapsteiknet og språkleg produksjon på den andre, kva må ein leggje saman med inputen for å få den fulle forklaringa på språkproduksjonen? Debatten som er aktuell i dag, går i liten grad ut på om språk er medfødd eller ikkje, tematikken er altså heller kva det er som er medfødd (Carruthers et al. 2005:5), og dermed òg kva rolle input speler når barnet tileignar seg språk. Korleis ein vil forklare dette, avheng av kva teoretisk retning innanfor lingvistikken ein høyrer til, og i det følgjande skal eg presentere to lingvistiske retningar som har sprikande syn på kva rolle input har, nemleg generativ grammatikk og kognitiv lingvistikk. Til slutt skal eg omtale ein modell som tar i bruk idéar frå båe sider. Det overordna spørsmålet i denne artikkelen er altså om input aleine er tilstrekkeleg for å forklare korleis barnet konstruerer (den interne) grammatikken sin, eller om andre faktorar bidrar til tileigningsprosessen. Og i forlenginga av dette; viss andre faktorar bidrar, korleis samhandlar desse faktorane med inputen (Gathercole & Hoff 2007:105)? I tillegg vil eg freiste å kaste lys over eit aktuelt område i tileigningsforskinga, nemleg frekvens i input (frekvens i denne samanhengen tyder hyppigheita eit ord eller ein konstruksjon opptrer i input med). Meir spesifikt vil eg sjå på kva ein i den generative grammatikken og den kognitive lingvistikken meiner om følgjande spørsmål: Har frekvensen til eit språkleg fenomen i 1

2 inputen noko å seie for når dette fenomenet dukkar opp i (den interne) grammatikken til barnet? Ein liten introduksjon I den generative teorien reknar ein med ei medfødd språkevne. Dette byggjer på ein grunnleggjande tanke om "Platons problem", også kalla the poverty of the stimulus (POS); den lingvistiske inputen eit barn får er ikkje rik nok til å forklare det barnet (underforstått) veit og kan (Boeckx 2006:24). Eit døme på dette er at me som språkbrukarar kan produsere setningar me aldri har verken høyrt eller produsert før, og like eins at me kan forstå setningar som er heilt nye for oss. Språkevna inneheld i denne samanhengen blant anna eit grammatikkskjelett som er fundert i mennesket som art, og er uavhengig av kva språk den enkelte snakkar (Åfarli 2000:30-31). Dette grammatikkskjelettet inneheld potensiale til å lage grammatikkar for alle språk i verda, og kallast difor universalgrammatikken (UG). I tillegg til UG må barnet ha ein innebygd lingvistisk kompetanse som gjer at det har moglegheit til å velje ut dei relevante bitane frå denne universalgrammatikken - dei bitane som passar med morsmålet (Chomsky 1965:25). Generative lingvistar meiner elles ikkje at språket veks fram frå sinnet aleine, det er avhengig av input: We had no choice at all as to the language we acquired; it simply developed in our minds by virtue of our internal constitution and environment (Chomsky 1980:11, mi utheving). I den kognitive lingvistikken reknar ein ikkje med ei språkspesifikk medfødd evne, men heller at språket er ei generell evne på line med andre delar av kognisjonen (Evans & Green 2006:40). Ei av grunnhypotesane for kognitiv lingvistikk er stikk i strid med generativismen si hypotese om at me ikkje kan tileigne oss språk utan a priori-prinsipp for korleis dette kan gjerast; kognitivistane meiner nemleg at kunnskap om språk kjem av å nytte språket. Frå denne påstanden følgjer det at det ikkje er noko POS å forklare, fordi born greier å danne eigne ytringar ved å abstrahere grammatiske konstruksjonar ut frå dei ytringane dei har i inputen sin (Tomasello 2009:75). Ei direkte følgje av dette er at ein ikkje treng universalgrammatikken som forklaringsmodell. Kognitivistar meiner altså i liten grad at språket er ferdigfabrikkert i sinnet ved fødselen, men dette tyder ikkje at dei har eit syn på sjølve sinnet som ei tabula rasa. I staden er tanken at språket reflekterer generelle kognitive funksjonar, og at det ikkje er utprega distinkt frå andre delar av kognisjonen (Evans & Green 2006:40). Mentale representasjonar gjennom frekvens: kognitiv lingvistikk 2

