Rapport frå MERKUR- programmet. Dato: 20. april Situasjonen for utkantbutikkane i Finnmark og Nord-Troms.

Transkript

1 Rapport frå MERKUR- programmet. Utarbeidd av MERKUR- konsulent Kjetil Langseth. Dato: 20. april Situasjonen for utkantbutikkane i Finnmark og Nord-Troms. Innleiing. Merkur-konsulent i Aust-Finnmark, Kjetil Langseth, har på oppdrag for Merkur-programmet utarbeidd ein rapport for å legge fram tilhøva for dei aller minste utkantbutikkane som er med i Merkur-programmet i Finnmark og Nord-Troms. Oppdraget vart gitt på bakgrunn av illevarslande opplysingar om nedlegging som kom fram under Merkur sin regionkonferanse i Lakselv i november Dette notatet er ein redigert versjon av det opphavelege notatet frå Langseth tilpassa omsynet til personopplysingar og bedriftsinterne tilhøve slik at det eignar seg som eit offentleg dokument. Meiningsinnhaldet i notatet, formulert av Langseth tar MERKUR sitt programstyre til etteretning. Situasjonen. På Merkur sin regionkonferanse i Lakselv i november 2007 blei det hevda at mellom 6 og 8 av butikkane i Vest-Finnmark og Nord-Troms vurderte å leggje ned. Eitt år etter har 7 av desse lagt ned. Utover desse 7 førehandsmelde har ein til lagt ned. I perioden 2000 til 2006 la fem butikkar ned. Dette gir 13 nedlagde butikkar i Vest-Finnmark dei siste 8 åra, 9 av desse dei siste 2-3 åra. I heile området er 18 butikkar lagt ned dei siste åra og undersøkinga syner at for fleire av dei butikkane som framleis driv kan framtidig drift vere usikker. Det herskar usikkerheit rundt drift av 15 av dei 31 butikkane som er att i regionen i løpet av 4 år, usikkerheita knytt seg til svakare kundegrunnlag, svakare lønsemd og fråflytting. 1

2 Dei ulike grunnane til nedlegging: Utanforliggjande årsaker. Befolkningsutviklinga i Nord-Troms og Finnmark har vore negativ i mange år. Det er difor gledeleg at folketalet i 2008 haldt seg stabilt i Finnmark, i Nord-Troms er det ein liten tilbakeegang. Men ikkje berre flytting ut av fylket påverkar situasjonen til butikkane, for innanfor området flyttar òg folk på seg og tala syner at ein flytter frå dei minste plassane inn til dei større plassane, folk klumpar seg meir saman. Dei unge flyttar og dei eldre vert att. Om ein legg desse tala til grunn kan ein forstå at det vert færre og færre Merkur-butikkar i området. Dette, i samband med handelslekkasje etter auka etablering av dei større kjedene i sentrum, har ført til at mange utkantbutikkar har lagt ned dei siste åra. Forsyning og leveransar: Det er mange år sidan Finnmark mista sin siste matgrossist. Forsyningar, leveransar, og varedistribusjon styrast no frå grossistar utanfor fylket. Dette inneber store utfordringar for små kjøpmenn som ligg litt grisgrendt til, sett i forhold til Alta, Hammerfest, Kirkenes og Tromsø. Vareleveransar til Finnmark og Nord-Troms kan i seg sjølv vere ei utfordring. For dei minste distriktsbutikkane er utfordringane særskilde: kvantum er lite, transportkostnadane høge, det er mange omlastingar, samt at vêr og vind gjer visse varegrupper særskild utsett i høve kvalitet. Butikken sin økonomi. Ingen av Merkur-butikkane i rapporten kan syne til overskot og styrking av eigenkapitalen. Det kan vere eit dilemma at til flinkare kjøpmannen vert å rekne, til raskare innstillast drifta. Dei fleste som er organisert som aksjeselskap, klarar knapt å oppnå balanse av drifta. Rekneskapane syner at løna er mykje lågare enn det dei fleste kunne fått i vanleg stilling på næraste tettstad. Fleire av butikkane opererar med løningar på mellom og , for det som me alle veit er meir enn 8-timarsdagar. Dei som er ansvarlege føretak synast ikkje i registera, men tala syner at situasjonen ikkje er mykje annleis. Dei som har drive ei kortare tid, har svakare eigenkapital, enn dei som har drive lenge. Dette inneber at dei slit meir med likviditeten, og 2