3 Dei kognitive lingvistane meiner at frekvens speler ei viktig, om ikkje avgjerande, rolle i språktileigninga, og i følgje Lieven og Tomasello (2008) er det slik at jo oftare born høyrer eit spesifikt ord eller ein konstruksjon, jo tidlegare tileignar dei seg det. Dei reknar òg med at frekvensen til ein konstruksjon i input påverkar barnet si evne til å produsere, og bedømme, denne konstruksjonen. I samband med denne påstanden er det gjort ein eksperimentell studie som heiter "weird word order" der ein nytta verb med høg, medium og låg frekvens, og presenterte dei for barnet i ikkje-kanonisk ordrekkefølgje (altså subjekt objekt verb, i staden for den vanlege rekkefølgja i engelsk; subjekt verb - objekt). Borna i studien retta mykje oftare opp på ordrekkefølgja der det var brukt verb med høg frekvens (som i setninga "Fox duck pushes") enn der det var nytta verb med låg frekvens (som i setninga "Fox duck rams") (Lieven 2010:2548). Med dette til grunn, meiner mellom anna Lieven (2010:2546) at representasjonar me lagar i sinnet av ord og konstruksjonar anten kan vere sterke eller svake, altså at dei kan målast i styrke og ikkje i til stades eller ikkje til stades. Styrken er då tenkt å henge saman med frekvensen barnet har opplevd representasjonen med, nettopp som i "weird word order"- studien, der høgfrekvente ord såg ut til å ha sterkare tilknyting til ei viss ordrekkefølgje enn lågfrekvente ord. For tentativt å summere opp, vil dette seie at kognitive lingvistar gjerne meiner at det som finst i input heng saman med, eller meir eller mindre kontrollerer, kva rekkefølgje og hastigheit barnet konstruerer grammatikken sin i og med. Det er likevel viktig å poengtere at dei ikkje tenkjer seg eit direkte éin til éin-forhold mellom input og produksjon; dei meiner ikkje at barnet kan høyre noko i input og deretter produsere det med ein gong, som synt innleiingsvis i Bibiola biola-dømet. Det kan ta lang tid mellom dei to instansane input og produksjon, og Lieven og Tomasello (2008: ) meiner difor at fleire aspekt speler inn i prosessen. Det eine er "form til funksjonskartlegging", som handlar om kva språkleg element som nyttast til kva funksjon(ar). Negasjon har til dømes som funksjon å negere noko, men sjølv om han berre har éin funksjon kan han finnast i fleire ulike formar. I engelsk kan ein nytte både no og not som negasjon, og negasjon i språket til engelske born har mange ulike formar etter kvart som dei lærer seg språket meir målspråklikt. Det går innom ulike stadium frå no til not og don't + verb (Lieven 2010:2549). Form-til-funksjons-kartlegginga heng tett saman med eit anna aspekt ved språktileigninga, som Lieven og Tomasello (2008:180) kallar overeinskomst (consistency). Overeinskomst går ut på at det er lettare for barnet å lære element i språket som har eit éin til éin-forhold mellom form og funksjon. På norsk vil dette seie at det er vanskeleg for barnet å lære korleis morfemet ar blir brukt, fordi det kan nyttast i så mange samanhengar: 3

4 Det kan indikere fleirtal (stol-ar), visse substantivformar (som innbyggjar: bergens-ar, eller yrkestittel: domm-ar), og det kan verte nytta i verbbøying (eg fisk-ar). Tilsvarande vil det i følgje overeinskomst-påstanden vere lettare for barnet å lære seg endingsmorfemet de, som indikerer preteritumsbøying av verb (gløym-de), og ikkje noko anna. I tillegg til dette speler "granneskapsrelasjonar" inn, altså for eksempel kor mykje eit ord liknar på eit anna. Ordet synge vert bøygd sterkt, men det kan verte overgeneralisert til svak bøying grunna den fonologiske naboskapsrelasjonen til ord som bøyes i kasta-klassen, som gynge-gynga og dynge-dynga. Det vil seie at jo fleire ord eitt ord liknar på, jo større er sjansen for at ein puttar dei i same kategori. Frekvens og mangel på negativ evidens: éi side av den generative saka Innan generativismen har det vore, og er det framleis, mange som ser på det som problematisk å nytte frekvens i input som ein forklaringsmodell. Dette heng mellom anna saman med at ei generativ tilnærming til språket konsentrerer seg om språket som ein kognitiv kapasitet, altså ein kompetanse. Performansefaktorar 3 som språket som kommunikativt reiskap er ikkje relevante anna enn eventuelt som inngangsport til å forstå den språklege kompetansen, og ettersom frekvens er ein del av performansen har mange generative teoretikarar berre avvist dette som interessant for forsking på språktileigning (Moisik 2007). I tillegg kan frekvens vanskeleg nyttast til å forklare eit av fundamenta i den generative argumentasjonen, nemleg poverty of stimulus, forklart ovanfor som at den positive evidensen me har i inputen ikkje kan forklare all den språklege kompetansen me har. Til dømes har me intuitivt kunnskap om om noko er grammatisk eller ugrammatisk, og dette er ikkje noko me lærer gjennom inputen. Frekvens vil ikkje kunne gi oss negativ evidens, berre informasjon om uttalte delar av språket (Moisik 2007:177), og har difor ikkje noko direkte relevans for POS-argumentasjonen. Tom Roeper (2007:26) byggjar vidare på denne argumentasjonen og meiner at frekvens ikkje kan forklare det som er det faktiske studieobjektet når ein studerer språk (og nyttar generativ grammatikkteori), altså kompetanse og kva som går føre seg i sinnet når ein tileignar seg eit språk. I tillegg dementerer han den kognitive ideen om at representasjonar i sinnet er sterke eller svake som ei forlenging av frekvens. Han poengterer at me ikkje kan ha informasjon og mentale representasjonar berre litt; viss me har høyrt eit ord éin gong, har me laga ein mental representasjon av det. Viss dette ikkje er tilfelle har me eit forklaringsproblem på følgjande scenario: viss ein høyrer eit ord og ikkje lagar ein mental representasjon av det, 4

5 korleis kan ein neste gong ein høyrer det hugse at ein har høyrt det før og dermed gjere representasjonen sterkare? Roeper meiner difor at frekvens i input kan nyttast i språkforsking berre for å forklare andre ting enn syntaks og språkleg kompetanse. Til dømes kan frekvens spele ei rolle i pragmatiske samanhengar; ein kan sjå på frekvensen til ord i input som ei skildring av korleis barnet vert utsett for språk (ibid.:36). Frekvens i samspel med andre faktorar: eit anna generativt perspektiv Westergaard og Bentzen (2007) har sett på frekvens i språktileigning frå eit generativt perspektiv, men tar ein mindre kategorisk posisjon enn ovannemnde Tom Roeper. Dei argumenterer for at inputfrekvens speler ei rolle i tileigning av ordrekkefølgje, men berre i kombinasjon med andre faktorar (Westergaard & Bentzen 2007:1). Dei har sett på to konstruksjonar som har lik inputfrekvens; båe er infrekvente i inputen og utgjer berre éin prosent av all input. Desse konstruksjonane er underordna spørsmål og underordna setningar som inneheld negasjon eller adverb: Se her ka Ina gjør (Ina 1;11, underordna spørsmål) og Det er ho mamma som har også tegna (Ina 3;2, underordna setning med adverb). Sjølv om borna høyrer like mykje av båe typane, meistrar dei den eine typen underordna spørsmål heilt frå tidlig av, medan dei gjer feil med den andre typen underordna setningar med negasjon og adverb heilt til 6-årsalderen. Grunna dette meiner Westergaard og Bentzen (2007:21) at den låge frekvensen i input bidrar til at barna har vanskeleg for å oppfatte korleis denne strukturen skal vere. Med andre ord speler syntaktiske forhold og frekvens saman. Ein annan studie gjort av frekvens i input er av Anderssen og Westergaard (2010). Dei undersøkte to ordrekkefølgjer som er moglege i vaksenspråk, men der éin er mykje meir frekvent i inputen enn den andre. Ordrekkefølgjene dei såg på var knyta til subjektposisjonar i deklarativsetningar som ikkje er subjektsinitiale, som i: "Denne boka har han ikke/ikke han lest" (i motsetnad til den subjektsinitiale varianten "Han har ikke lest denne boka"). Det synte seg at varianten med høg subjektsposisjon han ikke - var mest frekvent i input, heile 80%, medan, overraskande nok, heile 68% av tilfella i tidleg barnespråk var pronomen i låg subjektsposisjon ikke han. Dette handlar sannsynlegvis om syntaktisk kompleksitet og at barnet held seg til posisjonar som er lågt i setningsstrukturen heller enn høgt; dermed ser det ikkje ut til å ha noko samanheng med frekvensen i input. For å summere opp dei nemnte generative perspektiva, vil det seie at generativistar som Tom Roeper meiner at inputen ikkje kontrollerer rekkefølgje eller hastigheit i grammatikkonstruksjon, og frekvens er verken tilstrekkeleg for å forklare eller med på ei forklaring av korleis barnet konstruerer grammatikk. På den andre sida syner Westergaard og 5