3 hyppige eigarskifte førekjem oftare her. Dei eldste har ofte nedbetalte bygg, som det i verste fall kan lånast litt på om det skulle knipe. Eit oppsiktsvekkjande funn i rapporten er at dei aller minste klarar seg til no, om ein ser på tala i til dømes Kårhamn og Hakkstabben dei siste fem åra er det utruleg at to små aksjeselskap klarar seg så godt. Her klarar dei å drive med balanse/lite pluss i tala, med berre mellom 30 og 40 fastbuande. Naudsynte utbetringar i butikklokalet eller av kjøl og frys vil for butikkane i rapporten ikkje kunne forsvarast om det skal dekkjast over drifta. Desse investeringane krev finansieringsbistand som til dømes utviklingstilskotet frå Merkur. Overtaking av butikken. Når dei gamle slitarane som har halde på lengst, og som er dei som klarar seg best økonomisk, gjev seg vil dei gjerne overlate drifta til andre. No er gjerne bygget nedskrive og salet skal gjerne vere pensjonen eller løna for eit årelangt slit. Dei som eventuelt vil overta drifta kan sjeldan gje så mykje for bygget og nye drivarar vil sjeldan få lån eller ha evna til å ta lån fordi driftsgrunnlaget ikkje er godt nok. Dette gjer det vanskelegare å sikre vidare drift av butikkar der tidlegare eigar gjev seg. Viktigheita av Merkur. Butikkane trekk fram kor viktig den hjelpa og støtta dei får frå Merkur er, ikkje berre utviklingstilskotet, men besøk av ein Merkur-konsulent som ikkje tilhører kjeda som dei kan tala ope med og få råd og hjelp frå. Hjelp til å ordne formalitetane ved sal eller andre ting er det mange som ser verdien av. Ikkje minst trekk mange fram kor viktig dei årlege samlingane er. Her møter dei andre kjøpmenn i same situasjon som slit med det same som dei. Rapporten syner at Merkur gjer eit viktig arbeid i denne regionen. Kva kan gjerast. Utanom Troms fylkeskommune er det i berre to kommunar i området som gjev årleg driftstilskot til eit utval småbutikkar: Hammerfest og Alta kommune. Andre kommunar gjev indirekte stønad 3

4 etter søknad til fysiske investeringar og utvikling. Fleire burde sjå viktigheita av butikkar på små plassar. Her er butikkane på mange måtar eit lokalt sørviskontor for innbyggjarane sine. Mange stadar sparar butikken kommunen utgifter i eldreomsorg med utkøyring av varer som gjer at dei gamle kan bu heime lengre. Det kunne vore interessant med ein pilot, der kjøpmannen skal vere samfunnskontakt og prosjektleiar i bygda si. Han/ho får ein % stillingsressurs for jobben. Oppdraget kan i hovudsak vere å arbeide fram tilleggsinntekter og vere pådrivar for eit offentleg sørviskontor. For mange er naudsynt oppjustering av butikk og utstyr ei for stor investering til å ta over drifta. Det burde vore mogeleg for kommunale næringsfond og Innovasjon Norge å gi utviklingstilskot til distriktsbutikkar. Kankskje burde ein auke ramma for utviklingstilskotet frå 5 mill til 8 mill, slik at kvar butikk fekk kr i staden for kr slik det er i dag. Om kommunen/fylkeskommunen bidreg kan Merkur gje det same i tillegg. Om kommunen ikkje bidreg, får butikken berre ordinært tilskot. Slik kan ein motivere kommunen til òg å gje frå sitt næringsfond. Dette vil frigjere meir likviditet hos kjøpmannen, motivasjon aukast og det kan gje grunnlag for litt betre løn til kjøpmannen. HS/MTØ Tillegg: Butikkane som er grunnlaget for rapporten: 1. Neiden/Bugøyfjord i Sør-Varanger/Finnmark 2. Skogfoss i Sør-Varanger kommune/finnmark 3. Bugøynes i Sør-Varanger kommune/finnmark 4. Austertana i Tana kommune/finnmark 5. Sirma i Tana kommune /Finnmark 6. Kiberg i Vardø kommune/finnmark 7. Hakkstabben i Alta kommune/finnmark 8. Langfjorden i Alta kommune/finnmark 9. Nuvsvåg i Loppa kommune/finnmark 10. Bergsfjord i Loppa kommune/finnmark 11. Akkarfjord i Hammerfest kommune/finnmark 12. Kårhamn i Hammerfest kommune/finnmark 13. Børselv og Billefjord Porsanger kommune/finnmark 14. Rotsund i Nordreisa kommune 15. Reinfjord i Kvænangen kommune/troms 16. Sørstraumen i Kvænangen kommune/troms 17. Spildra i Kvænangen kommune/troms 4

5 Bygd/innbygg. Kommune Drift i dag Drift om 4 år Kundegr.lag Neiden/ Sør-Varanger Nei Nei/lite trolig 200 Bugøyfjord Skogfoss Sør-Varanger Ja Usikkert 150 Bugøynes Sør-Varanger Ja Ja 200 Austertana Tana Ja Usikkert 200 Sirma Tana Ja Usikkert 100 Kiberg Tana Ja Usikkert 200 Hakkstabben Alta Ja Usikkert 30 Langfjordbotn Alta Nei Usikkert 100 Nuvsvåg Loppa Ja Ja/ usikkert 130 Bergsfjord Loppa Ja Ja/ usikkert 120 Akkarfjord H.fest Ja Ja/ usikkert 70 Kårhamn H.fest Ja Ja/ usikkert 35 Børselv Porsanger Ja Ja 200 Billefjord Porsanger Ja Ja/usikker 150 Rotsund Nordreisa Ja Ja 150 Reinfjord Kvænangen Ja Nei 6 Sørstraumen Kvænangen Ja Ja 250 Spildra Kvænangen Ja Ja/usikkert _ 35 Masterelv Handel Kvalsund Ja Ja 80 Sør-Tverrfjord Loppa Ja Ja 120 Hønseby H.fest ja Ja 50 Korsfjorden Alta ja Ja 100 Svanvik Sør-Varanger ja Ja 250 Måsøy Måsøy ja Ja/ usikker 40 Coop Skjånes Gamvik ja Ja 110 Gamvik Handel Gamvik ja Ja 150 Kvalfjord Alta ja Ja 80 Sørvær Hasvik ja Ja 200 Hasvik Hasvik ja Ja 400 Lebesby Lebesby ja Ja 150 Gjesvær Nordkapp ja Ja