6 Bentzen (2007), og Anderssen og Westergaard (2010) at svaret ikkje naudsynleg er så kategorisk som dette, men at ein i ein generativ modell også kan nytte frekvens til å forklare noko, til dømes kvifor enkelte konstruksjonar vert "ferdigbygde" seinare enn andre. "Faktoren i midten" kjelda til usemja? Innan kognitiv lingvistikk og generativ grammatikk er ein, som nemnt ovanfor, relativt einige om at input og frekvens aleine ikkje gir ei tilstrekkeleg forklaring på korleis ein internalisert grammatikk vert konstruert. Derimot er det ikkje semje om i kor stor grad input kontrollerer rekkefølgja grammatikken vert konstruert i, og hastigheita han vert konstruert med. Medan kognitivistar meiner input er alfa omega for å forklare hastigheit og sekvens i tileigningsprosessen, meiner generativistar, i beste fall, at input speler ein indirekte rolle (c.f. Anderssen & Westergaard 2010:2569). Men kvifor er ein så ueinige og kvifor gir ikkje dataa eintydige resultat? Ein er usamde om rolla frekvens speler, og dermed òg om rolla input speler. Kanskje aller mest grunnleggjande heng denne usemja saman med to ulike teoretiske fundament. Som nemnt i byrjinga av artikkelen, vil nødvendigvis rolla til input vere tett knyta til den rolla ein tillegg sinnet, og komponentane i sinnet, i tileigningsprosessen. Eg forklarte innleiingsvis at generativistar meiner at språket høyrer til ei språkspesifikk evne og at veldig mange av reiskapane me treng for å tileigne oss eit språk er medfødde, medan kognitivistar meiner at språket høyrer saman med andre kognitive evner og at me får kunnskap om språket gjennom å nytte det. Når ein tar omsyn til desse antakingane, er det ikkje vanskeleg å skjønne at dei to retningane er fundamentalt usamde om kor stor rolle ein skal leggje til "faktoren i midten" den eller dei faktorane som er mellom input og produksjon i dette tilfellet sinnet. I tillegg er dei ikkje einige om kva dei ukjende faktorane faktisk er, og korleis dei ukjende faktorane speler saman med, og er knyta til, frekvens (Lieven 2010:2550). Er desse faktorane til dømes syntaks og økonomisering i syntaksen, eller er det generelle kognitive evner som evna til å abstrahere? I tillegg er dei ikkje einige om kva for område av språket frekvens kan nyttast til å forklare (Gülzow & Gagarina 2007). Kan det berre forklare pragmatisk forståing, kan det forklare den generelle kognitive utviklinga som bidrar til språkutvikling, kan det forklare korleis me tileignar oss språk eller berre kva slags ordforråd me har? Alt dette heng òg saman med kva for teoretisk fundament ein stør seg på, altså kva rolle ein tillegg språkevna. Skilnadene er kanskje så store at ein aldri kan verte samde, men det burde vere fruktbart for 6

7 båe sidene å nytte erfaringar frå kvarandre. Eg vil difor runde av denne artikkelen med å kort omtale ein modell som nyttar funn og idéar frå båe retningar. Brubygging med micro-cues Micro-cue-modellen (Westergaard 2009) seier noko om kor barnet får materiale frå til å byggje ein grammatikk når det tileignar seg eit språk. Denne modellen tar omsyn til at barnet på vegen mot eit vakse språk er enormt sensitivt for små distinksjonar i den språkspesifikke inputen. Til dømes oppfattar norske born at ulike typar spørjeord kan gi opphav til ulike verbplasseringar (Westergaard 2008). I denne samanhengen er det enkelte spørjeordet eit micro-cue, eller eit mikro-signal, som signaliserer ein grammatisk regel om ei spesifikk verbplassering. Ideen om at barnet hentar språkmateriale frå inputen på denne måten (ved å oppfatte små detaljar og byggje på med større konstruksjonar etter kvart) er på mange måtar likt det ein reknar med i ei kognitiv tilnærming. Samstundes høyrer modellen heime innanfor den generative tilnærminga til språktileigning, og reknar med at barnet hentar verktøya det treng for å byggje ein grammatikk frå universalgrammatikken (UG). Desse verktøya er prinsipp for korleis den syntaktiske strukturen skal eller kan byggjast opp, som bidrar til å setje saman materialet frå den språkspesifikke inputen på riktig måte. Ved å nytte prinsippa frå UG og mikro-signal frå det dei vaksne seier, greier altså norske born å plassere verbet på riktig stad etter dei ulike spørjeorda. At språktileignaren nyttar materiale og verktøy på denne måten, vil seie at microcues oppstår i tilegningsprosessen som eit resultat av samhandlinga mellom universalgrammatikken og den språkspesifikke inputen (Westergaard 2013:292). Ved å rekne med det eg har nemnt hittil, nyttar micro-cue-modellen forsking som er gjort i båe leirane og teoriar som er skapte på båe hald, og følgjande sitat frå Westergaard, som står bak modellen, syner at dette nettopp er poenget: "There is an increasing number of studies of this kind [som dei eg har nemnt i denne artikkelen] in the constructivist literature, and in my view, they can no longer be ignored in the generative camp" (Westergaard 2013:280). Dette er ein kort, og dermed noko forenkla, presentasjon av micro-cue-modellen, men hovudpoenget er at ved å bringe saman kognitivisme og generativisme på denne måten, kan ein dra nytte av dobbelt så mykje forsking, og verte inspirert av fleire idéar. Med dette aner me dermed kanskje konturane av eit framtidig samarbeid for å finne ut meir om kva rolla til input i språktileigning eigentleg er, og førebels er nok dette så nært me kjem ein konklusjon på det overordna spørsmålet i denne artikkelen; me veit ikkje enno kva rolla til input eigentleg 7

8 er, men ovanfor har eg kasta lys over fleire synspunkt på det, og nemnt ein modell som kanskje ber i seg kimen til å finne ut meir i samla tropp framover. Notar 1 Dømet er henta frå transkripsjonar av eit korpus innsamla til masteroppgåva mi, sjå Larsen (2014), og det syner ein kort dialog om drikkeyoghurt mellom Ylva på 2 år og 1 månad (2;1.17) og mor hennar. 2 Input vert i denne artikkelen definert som det språket barnet høyrer frå primary caregivers, altså foreldre, føresette, dagmammaer og barnehagetilsette (Lieven & Tomasello 2008). 3 C.f. Chomsky (1965) for meir om skiljet mellom performanse og kompetanse. Litteratur Anderssen, M. & Westergaard, M. R. (2010). Frequency and economy in the acquisition of variable word order. Lingua, 120: Boeckx, C. (2006). Linguistic Minimalism. Origins, concepts, methods and aims. New York: Oxford University Press Inc.. Carruthers, P., Laurence, S. & Stich, S. (red.). (2005). The Innate Mind. Structure and contents. New York: Oxford University Press. Chomsky, N. (1965). Aspects of the theory of syntax. Cambridge, MA: The MIT Press. Chomsky, N. (1980). Rules and representations. New York: Columbia University Press. Gathercole, V. C. M. & Hoff, E. (2007). Input and the Acquisition of Language: Three Questions. I: Hoff, E. & Shatz, M. (red.) Blackwell handbook of language development. Malden, Mass.: Blackwell. Gülzow, I. & Gagarina, N. (2007). Frequency effects in language acquisition: defining the limits of frequency as an explanatory concept. Berlin: Mouton de Gruyter. VI, 416 s. : ill. s. Larsen, T. L. R. (2014). Byggeklossar i barnespråk. Om tre norske born si tileigning av funksjonelle kategoriar. Trondheim: NTNU, Institutt for språk og litteratur, det humanistiske faktultet. Lieven, E. & Tomasello, M. (2008). Children's first language acquisition from a usage-based perspectiv. I: Robinson, P. J. & Ellis, N. C. (red.) Handbook of cognitive linguistics and second language acquisition, s. X, 566 s. : ill. New York: Routledge. Lieven, E. (2010). Input and first language acquisition: Evaluating the role of frequency. Lingua, 120: Moisik, S. (2007). Frequency, Phonology, the Brain, and Second Language Acquisition: Laying the Ground Work for a Hybrid Approach University of Victoria, D. o. L. (red.). Proc. 23rd Northwest Linguistics Conference, Victoria BC CDA. Roeper, T. (2007). The prism of grammar. How Child Language Illuminates Humanism. USA: The MIT Press. Westergaard, M. R. & Bentzen, K. (2007). The (non-)effect of input frequency on the acquisition of word order in Norwegian embedded clauses. I: Gülzow, I. & Gagarina, N. (red.) Frequency effects in language acquisition: defining the limits of frequency as an explanatory concept. Berlin: Mouton de Gruyter. Westergaard, M. R. (2008). Acquisition and change: On the robustness of the triggering experience for word order cues. Lingua, 118: Westergaard, M. R. (2009). The acquisition of word order: micro-cues, information structure, and economy. Amsterdam: John Benjamins Pub. Co. 1 online resource (xii, 245 s.) : ill s. 8

9 Westergaard, M. R. (2013). The acquisition of linguistic variation. Parameters vs. micro-cues. I: Lohndal, T. (red.) In search of universal grammar: from Old Norse to Zoque, s. VI, 361 s. : ill. Amsterdam: John Benjamins. 9